«Եկեղեցին մենք ենք». Երբ հագենում ես հոգևոր երգի մաքրամաքուր աղբյուրից

Ի՞նչ է երգը, ի՞նչ տարբերություն կա հոգևոր և եկեղեցական երաժշտության միջև:

Ներկաներին՝ Սբ. Զորավոր Աստվածածին եկեղեցու երիտասարդաց միության և համայնքի անդամներին, ուղղված վերոնշյալ հարցերով սկսեց իր բանախոսությունը «Եկեղեցին մենք ենք» ծրագրի հերթական հյուրը՝ Լոնդոնի հայկական օպերայի մենակատար, «Սաղմոսերգու» հոգևոր երաժշտության արական երգչախմբի գեղարվեստական ղեկավար և խմբավար, Հայաստանի պետական կամերային երգչախմբի անդամ Վահե Բեգոյանը: Հանդիպման թեման էր «Հոգևոր երաժշտությունը մեր կյանքում»:

Վահե Բեգոյանն ուսումնառության իր ճանապարհը սկսել է գեղանկարչությունից, անցել հոգևոր կրթության ուղիով և հասել մինչև երաժշտության ասպարեզ. Փանոս Թերլեմեզյանի անվան գեղարվեստի պետական քոլեջից Սևանի Վազգենյանի հոգևոր դպրանոց, ապա՝ Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիա:

«Սաղմոսերգու» հոգևոր երաժշտության արական երգչախումբը դեռ երկու տարեկան չկա: Նա ծնվել է, հիմնադրվել և «Սաղմոսերգու» անվամբ ներկայացել հանրությանը 2012թ-ի մայիսի 14-ին՝ Աբովյանի Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու օծման օրը: Այս եկեղեցում էլ երգչախումբը առ այսօր ստանձնել է Սբ. Պատարագի երգեցողությունը: «Սաղմոսերգու» կոչվեց, որովհետև դարերի ընթացքում սահմանված եկեղեցական երաժշտության ակունքները հասնում են մինչև Դավթի սաղմոսներ, որոնք էլ դարձել են հոգևոր առաջին երգերը: Երգչախումբը տարվա մեջ երկու համերգային ելույթներ է ունենում՝ կապված որևէ իրադարձության հետ: «Սաղմոսերգու»-ի երգացանկում ոչ միայն հայ, այլ նաև այլազգի և մեծ թվով ռուս հեղինակների արական երգչախմբի համար գրված հոգևոր երաժշտության խմբերգեր են ներառնված:

Հոգևոր և եկեղեցական երաժշտության տարբերությունը

Ըստ Վահե Բեգոյանի եկեղեցական երաժշտությունը հոգևոր երաժշտության մի ճյուղն է: Հոգևոր երաժշտությունը հոգևոր բովանդակությամբ է, իսկ եկեղեցական երաժշտությունը հստակ օրենքներով կանոնիկ արվեստ է, որն արտահայտված է նաև եկեղեցական նկարչության և տարազի մեջ ևս:

«Թեև պատմության ընթացքում մենք ունեցել ենք երգեր, որ չեն գրվել եկեղեցում երգվելու համար, բայց հետագայում ներառնվել են եկեղեցական երգասացության մեջ, օրինակ՝ «Առաւոտ լուսոյ»-ն կամ «Յիշեսցուք ի գիշերի»-ն, վերջինը Սբ. Ներսես Շնորհալին գրել է Հռոմկլա բերդի պահապանների համար և այսօր այն ամեն կիրակի երգվում է գիշերային ժամերգության ժամանակ»,- բացատրեց բանախոսը:

Եկեղեցական երաժշտության պատմությունից

Ներկայացնելով եկեղեցական երաժշտությունը՝ Վահե Բեգոյանն ասաց, որ այն ըստ իր բովանդակության բաժանվում է երեք մասերի՝ փառաբանողական, աղաչական և էպիկական (պատմվում է սրբի վարք կամ ավետարանական որևէ իրադարձություն): Եվ ամենաբարդը ըստ իրեն էպիկականն է: Եկեղեցական երաժշտությունը ի տարբերություն երաժշտության մյուս ճյուղերի կիրառական ժանրի երաժշտություն է, որն անբաժան է մեր եկեղեցու ծեսից:

Թե՝ ի՞նչ է վանքը հարցին, պատասխան հնչեց, որ այն ապրելակերպ է:

Իսկ Վահե Բեգոյանի ներկայացմամբ. «Վանքը ապրելակերպ է, գրելով այն չես կարող սերնդե սերունդ փոխանցել, այն կյանքի տեսակ է, աշխարհընկալում, աշխարհայացք, արժեհամակարգ, որ փոխանցվել է ուսուցչից աշակերտին բանավոր կերպով: Հազարամյակներով մշակվել է վանական կյանքը՝ այդ ավանդույթը, այդ առողջ բջիջը, որ

պահում է եկեղեցին առողջ և արթուն՝ ծաղկեցնելով եկեղեցական արվեստը: Բոլոր նշանավոր ստեղծագործողները վանականներ են եղել, ինչը պատահական չէ: Սբ. Գրիգոր Նարեկացու ծնունդը շատ բնական էր իր ժամանակին: Նշանավոր աստվածաբան, փիլիսոփա, եպիսկոպոս Խոսրով Անձևացու որդին էր նա, իսկ իր մորեղբայրը Անանիա Նարեկացին էր՝ Նարեկա վանքի վանահայրը: Յոթ տարեկանից Սբ. Գրիգորը վանքում է եղել: Ութ հարյուր տարվա կուտակված աղոթական էներգիան գեների հետ միասին ծնունդը տվեց Նարեկացուն: Ցեղասպանության ժամանակ վերացավ թե՛ վանքը, թե՛ ուսուցիչը, թե՛ աշակերտը, թե՛ ականատեսը, իսկ այն քիչը, որ փրկվել էր Արևելյան Հայաստանում, վերացավ 1930- ական թթ-ին կոմունիստների ժամանակաշրջանում: Եվ եկեղեցական արվեստը գլոբալ «կոլապսի»՝ հանկարծակի անկման մեջ հայտնվեց»:

Ինչո՞ւ արական երգչախումբ

«Մեր եկեղեցական, ծիսական երաժշտությունն արական կերպար ունի, այն եղել է վանքի և վանական երաժշտություն: Սա բացարձակ դիսկրիմինացիա չէ, որովհետև մենք միջնադարում նշանավոր կին երաժիշտներ ենք ունեցել վանական, որ իրենց մոտ եկողներին, իրենց չտեսնելու համար, վարագույրի հետևից են սովորեցրել շարականներ: Այսօր կաղապարվել է հոգևոր երաժշտության պատկերացումը: Եվ պատահական չէ, որ Մակար Եկմալյանը չորս պատարագ ունի գրված, որից երկուսը արական երգչախմբերի համար են, մեկը՝ եռաձայն, մյուսը՝ քառաձայն: Կոմիտասի ամբողջական պատարագը, որ մեզ հասել է, արական երգչախմբի համար է գրված: Ժամերգությունը անցկացնում է տղամարդը, բնականաբար երգեցողությունն էլ է տղամարդու: Իմ ցանկությունն էր, որ ունենայինք մի եկեղեցի, որտեղ լիներ արական երգեցողություն, մաքսիմալ կերպով մարդկանց ականջին սովորական դարձնելով, որ «Սուրբ, Սուրբ»-ը պարտադիր չէ, որ կին երգի: Եկեղեցում երգող շատ աղջիկներ ոչ թե իրենք են երգում, այլ փորձում են նմանակել Լուսինե Զաքարյանին»,- ասաց Վահե Բեգոյանը:

Երգի մեջ երաժշտությունից առավել կարևոր են երգի բառերը

Եկեղեցական երաժշտության բովանդակության երեք՝ փառաբանողական, աղաչական և էպիկական մասերով է պայմանավորվել երգի կատարման ձևը:

«Երաժշտությունը միայն նոտաները չեն, կարևոր են նաև երգի բառերը: Եվրոպական կրթություն ունենալով՝ Կոմիտասը երբեք չի գործածել օտար տերմիներ: Նա պատարագի մեջ, օրինակ գրում է անհայտանալով, սրանք նյուանսներն են, որ պայմանավորում են երգի բովանդակությունը, ասելիքը»,- հավելեց Վահե Բեգոյանը:

Հոգևոր երաժշտությամբ զբաղվել ցանկացողներին օրվա հյուրը խորհուրդ տվեց նախ ուսումնասիրել գրաբարը. «Մեր շարականագիրները թե՛ տեքստի, թե՛ երաժշտության հեղինակներն են և անհնար է առանձնացնել երաժշտությունը տեքստից: Կարևոր է երգել հասկանալով, վերլուծելով, տրամաբանելով, չնմանակելով, քանի որ եկեղեցական երաժշտությունը աղոթք է, մի՞թե հնարավոր է նմանակելով աղոթել»:

Կոմիտասը և եկեղեցական երաժշտությունը

Հանդիպմանը Վահե Բեգոյանը, Կոմիտաս վարդապետի մեծ ավանդին անդրադառնալով, ասաց, որ ըստ որոշ վկայությունների նա գրել է տասներկու պատարագ: Մեզ հասել է Կոմիտասի աշակերտ Վարդան Սարգսյանի վերականգնումով պատարագը: Հետագայում այն խմբագրվել է հայ երաժշտագետ, կոմպոզիտոր Ռոբերտ Աթայանի կողմից, ով նաև կազմել և խմբագրել է Կոմիտասի երկերի ակադեմիական հրատարակությունը:

Բանախոսը Կոմիտասին չի կերպավորում «Դլե Յաման»-ով և «Գարուն ա ձուն ա արել»-ով, առավել ևս նշելով, որ այդ երգերը ցեղասպանության հետ ոչ մի կապ չունեն, այլ սիրային երգեր են: Կոմիտասի իրական կերպարը նա տեսնում է Սբ. Պատարագի մեջ, քանի որ ժողովրդական երգերը ի տարբերություն եկեղեցական երաժշտության, այնուամենայնիվ, պրոֆեսիոնալ երաժշտություն չեն: Իսկ Սբ. Պատարագը Կոմիտասի մշակմամբ միջնադարյան պրոֆեսիոնալ դպրոցի ստեղծագործության գագաթն է:

Իսկ Կոմիտասի սրբադասման հարցը շատ բնական է համարում՝ ասելով, որ ժողովուրդը նրան վաղուց է սրբացրել: Եթե Սբ. Գրիգոր Նարեկացու, Սբ. Ներսես Շնորհալու ծնունդները Վահե Բեգոյանը բնական է համարում տվյալ ժամանակի համար, ապա Կոմիտասի գոյանալու համար նա նշում է, որ ոչ մի նախապայման չկար: Այլ հակառակը. «Կար ամեն ինչ, որ Կոմիտասը չգոյանար. ծնվել է Կ. Պոլսի բացարձակ թուրքական միջավայրում, խոսել է թուրքերեն, եղել է որբ, իրեն խնամել է կույր հորաքույրը, մինչև տասներկու տարեկան նա, չհասկանալով շարականների բովանդակությունը, ուղղակի երգել է եկեղեցում: Եվ հանկարծ այդ երեխան դառնում է այն անձը, որ հայ երաժշտությունը, մեծ մաղով մաղելով, թողել է միայն հայկականը: Կոմիտասը հայկական երաժշտությունից այնքան քրդական տարրեր է հանել, որ դա դարձել էր նրա դիպլոմային աշխատանքը Բեռլինում ուսումնառության տարիներին: Հանկարծ գոյանում է Կոմիտաս, ով ստեղծագործելուց բացի, դարձավ կամուրջ՝ մեզ տանելով մինչև վաղ միջնադար: Եթե մենք այսօր ունենք Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցի, Սբ. Գրիգոր Նարեկացու, Սբ. Ներսես Շնորհալու շարականներն ու հոգևոր երգերը, ապա պարտական ենք Կոմիտասին դրանք վերծանելու համար: Կոմիտասի գոյանալը դա մեծագույն հրաշքն է Աստծո կողմից մեզ պարգևած»:

Այնուհետև հնչեցին տարբեր հարցեր Սբ. Պատարագի երգեցողության, ինչպես նաև նախկինում եկեղեցիներում երգչախմբերի առկայության մասին: Վահե Բեգոյանը, պատասխանելով հարցերին, ներկայացրեց, թե ինչպես է ճիշտ հնչում «Սուրբ, Սուրբ»-ը, «Հայր մեր»-ը, նշելով, որ եղել է ժամանակ, որ եկեղեցում չի եղել երգչախումբ, այլ ժողովուրդն է երգել: Ինչպես նաև ժամանակին եղել է թիվ պատարագ հասկացողությունը, երբ ժողովուրդը, ներկա լինելով, պարզապես արտասանել է:

Ամփոփելով բանախոսությունը՝ Վահե Բեգոյանը նշեց. «Պետություն չունենալով՝ հայ ենք մնացել և դրա գաղտնիքը նրանում է, որ ծնողը իր երեխային փոքրուց տարել է եկեղեցի, և երեխան այդ տարիքից երգել է «Առաւոտ լուսոյ»-ն»:

Մեկ ու կես ժամ տևած հանդիպումը միության և համայնքի անդամների համար արագ ու աննկատելի անցավ: Համայնքի անդամներից Կարինեի համար այս հանդիպումը առավել հետաքրքրություն առաջացրեց հոգևոր և եկեղեցական երաժշտության հանդեպ, մեծ ինֆորմացիա տվեց:

«Հոգևոր մշակույթի հետ կապված յուրահատուկ և նորովի էին ինձ համար այսօրվա հյուրի մեկնաբանությունները»,- ասաց երիտասարդաց միության անդամ Հայկը:

Սբ. Զորավոր Աստվածածին եկեղեցու երգչախմբի երգչուհի Լիլիթը տպավորված էր. «Ես որպես երաժիշտ մեծ ինֆորմացիա ստացա թե՛ հոգևոր երաժշտության, թե՛ Կոմիտասի մասին»:

Սբ. Զորավոր Աստվածածին եկեղեցու հոգևոր հովիվ Տեր Գրիգոր քհն. Գրիգորյանը ներկաների հետ միասին շնորհակալություն հայտնեցին Վահե Բեգոյանին հրավերքն ընդունելու, հետաքրքիր բանախոսության և քննարկման համար: Վահե Բեգոյանը նույնպես իր շնորհակալությունը հայտնեց հրավերքի համար:

Հաղորդ լինելով մեր հոգևոր և եկեղեցական երաժշտության գանձարանի պատմությանը՝ յուրաքանչյուր հայի համար անհրաժեշտություն է դառնում վերստին գտնելու, ճանաչելու և մաքուր պահելու դարերի խորքից դեպի մեզ բխող զուլալ և մաքրամաքուր հոգևոր երգի աղբյուրները:

«Սաղմոսներն ու շարականները քաղցրացնում են ժողովրդի լսողությունը, որպեսզի նրանց մտքերից մաքրվեն մարմնական հոգսերը, և երգերով միանան Աստծու հետ» (Հովհաննես Արճիշեցի):

Կարինե Սուգիկյան