Հա­ղոր­դու­թյուն

Հավա­տա­ցո­ղի ճշմա­րիտ միավո­րու­թյունը Քրիս­տո­սի հետ վերջ­­նա­կա­նա­պես ի­րա­գործ­վում է Քրիս­տո­սի կեն­դա­նա­րար մարմ­նի և ա­րյան հա­ղոր­դու­թյամբ: Այդ պան­ծա­լի միավո­րու­թյան ի­րա­կան հնա­րավո­րու­թյուն տա­լու հա­մար էր, որ Քրիս­տոս սահ­մա­նեց Ե­կե­ղե­ցու այդ ս. խոր­հուր­դը: Ըստ ո­րում, հա­ղոր­դու­թյունն է այն ս. խոր­հուրդն, ո­րով հա­ցի ու գի­նու տե­սա­կի տակ իսկ և իսկ հա­ղորդ­վում ենք Քրիս­տո­սի մարմ­նին և ա­րյան` հիշե­լով Քրիս­տո­սի փրկա­գոր­ծու­թյունն ու գո­հա­նա­լով մեր փրկու­թյան ու նո­րա անն­ման շնոր­հաց հա­մար:

Աստ­ված ան­չափ ավե­լի է սի­րում յուր որ­դի­նե­րին, քան թե մայ­րը յուր ման­կան (Ես., ԽԹ 15): Մենք տես­նում ենք, որ մայ­րը յուր ման­կան ա­ճումն և ամ­րու­թյունը զորաց­նե­լու հա­մար կա­թով սնունդ է տա­լիս նո­րան յուր մարմ­նից և ա­րյունից: Ա­ռավել ևս Փրկի­չը յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րին` իբ­րև յուր Հո­գուց ծնված մա­նուկ­նե­րի սնու­ցա­նում է յուր մարմ­նով և ա­րյունով, որպեսզի նո­քա ա­մենքն էլ հաս­նեն «յայր կա­տա­րեալ ի չափ հա­սա­կի կա­տար­մանն Քրիս­տո­սի» և միա­նան յուր հետ (Եփ., Դ 13): Այս է, որ ա­սում է ա­ռա­քյալը. «Իբ­րեւ զար­դի ծնեալ ման­կունս խօ­սուն եւ ան­խար­դախ կա­թինն փա­փա­գի­ցէք, զի նո­վաւ ա­ճի­ցէք ի փրկու­թիւն. Ե­թէ ճա­շա­կի­ցէք, զի քաղցր է Տէր...» (Ա Պետր., Բ 2):

Մարդ, ընկ­նե­լով յուր բարձ­րու­թյունից, ա­պա­կա­նվեց և կա­րոտ էր աս­տվա­ծա­յին փրկա­գոր­ծու­թյան: Քրիս­տոս ա­ռավ մեր ա­պա­կա­նված մար­մի­նը և ա­րյունը, ամեն կերպ մեզ նմա­նվեց, բայց սրբա­գոր­ծեց ու բարձ­րաց­րեց վերս­տին, ուստիև մենք պետք է նո­րան նմա­նե­լու և նո­րա հետ բարձ­րա­նա­լու հա­մար ըն­դու­նենք նո­րա մար­մի­նը և ա­րյունը, ո­րոնք նո­րա մա­հով հաղթա­նա­կել են, հարությամբ պայ­ծա­ռա­ցել ու փա­ռավո­րվել և մաս­նա­կից ե­ղել հավի­տե­նա­կան բարձ­րու­թյան աս­տվա­ծա­յին համ­բար­ձու­մով[1]: Քրիս­տո­սի տված այդ կեն­դա­նա­րար սնուն­դը գերբ­նա­կան կե­րա­կուր է, որ մեր բնա­կան գո­յու­թյան նոր կյանք ու զորու­թյուն է պար­գևում: Եվ որպեսզի մենք մեր զգա­յա­կան բնու­թյամբ կա­րո­ղա­նանք ըն­դու­նել այդ գերբ­նա­կան բարձր բա­րիք­նե­րը և բնա­կա­նորեն հա­մո­զվենք, թե վա­յե­լում ենք, Քրիս­տոս ո­ղոր­մա­ծու­թյամբ տա­լիս է մեզ երկ­նավոր կյան­քի զորու­թյունը հա­ցի ու գի­նու տե­սա­կով, ո­րոնք երկ­նավոր կյանք սնու­ցա­նող ու կազ­դու­րող զորու­թյան մի­ջոց­ներ ու բա­րիք­ներն են. երկ­րավոր կյան­քի սնուն­դի տե­սա­կով ստա­նում ենք մենք երկ­նավոր կյան­քի սնունդ Քրիս­տո­սի ճշմա­րիտ հավատ­քի շնոր­հիվ: «Զի ա­մե­նայն, որք հաւա­տովք եւ եր­կիւ­ղիւն մեր­ձե­նան ի Քրիս­տոս, Սուրբ Հոգ­ւովն լու­սաւո­րին, եւ օր ըստ օ­րէ գոր­ծովք ա­ռա­քի­նու­թեամբ ի վեր ե­լա­նեն», - ա­սում է Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին: Փրկչի այդ երկ­նավոր ու գե­րահ­րաշ պար­գև­նե­րի երկ­րավո­րա­պես ջամ­բե­լը յուր ստնդյա մա­նուկ­նե­րին պատ­կե­րաց­րած է Ս. Ներ­սես Շնոր­հա­լու մի սի­րուն ու գողտ­րիկ շա­րա­կա­նի մեջ` պեր­ճա­ձայն հա­մե­մա­տու­թյամբ.

«Ընդ բա­ղար­ջին հաց անխ­մոր

Ետ զմար­մինն իւր զերկ­նա­ւոր.

Զկու­սա­ծին ան­սերմ­նա­ւոր

Զա­նա­պա­կան եւ զհո­գե­ւոր.

Ընդ ոչ­խա­րին ա­րեան ուխ­տին

Ետ մեզ զա­րիւն իւր Ուխտ կրկին.

Եւ ե­ղե­գան դառ­նա­գու­նին

Փո­խան զվարս աս­տուա­ծա­յին:

Թա­գա­ւորն ա­րա­րա­ծոց

Զհացն կե­նաց ետ քաղ­ցե­լոց.

Եւ զբա­ժակն ու­րա­խա­րար,

Որք յԱ­դա­մայ տրտմե­ցե­լոց.

«Այս Նոր Ուխտ է ի­մոյ ա­րեան

Փո­խան Հնոյ Ուխ­տին ա­րեանց.

Զոր յի­շա­տակ իմ առ­նի­ցէք

Մին­չեւ ե­կից ես միւս ան­գամ»:

Քրիս­տոս սահ­մա­նեց այս ս. խոր­հուր­դը վեր­ջին ընթ­րյաց ժա­մա­նակ, «յա­ռաջ­նում ա­ւուր բա­ղար­ջա­կե­րացն, յոր­ժամ զզա­տիկ զե­նուին»[2]: Այդ տոնե­րին բա­ղարջ պետք է ու­տեին, ինչ­պես օ­րի­նադ­րված էր. «Ի սկսա­նել չո­րեք­տա­սա­նե­րոր­դի ա­ւուր ամ­սոյն ա­ռաջ­նոյ` յե­րե­կո­րեայ բա­ղարջ ու­տի­ցէք»[3], ի նշան ե­գիպ­տա­կան ծա­ռա­յու­թյունից ա­զա­տվելուն և իբ­րև նա­խա­տիպ մե­ղան­չա­կան մարդ­կու­թյան փրկա­գոր­ծվելուն, որ պետք է կա­տա­րվեր Քրիս­տո­սով[4]: Արդ` Քրիս­տոս ա­ռավ բա­ղար­ջը, օրհ­նեց, տվավ ա­շա­կերտ­նե­րին և ա­սաց. «Ա­ռէք կե­րայք, այս է մար­մին իմ»: Ա­պա առ­նե­լով ա­նա­պակ գի­նու բա­ժա­կը` գո­հա­ցավ, տվավ ա­շա­կերտ­նե­րին և ա­սաց. «Ար­բէք ի դմա­նէ ա­մե­նե­քին, զի այդ է ա­րիւն իմ Նո­րոյ Ուխ­տի, որ ի վե­րայ բազ­մաց հե­ղա­նի ի թո­ղու­թիւն մե­ղաց»[5]: Ըստ ո­րում, բա­ղարջն և ա­նա­պա­կան գի­նին շնոր­հվե­ցան «ի խոր­հուրդ ա­նա­պա­կա­նու­թեան մարմ­նոյ եւ ա­րեան Քրիս­տո­սի»:

Այդ պա­տվե­րով Քրիս­տոս պար­զա­պես հաս­կաց­րեց, որ յուր հավա­տա­ցյալ­ներն, մի­միայն ճա­շա­կե­լով յուր ան­մեղ և ա­նա­պա­կան մար­մինն և ա­րյունը, կա­րող կլի­նին հա­ղոր­դա­կից լի­նել յուր հետ ու միա­նալ, այն­պես որ այդ հա­ղոր­դակ­ցու­թյամբ ու միու­թյամբ նո­քա կմեռ­նեն մե­ղաց հա­մար և նո­րա մարմ­նի և ա­րյան ան­մե­ղու­թյունն ու ա­նա­պա­կա­նու­թյունն ըն­դու­նե­լով` կմտնեն հավի­տե­նա­կան կյան­քի եր­ջան­կու­թյան և ա­ռա­քի­նու­թյան ճա­նա­պար­հը: Քրիս­տո­սի մարմ­նի ան­մե­ղու­թյունը կսրբե հավա­տա­ցյալի մարմ­նի մե­ղան­չա­կա­նու­թյունը: Իսկ ա­րյան ա­նա­պա­կա­նու­թյունը, թո­ղու­թյուն ու քավու­թյուն պար­գևե­լով, կար­ժա­նաց­նե նո­րան աս­տվա­ծա­տուր ա­նա­պա­կան կյան­քին: Հե­տևա­բար ս. հա­ղոր­դու­թյամբ է քրիս­տո­նեա­կան ճշմա­րիտ փրկու­թյան ի­րա­կա­նա­ցումն յու­րա­քան­չյուր ան­հա­տի մեջ, ա­ռանց ո­րի քրիս­տո­նյան Քրիս­տո­սի հետ լի­նել չի կա­րող և փրկված չի լի­նիլ: Այս­պի­սով, կա­տար­վում է նաև մար­գա­րեու­թյունն ու փո­խա­նակ Իս­րա­յելա­ցոց մաս­նավոր ա­զա­տու­թյան զո­հին` մարդ­կու­թյան փրկու­թյան ճշմա­րիտ պա­տա­րագն է մա­տու­ցան­վում հավա­տա­ցյալի հա­մար[6]: Ա­ռա­քյալ­ներն ևս, այս լավ հաս­կա­նա­լով, հավա­տար­մու­թյամբ հե­տևում էին Քրիս­տո­սի պա­տվի­րա­նին` միշտ կա­տա­րե­լով այդ սուրբ հիշա­տա­կը և հա­ղոր­դվելով Քրիս­տո­սի կեն­դա­նա­րար մարմ­նին և ա­րյան[7]: Նո­քա այն­քան բարձր էին ճա­նա­չում այդ վեհ և աս­տվա­ծա­յին խոր­հուր­դի նշա­նա­կու­թյունն, որ բա­ցեիբաց ար­գե­լում են ա­նար­ժա­նու­թյամբ վա­յե­լել. «Այ­սու­հե­տեւ որ ու­տի­ցէ զհացս կամ ըմ­պի­ցէ զբա­ժակս Տեառն ա­նար­ժա­նու­թեամբ, պար­տա­կան ե­ղի­ցի մարմ­նոյ եւ ա­րեան Տեառն: Փոր­ձես­ցէ մարդ զանձն իւր, եւ ա­պա ի հա­ցէ ան­տի կե­րի­ցէ եւ ի բա­ժա­կէն արբ­ցէ: Զի որ ու­տէ եւ ըմ­պէ ա­նար­ժա­նու­թեամբ, դա­տաս­տան ան­ձին իւ­րում ու­տէ եւ ըմ­պէ, զի ոչ խտրէ զմար­մին Տեառն» (Ա Կոր., ԺԱ 27):

Սուրբ ա­ռա­քյալը ճշտիվ ո­րո­շում է, թե ո՞րն է ար­ժա­նավո­րա­պես հա­ղոր­դվելու ճա­նա­պար­հը, այն է` նախ` փոր­ձել ան­ձը, այ­սինքն` ու­նե­նալ հավատք դեպի Քրիս­տո­սի փրկա­գոր­ծու­թյունն ու փրկա­գոր­ծա­կան տնօ­րի­նու­թյունը, և երկ­րորդ` նա­խա­պես զղջալ և ա­պաշ­խա­րել մեղ­քե­րը, մտնել Աս­տու­ծո ճշմա­րիտ ճա­նա­պարհն[8], և ա­պա հա­մար­ձա­կու­թյուն ստա­նալ` մոտե­նա­լու առ քավիչ սրբու­թյունը:

Ա­ռա­ջին պա­հանջն այս է, որ հա­ղոր­դվիլ կա­մե­ցո­ղը լի­նի մկրտված, դավա­նի Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հավա­տա­լիքն և հաս­տա­տա­պես ըն­դու­նի, որ մոտե­նում է առ Քրիս­տո­սի մար­մինն և ա­րյունը. «Զի ոչ տե­սա­նել­ւոյն, այլ ի­մա­նալ­ւոյն է հա­ւա­տալն, զի տե­սա­նի հաց եւ գի­նի, եւ ի­մա­նի մար­մին եւ ա­րիւն Որդ­ւոյն Աս­տու­ծոյ եւ փրկա­կան կո­չի, վասն զի փրկե­ցաք նո­վաւ եւ փրկեմք ի կեալ եւ ի մե­ռա­նիլ»[9]: Հար­կավ, ե­թե մարդ չհավա­տա, այ­սինքն` չու­նե­նա ճշմա­րիտ հավատք թե՛ առ Քրիս­տոս և թե՛ առ նո­րա տնօ­րի­նու­թյունն ու կեղ­ծավո­րա­բար մարդ­կանց մոտ բա­րե­պաշտ ե­րևա­լու հա­մար մոտե­նա ու հա­ղոր­դվի, նա կդառ­նա ոչ թե Աս­տու­ծո պաշ­տող, այլ թշնա­մա­նող և ա­նար­գող, վասնզի Քրիս­տո­սի մար­մինն և ա­րյունը չի կա­րող հաշ­տվիլ մար­դու պղծու­թյան ու մեղ­քե­րի հետ: «Զի ե­թէ հոտ ինչ չա­րեաց հար­կա­նէր` առ թա­գա­ւոր ոք չիշ­խէիր մեր­ձե­նալ, եւ զերկ­նա­ւոր թա­գա­ւորն ի հո­տեալ հո­գիդ ըն­դու­նիս եւ ոչ մե­ծաւ ա­հիւ հիա­նաս...: Յոր­ժամ մար­դոյ, ա­սէ, մե­ղան­չէ` առ Աս­տուած ա­ղա­չէ, իսկ որ Աս­տու­ծոյ մե­ղան­չէ, զո՞ ա­ղա­չես­ցէ. զի ոչ ե­թէ ա­րեան մար­դոյ ե­ղեն պար­տա­կան, այլ եւ մարմ­նոյ եւ ա­րեան Որդ­ւոյ Աս­տու­ծոյ»: Ուստիև ժա­մա­նա­կավո­րա­պես, այ­սինքն` մին­չև դառ­նա­լը զրկվում են հա­ղոր­դու­թյունից չմկրտված­նե­րը, թե­րա­հավատ­նե­րը, հավա­տա­ցյալ­նե­րին հանդգ­նա­բար գայ­թակ­ղեց­նող­նե­րը, խե­լա­գար­նե­րը, հեր­ձվա­ծող­ներն և ա­պաշ­խա­րող­նե­րը[10], ո­րոնք և պետք է ել­նեն ե­կե­ղե­ցուց, երբ սար­կավա­գը հրա­մա­յում է` «Մի ոք յե­րա­խա­յից» և այլն[11]: Այդ­պի­սի ան­ձինք դեռևս պետք է դի­մեն ա­պաշ­խա­րու­թյան ս. խոր­հուր­դին և մաք­րվելով հա­մար­ձա­կու­թյուն ստա­նան` կեն­դա­նա­րար մարմ­նին և ա­րյան մոտե­նա­լու[12]:

Հե­տևա­բար երկ­րորդ պա­հանջն էլ այն է, որ հա­ղոր­դվիլ փա­փա­գո­ղը նա­խա­պես զղջա յուր մեղ­քե­րը, դի­մի ա­պաշ­խա­րա­կան մի­ջոց­նե­րի, աշ­խա­տի ճա­նա­չել աս­տվա­ծա­յին ճշմար­տու­թյան ճա­նա­պարհն և, ըն­թա­նա­լով այդ իսկ ճա­նա­պար­հը, կա­րո­ղու­թյուն ձեռք բե­րե ըն­դու­նե­լու յուր մեջ ճշմար­տու­թյան ա­ռաջ­նոր­դող և զորաց­նող Փրկչին: Եվ ո­րով­հե­տև այս ս. խոր­հուր­դին ար­ժա­նա­նա­լու հա­մար մենք խնդրում ենք Աս­տու­ծուց նախ` գթու­թյամբ նա­յել մեր մե­ղան­չա­կա­նու­թյան վրա և երկ­րորդ` ո­ղոր­մա­ծու­թյամբ սե­ղա­նա­կից ա­նել մեզ յուր Որ­դու պա­տա­րա­գին, ուս­տի մենք էլ մեր աղոթ­քը զորավոր դարձ­նե­լու հա­մար նախ` ցույց ենք տա­լիս մեր գթու­թյունը դեպի մեր շրջա­պա­տող­ներն ու մա­նավանդ դեպի աղ­քատ­նե­րը, մեր ար­դար վաս­տակ­նե­րից և հաջո­ղու­թյունից նո­ցա նպաս­տե­լով[13], և երկ­րորդ` սե­ղա­նա­կից ենք ա­նում մեզ թե՛ կա­րոտյալ­նե­րին և թե՛ Ե­կե­ղե­ցու սպա­սավոր­նե­րին` ի հա­ճույս Աս­տու­ծո[14]: «Այլ յոր­ժամ առ­նի­ցես ըն­դու­նե­լու­թիւն, կո­չեա՛ զաղ­քատս եւ զխեղս եւ զկաղս եւ զկոյրս. Եւ ե­րա­նե­լի լի­նի­ցիս, զի ոչ ու­նին փո­խա­րէն հա­տու­ցա­նե­լոյ քեզ, եւ հա­տուս­ցի քեզ փո­խա­րէն ի յա­րու­թեան ար­դա­րոց», - ա­սում է Քրիս­տոս: Ըստ ո­րում և Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին գրում է. «Զի որ զաղ­քատսն եւ զկա­րօ­տեալսն կե­րակ­րէ, զօ­տարսն եւ զհի­ւանդսն, ոչ զմարդ, այլ զՔրիս­տոս ըն­դու­նի, զՔրիս­տոս կե­րակ­րէ, զՔրիս­տոս զգե­ցու­ցա­նէ, զՔրիս­տոս սփո­փէ, զՔրիս­տոս մխի­թա­րէ, զՔրիս­տոս հան­գու­ցա­նէ եւ Քրիս­տո­սի սպա­սա­ւո­րէ, զի ան­սուտ է բանն տէ­րու­նա­կան»:

Ա­հա այս է պատ­ճառն, որ մտադ­րե­լով ս. պա­տա­րա­գին ար­ժա­նա­նալ, պահ­քով և աղոթ­քով ա­պաշ­խա­րում ենք մեր մեղ­քե­րը և այդ ըն­թաց­քում աշ­խա­տում ենք, ըստ կա­րո­ղու­թյան, ո­ղոր­մու­թյուն ա­նել կա­րոտյալ­նե­րին և մեր ըն­կեր­սի­րու­թյունը գոր­ծով ի­րա­կա­նաց­նել: Իսկ երբ ս. Հա­ղոր­դու­թյան ենք ար­ժա­նա­նում, նույն օրն էլ սե­ղան ենք պատ­րաս­տում չքավոր­նե­րի, աղ­քատ­նե­րի և Ե­կե­ղե­ցու սպա­սավոր­նե­րի հա­մար, հար­կավ, մեր ա­մե­նա­մոտիկ ազ­գա­կա­նաց հետ միա­սին: Սխալ կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թյուն է իհարկե, երբ այդ­պի­սի ժա­մա­հա­ցին հրավի­րում ենք կա­րող, կշտա­փոր և ա­պա­հո­վված բա­րե­կամ­նե­րին ու ծանոթ­նե­րին. այդ­պի­սի հրավե­րը ոչ մի նշա­նա­կու­թյուն չու­նի մեր ու մեր ննջե­ցե­լոց հո­գու փրկու­թյան հա­մար, զի փո­խա­րենն արդեն այս­տեղ ստա­նում պրծնում ենք: «Ե­թէ կա­միս զմե­ծա­մեծս քո պա­տուել` պա­տուեա՛. ու­նիս ա­ւուրս ե­րեք հա­րիւր վաթ­սուն եւ հինգ տալ մարմ­նոյդ, եւ զմի օր ի նո­ցա­նէ հոգ­ւոյդ նուի­րեա՛: Արդ, ա­հա զմի օրն չար­կա­նես տալ հո­գե­ւո­րացն եւ հոգ­ւոյդ կո­չունս»: Կան­չել կշտա­փոր­նե­րին, ու­տեց­նել ու խմեց­նել փո­խա­րի­նա­բար, կեղ­ծավո­րե­լով, որ իբր թե այդ ար­վում է հո­գու փրկու­թյան հա­մար, ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ` Աս­տու­ծուն խա­բել և գի­տակ­ցա­բար ավե­լի ծանր մե­ղաց մեջ ընկ­նել, ա­ռավել պա­տվելով և ա­չա­ռե­լով փո­խա­հա­տույց բա­րե­կամ­նե­րին, քան թե աղ­քատ­նե­րին կե­րակ­րե­լով[15]: «Եւ քո քա­ւա­րան մե­ղաց` աղ­քա­տացն ժո­ղովք ի ներ­քուստ ի վեր նա­յին, եւ սե­ղանք նո­ցա դա­տարկ հոգ­ւո՞ց հա­նի­ցեն. եւ ո­մանք ի նո­ցա­նէն ար­տաքս իսկ մնան իբ­րեւ զար­հա­մար­հեալս: Արդ` մի՛ ինչ այս­պի­սի կո­չունս յա­ւուր պա­տա­րա­գին ըն­դու­նե­լու­թեան ա­րաս­ցես, յո­րոց ծա­խիցն ան­վարձ լի­նի­ցիս», - ա­սում է Ս. Հով­հան Ման­դա­կու­նին: «Այլ ե­թէ կա­մի­ցիս մե­ղաց քոց թո­ղու­թիւն խնդրել, կո­չեա՛ զորբս եւ զայ­րիս, զնե­ղեալս եւ զտա­ռա­պեալս, զխեղս եւ զկոյրս եւ զկաղս, զկա­րօ­տեալսն եւ զգե­րիսն, եւ զա­մե­նայն քաղ­ցեալս եւ զանմ­խի­թարսն. զնո­սա մխի­թա­րեա՛, զնո­սա սփո­փեա՛, զնո­սա կե­րակ­րեա՛, նո­ցա միայն սպա­սա­ւո­րեա՛, զնո­քօք շրջեա՛, զնո­սա յար­մա­րեա՛ եւ քաղցր բա­նիւք պաշ­տեա՛, զի թո­ղու­թիւն մե­ղաց եւ փրկու­թիւն տան քո ե­ղի­ցի»:

Մա­տա՞ղ ես ա­նում, աղ­քա­տաց հա­մար ա­րա ի նշան, որ ինչ­պես Քրիս­տոս զոհ­վում պա­տա­րագ­վում է քո հո­գևոր հա­գեց­ման հա­մար, դու ևս զո­հում ես քո ու­նե­ցված­քից աղ­քա­տաց մարմ­նավոր հա­գեց­ման հա­մար: Ու­րեմն ի՞նչ օ­գուտ քո զո­հից կամ մա­տա­ղից, երբ ա­ռավե­լա­պես կուշ­տերն են կե­րակր­վում, իսկ դու հո­գով քաղ­ցած և աղ­քատ ես ու դի­մում ես դեպի Քրիս­տո­սի ա­մե­նաո­ղորմ պա­տա­րա­գի սե­ղա­նը[16]: Ար­դյո՞ք ըն­դու­նե­լի կլի­նի քո սե­ղանդ կամ մա­տաղդ: «Ոչ է բար­ւոք կոչ ըն­դու­նե­լի. ոչ ոք ո­րոմն ընդ ցո­րե­նոյն սեր­մա­նէ, եւ փուշ ընդ որ­թով տնկեն. եւ ոչ քեզ պար­տէ սու­տա­կաս­պա­սու­թիւն եւ սնա­փա­ռու­թիւն ընդ խո­նար­հու­թիւն եւ ա­պաշ­խա­րու­թիւն մե­ղաց քոց խառ­նել, խա­փա­նիչք են մի­մեանց եւ ա­պա­կա­նիչք. անհ­նար է քեզ միով ա­կամբ յեր­կինս հա­յել եւ միովդ յեր­կիր եւ յայնմ ա­ւուր միան­գա­մայն մարմ­նա­ւո­րացն եւ հո­գե­ւո­րացն հա­ճո­յա­նալ»: Ծա­ռա­յել թե՛ մարմ­նավո­րին և թե՛ հո­գևո­րին միա­ժա­մա­նակ ան­կա­րե­լի է. լի­նել միան­գա­մայն մե­ծա­տուն աշ­խար­հի վա­յելք­նե­րի ու փառ­քի մեջ և դեռ ար­ժա­նա­նալ էլ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ու փառ­քին ան­հնա­րին է, ըստ ո­րում, ուղ­տը ավե­լի դյու­րավ կանց­նի ա­սե­ղի ծա­կով, քան թե մե­ծա­տու­նը կմտնի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն յուր շա­լա­կած կամ գրկած հարս­տու­թյամբ հան­դերձ[17]: «Եւ տուն, յոր­մէ պտուղք օրհ­նու­թեան ոչ ե­լա­նեն յե­կե­ղե­ցիս եւ ի քա­հա­նայս եւ ի սպա­սա­ւորս ե­կե­ղե­ցեաց, աս­տուա­ծա­յին օրհ­նու­թիւնն ոչ մտա­նէ ի տուն յայն, եւ ի վաս­տակս նո­ցա, եւ հա­նա­պազ ի նուա­զու­թեան լի­նի տունն այն»:

Ըն­կեր­սի­րու­թյան և եղ­բայր­սի­րու­թյան մյուս կողմն էլ ննջե­ցե­լոց հա­մար աղոթելն է և պա­տա­րա­գին նո­ցա հետ մոտե­նա­լը, վասնզի նո­քա ևս աղոթա­կից են մեզ հան­դեր­ձյալում: Ուստիև երբ մեր հո­գու փրկու­թյան ու կյան­քի ճշմա­րիտ հաջո­ղու­թյան հա­մար մոտե­նում ենք մեզ հա­մար մա­տու­ցված պա­տա­րա­գին, երբեք գե­րա­դա­սու­թյուն չենք տա­լիս մեր հո­գու փրկու­թյան, այլ ընդ­հա­կա­ռակն մեր բո­լոր եղ­բայր­նե­րի հա­մար ևս, այն­պես և ոչ միայն մեր, այ­լև բո­լոր ննջե­ցե­լոց հա­մար: Եվ այս պար­զա­պես ե­րևում է նույնիսկ պա­տա­րա­գի ա­րա­րո­ղու­թյան սկզբի մա­սից, ո­րում թե՛ ներ­կա, թե՛ բա­ցա­կա, թե՛ կեն­դա­նի և թե՛ ննջե­ցյալ սրբերն ու հո­գի­նե­րը, պաշ­տոնյայք ու միա­բանք և ա­մե­նայն հավա­տա­ցյալք հիշա­տակ­վում և աղոթա­կից են կոչ­վում, բայց ո՛չ բա­րե­խոս, «զի պա­տա­րագն է դէմ յան­դի­ման լի­նել Քրիս­տո­սի եւ ոչ եմք կա­րօտ բա­րե­խօ­սի»: Վաս­ն ո­րո և, ինչ­պես հիշվե­ցավ, յու­րա­քան­չյուր տա­րե­լի­ցին դի­մում ենք սուրբ պա­տա­րա­գին ի հիշա­տակ և ի փրկու­թյուն մեր ննջե­ցե­լոց, քա­նի որ ամ­բողջ տա­րվա հո­գա­ցո­ղու­թյուն­ներս մեզ են լի­նում նվի­րված, մինչ­դեռ մենք միու­թյուն ենք մեր եղ­բայր­նե­րի հետ:

Ա­հա այ­սոնք են այն հիմ­քերն ու ըն­թացքն, ո­րոն­ցով մենք կա­րող ենք ար­ժա­նա­նալ կեն­դա­նա­րար մարմ­նին և ա­րյան հա­ղոր­դու­թյան և ու­րեմն բնա­կա­րան դառ­նալ Քրիս­տո­սին` ա­պա­հով­վելով մե­ղան­չա­կան խո­տո­րում­նե­րից: «Զի այգ­ւոյ, ո­րոյ ոչ է պա­րիսպ, գա­զանք ա­պա­կա­նիչք եւ խոզք ան­տա­ռի մտեալ ա­պա­կա­նեն զնա. եւ որ ս. խորհր­դով` ոչ պարս­պին, բնա­կա­րան են դի­ւաց ան­ձինք նո­ցա...: Զի քրիս­տո­նէու­թիւն հա­ւատքն են եւ մկրտու­թիւն եւ վա­յե­լումն ս. խորհր­դոյ, եւ որ յայս­մա­նէ հե­ռի է եւ թե­րի, թե­րի է ի քրիս­տո­նէու­թե­նէ, զի ոչ Քրիս­տոս ի նմա բնա­կէ, եւ ոչ նա` ի Քրիս­տոս»: Վաս­ն ո­րո և ս. Հայ­րա­պետն ա­սում է, որ ոչ թե միայն քա­ռա­սուն­քը պա­հե­լով` պետք է հա­ղոր­դվիլ զատ­կին և պատ­ճա­ռել, թե ան­կա­րող ենք պատ­րաստ պա­հել ան­ձը և հա­ղոր­դվիլ, այլ պետք է տա­րվա մեջ քա­նիցս հա­ղոր­դվիլ (ծննդին, զատ­կին, Ս. Խա­չի տոնին) և աշ­խա­տել սուրբ կե­նալ: Ի՞նչ օ­գուտ է մի օր բժշկվիլ և ա­պա հիվան­դա­նալ, մի օր սրից ա­զա­տվիլ, մյուս օ­րը նո­րան մատ­նվիլ, մի օր թա­գավո­րի հետ բազ­մել և մյուս օ­րը` դահ­ճի, մի օր գտնել ակ­ներ և մյուս օ­րը կորց­նել, մի օր Քրիս­տո­սին լի­նել սե­ղա­նա­կից և մյուս օ­րը` սա­տա­նա­յին. «Զի յեր­կուս ոտս կա­ղաս եւ յեր­կուս միտս տաղ­տա­պիս. կամ դի­ւաց լեր պաշ­տօ­նեայ եւ կամ Քրիս­տո­սի խորհր­դա­կից. մի օր օ­դի սպի­տա­կա­ցեալ ե­րե­ւիս եւ մի օր այ­ծի սե­ւա­թոյր... այ­սօր` ընդ խոս­տո­վա­նողսն եւ վա­ղիւն` ար­տա­քոյ ընդ ու­րա­ցողսն...»[18]:

Բայց այս պար­տավո­րու­թյուն­նե­րից ա­զատ չէ նաև պա­տա­րա­գիչ քա­հա­նան. վե­րո­հիշյալ պար­տավո­րու­թյունք ու­նի նա, սա­կայն իբ­րև Քրիս­տո­սի շնոր­հաց պաշ­տոնյա ա­ռավել պար­տիք ևս ու­նի: Նո­քա նախ` պար­տավոր են զղջալ յու­րյանց մեղ­քե­րը, պահ­քով և աղոթ­քով մաք­րվել և երկ­րորդ` թե՛ ա­ռան­ձին ու թե՛ բո­լոր միա­բա­նու­թյան ա­ռաջ խոս­տո­վա­նու­թյամբ թո­ղու­թյուն ստա­նալ և ա­պա բարձ­րա­նալ սե­ղա­նը: Նա պար­տավոր է զորա­նալ հավատ­քով և ա­րիա­նալ ա­ռա­քի­նի վար­քով ամեն ժա­մա­նակ, երբ պա­տա­րա­գը մա­տու­ցա­նե­լու է պատ­րաստ­վում. ո­ղոր­մու­թյունը և ա­ռա­քի­նա­կան պահ­քը նո­րա պաշ­տոնին հառաջըն­թաց պետք է լի­նի: Ուստիև նույն ս. Հայ­րա­պե­տը հրա­մա­յում է. «Եւ դուք քա­հա­նայք եւ սպա­սա­ւորք` մա­տա­կա­րարք ս. խորհր­դոյն, ա­հիւ մա­տե­րո՛ւք, եր­կիւ­ղիւ պա­հե­ցէ՛ք, սրբու­թեամբ սպա­սա­ւո­րե­ցէ՛ք եւ զգու­շու­թեամբ մա­տա­կա­րա­րե­ցէ՛ք. գանձ ու­նիք ար­քու­նի, մե­ծաւ եր­կիւ­ղիւ զգու­շա­ցա­րուք պահ­պա­նու­թեանդ. քան­զի եւ ձեզ ան­նե­րե­լի տան­ջանք են, ե­թէ զչա­րիս ու­րուք գի­տի­ցէք, եւ նա ե­կեալ յանդգ­նես­ցի ի ս. մար­մինն Քրիս­տո­սի, եւ ակ­նա­ծի­ցես ինչ խրա­տել, մեր­ժել եւ յան­դի­մա­նել»:

Ու­րեմն քա­հա­նան նախ` դա­տա­պարտ­վում է, ե­թե ա­նար­ժա­նա­պես է մա­տու­ցա­նում պա­տա­րա­գը և երկ­րորդ` դա­տա­պարտ­վում է, ե­թե թե­րա­հավա­տու­թյամբ մո­լո­րվելով, մարմ­նավոր շա­հի հա­մար ակ­նա­ռու­թյուն ու ե­րես­պաշ­տու­թյուն է ա­նում և հայտ­նի մե­ղավոր­նե­րին ու հրա­պա­րա­կա­կան հանցավոր­նե­րին ու պիղ­ծե­րին հա­ղոր­դում է հա­կա­ռակ Քրիս­տո­սի պա­տվի­րա­նին և ս. Հայ­րա­պե­տաց ու ժո­ղով­նե­րի հրա­մա­նին[19]: Տալ սրբու­թյունը «շնե­րին ու խո­զե­րին» ավե­լի դա­տա­պար­տե­լի է և գե­րա­գույն ան­հավա­տու­թյան նշա­նակ: Այդ­պի­սի­նե­րին պետք է քա­հա­նան դեռևս ա­պաշ­խա­րու­թյան կո­չե, խրա­տե, ուղ­ղե և հետո ար­ժա­նաց­նե մեղ­սա­քավիչ ս. խոր­հուր­դին: Ա­պա թե ոչ` ինչ­պե՞ս կա­րող է քա­հա­նան հա­ղոր­դել նո­րան, որ դեռ հայտ­նա­պես կա­րոտ է ա­պաշ­խա­րու­թյան ու դար­ձի, և կեղ­ծավո­րու­թյամբ ու սրբապղ­ծու­թյամբ ա­սել. «Մար­մին եւ ա­րիւն Տեառն մե­րոյ Յի­սու­սի Քրիս­տո­սի, ե­ղի­ցի քեզ փրկու­թիւն եւ ա­ռաջ­նորդ յան­վախ­ճան կեանս. ա­մէն»:

Վե­րո­հիշյալ բո­լոր սկզբունք­ներն ու կար­գե­րը գե­ղեց­կա­պես ներ­կա­յա­նում են ս. պա­տա­րա­գի ա­րա­րո­ղու­թյան մեջ, ո­րում նախ­քան պա­տա­րա­գի բուն ա­րա­րո­ղու­թյունը խորհր­դավո­րա­պես կա­տար­վում է ամ­բողջ միա­բա­նու­թյան թե՛ ար­ժա­նաց­ման ու թե՛ սի­րո հա­ղոր­դակ­ցու­թյան կար­գը: Քա­հա­նա­յի զգես­տավո­րու­թյան մի­ջո­ցին հիշեցն­վում է մաք­րու­թյան անհ­րա­ժեշ­տու­թյունը սաղ­մոս­նե­րով և 12 ան­գամ «տեր ո­ղոր­մեա՛» կրկնել տա­լով: Ա­պա «Խոր­հուրդ խո­րին» գե­ղե­ցիկ շա­րա­կա­նի մեջ ամ­փոփ­վում է Քրիս­տո­սի փրկա­գոր­ծու­թյան խոր­հուր­դը, հետո վերս­տին մաք­րու­թյան սաղ­մոսն է աս­վում (ԻԵ), և միայն այ­նու­հե­տև ել­նում է քա­հա­նան և, թո­ղու­թյուն խնդրե­լով պաշ­տոնա­կից­նե­րից ու եղ­բայր­նե­րից, սե­ղան բարձ­րա­նում: Եվ մինչ­դեռ մի կող­մից խոս­տո­վան­վում է. «Խնդա՛ յոյժ, դուստր լու­սոյ, Մայր Սուրբ Կա­թու­ղի­կէ, ման­կամբք քո Սիոն. զար­դա­րեալ պճնեա՛ հարսն պան­ծա­լի երկ­նա­նման լու­սա­ճեմ խո­րան, զի օ­ծեալն Աս­տուած Էնն ՚ի յԷէն ան­ծա­խա­պէս ի քեզ միշտ պա­տա­րա­գի. Հօր ի հաշ­տու­թիւն մեզ ի քա­ւու­թիւն բաշ­խէ զմար­մին եւ զա­րիւն իւր սուրբ...»: Մյուս կող­մից հա­ճախ հիշ­վում է միա­բա­նու­թյան ճշմա­րիտ հավատ­քի մեծ նշա­նա­կու­թյունն Աս­տու­ծո ա­ռաջ, զո­րօրինակ, ննջե­ցե­լոց հիշա­տա­կի հա­մար աս­վում է. «Մա­նա­ւանդ զի հա­ւա­տով մա­տուս­ցուք զպա­տա­րագս, հաշ­տես­ցի Աս­տուա­ծու­թիւնդ եւ հան­գուս­ցէ զհո­գիս նո­ցա»[20]:

Այս ս. խոր­հուր­դի հրա­շա­լի բարձ­րու­թյունն է պատ­ճառ, որ Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ոչ միայն ամ­բողջ աս­տված­պաշ­տու­թյունն էա­պես նո­րա ա­րա­րո­ղու­թյան մեջ ամ­փոփ­վում է, այլև ամ­բողջ ե­կե­ղե­ցին յուր հաղթա­պանծ անդ­րա­նիկ­նե­րով, բո­լոր պաշ­տոնյանե­րով և միա­բան­նե­րով, սե­ռով ու հա­սա­րակ յու­րյանց հա­նա­պա­զօրյա գո­հա­բա­նու­թյուն­նե­րով, փա­ռա­բա­նու­թյուն­նե­րով ու խնդրված­նե­րով հան­դի­սա­պես ներ­կա­յա­նում են այս­տեղ և երկր­պա­գում ու երկ­նա­յին սրբա­սա­ցու­թյան եր­գակ­ցում: Ս. Պա­տա­րա­գով եր­կինքն իջ­նում է երկ­րի վրա և մեզ յուր փա­ռակ­ցու­թյան մեջ գրավում, վասնզի Ս. Սե­ղա­նի վրա Քրիս­տոս թա­գավո­րա­բար ու խորհր­դավո­րա­պես բազ­մում է` ինչ­պես Գող­գո­թա­յի վրա, ըստ աս­տվա­ծա­յին հավի­տե­նա­կան և ոչ ժա­մա­նա­կավոր տնօ­րի­նու­թյան: Այն­տեղ բա­ղարջ նշխարն և ա­նա­պակ գի­նին, քա­հա­նա­յի առ Հայրն առ Աստ­ված աղոթե­լով և Քրիս­տո­սի փրկա­գոր­ծա­կան այս մեծ խոր­հուր­դի տնօ­րի­նու­թյունը պատ­մա­կա­նա­պես աղոթ­քի մեջ ամ­փո­փե­լո­վը, դառ­նում են Քրիս­տո­սի մար­մինն և ար­յունը, ըստ այնմ, թե` «բա­ժակն օրհ­նու­թեան, զոր օրհ­նեմք, ոչ ա­պա­քէն հա­ղոր­դու­թիւն է ա­րեանն Քրիս­տո­սի, հացն, զոր բե­կա­նեմք, ոչ ա­պա­քէն հա­ղոր­դու­թիւն է մարմ­նոյն Քրիս­տո­սի»[21]: Խոր­հուր­դի կա­տար­ման հա­մար քա­հա­նան նախ աղոթում է. «Ա­ւար­տեա՛ զսա ի խորհր­դա­կա­նու­թիւն մարմ­նոյ եւ ա­րեան Միած­նի քո, դեղ թո­ղու­թեան մե­ղաց պար­գե­ւեա՛ ճա­շա­կո­ղացս զհացս զայս եւ զբա­ժակս»: Ա­պա աղոթ­քի ըն­թաց­քում պատ­մում է խոր­հուր­դի տնօ­րի­նու­թյան պատ­մու­թյունն, ինչ­պես պատ­մված է Նոր Կտա­կա­րա­նում վեր­ջին ընթ­րյաց Ավե­տա­րա­նում, ու հայտ­նում է Քրիս­տո­սի խոս­քե­րի էու­թյունը. «Ա­ռէք կե­րէք, այս է մար­մինն իմ, որ վասն ձեր եւ բազ­մաց բաշ­խի ի քա­ւու­թիւն եւ ի թո­ղու­թիւն մե­ղաց». և «Ար­բէք ի սմա­նէ ա­մե­նե­քեան, այս է ա­րիւն իմ Նո­րոյ Ուխ­տի, ու յա­ղագս ձեր եւ բազ­մաց հե­ղա­նի ի քա­ւու­թիւն մե­ղաց»:

Հե­տո քա­հա­նան ա­ղա­չում է Աս­տու­ծուց ու­ղար­կել յուր մշտնջե­նա­կից Ս. Հո­գուն «յառաջի ե­դեալ ըն­ծա­յի» մեջ, ե­րիցս աղոթում է մարմ­նի, ե­րիցս ա­րյան ու ե­րիցս` մարմ­նի ու ա­րյան հա­մար միա­սին` ա­սե­լով. «Ո­րով զհացս եւ զգի­նիս օրհ­նեալ, մար­մին եւ ա­րիւն ճշմար­տա­պէս ա­րաս­ցես Տեառն մե­րոյ եւ Փրկչին Յի­սու­սի Քրիս­տո­սի` փո­խար­կե­լով Հոգ­ւովդ քով Սրբով»: Ըստ ո­րում և Ս. Հո­գու իջ­մամբ կա­տար­վում է ս. խոր­հուր­դը վերջ­նա­կա­նա­պես ու ճշմար­տա­պես: Այ­նու­հե­տև Քրիս­տո­սի մար­մինն և ար­յունն, ու­նե­նա­լով աս­տվա­ծա­յին զորու­թյուն ու ներ­գոր­ծու­թյուն, լի­նում են ա­մեն­քիս հա­մար «յան­դա­տա­պար­տու­թիւն, ի քաւու­թիւն եւ ի թո­ղու­թիւն մե­ղաց» և սնունդ, հա­ղոր­դու­թյուն Քրիս­տո­սի հետ և զորա­ցումն դեպի աս­տված­պաշ­տա­կան ճշմա­րիտ կյանք: Եվ ինչ­պես որ հաս­տա­տա­պես այժմ Քրիս­տո­սի հետ միա­նում ենք հա­ղոր­դու­թյամբ, սնվում ու զորա­նում, այն­պես էլ հա­մո­զված ենք, որ նո­րա հետ կլի­նինք և հան­դեր­ձյալում. ըստ ո­րում և այդ հավաս­տիու­թյան հայտա­րար է սե­ղա­նի ան­շարժ հաս­տա­տու­թյունը ճշմա­րիտ վեմ Քրիս­տո­սի վրա[22]:

Հար­կավ այս փո­խար­կու­մը ոչ թե տե­սա­նե­լի է, այլ խորհր­դավոր, ուստիև Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին գրում է. «Այլ մի՛ իբ­րեւ ի լոկ հաց հա­յի­ցիս, եւ մի՛ իբ­րեւ զգի­նի հա­մա­րի­ցիս եւ տե­սա­նի­ցես, զի ոչ տե­սա­նե­լի է ա­հա­ւո­րու­թիւն ս. խորհր­դոյն, այլ ի­մա­նա­լի զօ­րու­թիւնս. քան­զի ո­չինչ տե­սա­նե­լի ա­ւան­դեաց մեզ Քրիս­տոս ի խոր­հուրդ եւ ի մկրտու­թեան, այլ ի­մա­նա­լի...: Եւ մենք ճշմա­րիտ հա­ւա­տով զՔրիս­տոս ի­մա­նամք, ի վե­րայ սե­ղան­ւոյն, ի նա մեր­ձե­նամք, զնա տե­սա­նեմք, զնա շօ­շա­փեմք, զնա համ­բու­րեմք, զնա առ­նումք ի ներքս եւ ըն­դու­նիմք եւ լի­նիմք մար­մին եւ ան­դամք եւ որ­դիք Աս­տու­ծոյ», և ինչ­պես տե­սանք նաև ս. ա­ռա­քյալի խոս­քե­րից, նա «սրբու­թիւն սրբոց» է, ա­հավոր է և ա­նար­ժա­նու­թյամբ վա­յե­լո­ղին պատ­ժող, ա­նար­ժա­նու­թյամբ մա­տու­ցա­նո­ղին դա­տա­պար­տող[23]. ըստ ո­րում, պետք է միշտ հիշել ս. Հայ­րա­պե­տի խոս­քը. «Յոր­ժամ վկա­յու­թիւն մտացն սրբու­թեան քում ոչ վկա­յէ, յայտ­նի է, ե­թէ մեր­ձե­նալն քո ի ս. խոր­հուրդն ոչ է ըստ կա­մացն Աս­տու­ծոյ...: Եւ ե­թէ միտք քո վկա­յեն քում սրբու­թեանդ, ըստ կա­մացն Աս­տու­ծոյ է մեր­ձա­ւո­րու­թիւնդ: Ա­պա ե­թէ խղճիւ մեր­ձե­նայ­ցես, գի­տեա՛, զի դա­տա­պար­տեալ ե­լա­նես եւ ա­նօ­րէն բան զա­մե­նայն ա­նօ­րէնս»[24]:

Այս­պի­սով, յու­րա­քան­չյուր հավա­տա­ցող վա­յե­լում է այն պա­տա­րա­գի շնորհն, ո­րով Քրիս­տոս խորհր­դավո­րա­պես պա­տա­րագ­վում է իբ­րև «ա­նա­րիւն զե­նումն» ս. սե­ղա­նի վրա յուր մարմ­նով և ա­րյամբ, ինչ­պես ա­րյունա­լի զեն­մամբ պա­տա­րա­գվեց խա­չի վրա: Այլև յու­րա­քան­չյուր հավա­տա­ցող մաս­նակ­ցում է այն տերու­նա­կան ընթ­րյաց, ո­րին ներ­կա էին միայն Քրիս­տո­սի անձ­նվեր ա­ռա­քյալք: Վեր­ջա­պես յու­րա­քան­չյուր հավա­տա­ցող ըն­դու­նում է այն ս. խոր­հուրդն, ո­րով ին­քը մեռ­նում է մեղ­քի հա­մար, նոր կյանք ստա­նում, միա­նում Քրիս­տո­սի հետ և հավի­տե­նա­կան կյան­քի հարության լույս ըն­դու­նում: Այդ միու­թյունը պինդ պահ­վում է Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում, ըստ ո­րում և քա­հա­նան բաշ­խում է թե՛ մար­մինն ու թե՛ ա­րյունն այն բո­լոր հավա­տա­ցե­լոց, ո­րոնք, յու­րյանց մեղ­քե­րը զղջա­լով և ա­պաշ­խա­րե­լով, զորա­նում են հավատ­քով ու մոտե­նում Քրիս­տո­սին: Այդ միու­թյան փա­ռավոր հաս­տա­տու­թյունն է, որ ըստ ա­ռա­քյալի հրա­մա­նին` քա­հա­նան Քրիս­տո­սի միու­թյան օ­րի­նա­կով կա­րող է մի­միայն միան­գամ մեկ նշխար և մեկ բա­ժակ պա­տա­րա­գել, որ­պես­զի ա­մենքս էլ միա­նանք ի մի Քրիս­տոս. «Զի մի հաց, մի մար­մին եմք բա­զումքս, զի ա­մե­նե­քին ի միո­ջէ հա­ցէ ան­տի վա­յե­լեմք»: (Ա Կոր., Ժ 17):

Հա­ղոր­դու­թյան խոր­հուր­դի կա­տար­ման ու վար­դա­պե­տու­թյան մեջ Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին չա­փա­զանց ջոկ­վում է մեզ­նից: Հռովմեա­կանք ա­սում են, որ իբր թե հացն ու գի­նին փո­խարկ­վում են Քրիս­տո­սի մարմ­նի և ա­րյան այն ժա­մա­նակ, երբ քա­հա­նան ա­սում է Քրիս­տո­սի խոս­քերն «ա­ռէք» և այլն, ուստիև ա­ռա­քե­լա­կան պա­տա­րա­գա­մա­տույ­ցից բո­լո­րո­վին դուրս են հա­նել Ս. Հո­գու ի­ջու­մը խնդրող աղոթ­քը: Այս տե­սու­թյունը զար­գա­ցավ դո­ցա մեջ գլխավո­րա­պես ԺԴ և ԺԵ դա­րում և ոչ մի ար­դա­րա­ցու­ցիչ հիմք չու­նի: Մենք գի­տենք, որ Քրիս­տոս «ա­ռէքն» ա­սե­լուց հետո պա­տվի­րեց. «Զայս ա­րաս­ջիք առ ի­մոյ յիշա­տա­կի» (Ղուկ., ԻԲ 19. Ա Կոր., ԺԱ 24, 25), և ու­րեմն պետք է պա­տա­րա­գը կա­տար­վի Քրիս­տո­սի նմա­նո­ղու­թյամբ, իսկ մեզ հայտ­նի է, որ Քրիս­տոս, առ­նե­լով հացն ու գի­նին, նախ օրհ­նեց, հետո գո­հա­ցավ և ա­պա հրա­մա­յեց ճա­շա­կել` տա­լով ա­շա­կերտ­նե­րին: Այդ­պես էլ ա­նում է Քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցին ա­ռա­քե­լա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից սկսած, նախ` աղոթե­լով առ Հայրն Աստ­ված, ա­պա` տա­լով պա­տա­րա­գի կար­գի պատ­մու­թյունն, հետո` ա­ղա­չե­լով Ս. Հո­գու ի­ջումն և հետո` միայն ժո­ղո­վուր­դի փրկու­թյան նվի­րե­լով: Այդ­պես են թե՛ բո­լոր հին պա­տա­րա­գա­մա­տույց­նե­րը և թե՛ ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րե­րի` Կյու­րեղ Ե­րու­սաղեմա­ցու, Բար­սեղ Մե­ծի, Ոս­կե­բե­րա­նի և այ­լոց բազ­մաց վկա­յու­թյուն­նե­րը:

Երկ­րորդ` Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին ԺԲ դա­րից փոքր առ փոքր սկսավ և ԺԵ դա­րում Կոնս­տան­ցի, Բա­զե­լի ու Տրի­դեն­տյան ժո­ղով­նե­րով վերջ­նա­կա­նա­պես կարգ դարձ­նե­լով` հա­կա­ռակ է ըն­թա­նում Ավե­տա­րա­նին, երբ մի­միայն մարմ­նիցն է հա­ղոր­դում ժո­ղովր­դա­կան­նե­րին, այդ նո­ցա բավա­կան հա­մա­րե­լով, իսկ ա­րյունը վե­րա­պա­հում է մի­միայն հո­գևո­րա­կան­նե­րին: Այս մո­լո­րու­թյունն ակ­նե­րև է, վասնզի Քրիս­տոս, ինչ­պես տե­սանք, ոչ թե մի­միայն մար­մին տվավ, այլև ա­րյունը և պա­տվի­րեց եր­կուքն էլ վա­յե­լել, այլև վերջ­նա­կա­նա­պես ա­սաց. «Ե­թէ ոչ կե­րի­ցէք զմար­մին Որդ­ւոյ Մար­դոյ եւ արբ­ջիք զա­րիւն նո­րա, ոչ ու­նիք կեանս յան­ձինս: Որ ու­տէ զմար­մին իմ եւ ըմ­պէ զա­րիւն իմ, ու­նի զկեանսն յա­ւի­տե­նա­կանս, եւ ես յա­րու­ցից զնա յա­ւուրն յետ­նում: Զի մար­մին իմ ճշմա­րիտ կե­րա­կուր է, եւ ա­րիւն իմ ճշմա­րիտ ըմ­պե­լի: Որ ու­տէ զմար­մին իմ եւ ըմ­պէ զա­րիւն իմ, նա յիս բնա­կես­ցի, եւ ես` ի նմա» (Հովհ., Զ 53-57. Ա Կոր., Ժ 15, 21. ԺԱ 23): Այս խոս­քե­րի մեջ բազ­միցս կրկնվում է նույն պա­տվե­րը հա­կա­ռակ հռովմեա­կան մո­լո­րու­թյան: Նույնն են հաս­տա­տում ոչ միայն ե­կե­ղե­ցա­կան ս. Հայ­րերն, այլև` հռովմեական քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րը Ե դա­րում` Լևոն ու Գե­լա­սիոս. մինչ­դեռ հռով­մեա­կանք յու­րյանց մո­լո­րու­թյան իբ­րև ա­պա­ցույց չու­նին և ոչ մի վկա­յու­թյուն կամ հիմք, բա­ցի անձ­նա­կան բա­ցատ­րու­թյուն­նե­րից, թե` տաք եր­կիր­նե­րում հիվանդ­նե­րը գի­նուց զզվում են և այլն[25]:

Եր­րորդ` հռովմեա­կանք չա­րա­չար մո­լոր­վում են` զրկե­լով հա­ղոր­դու­թյունից ե­րե­խա­նե­րին և թող­նե­լով այդ նո­ցա գի­տակ­ցա­կան հա­սա­կին: Այս մո­լո­րու­թյունը մտավ այդ ե­կե­ղե­ցու մեջ ԺԲ դա­րից և ե­թե նո­քա կա­մե­նում են մի­միայն գի­տակ­ցա­կան հա­վատք ու­նե­ցո­ղին հա­ղոր­դել, պար­տավոր են նույն­պես մի­միայն այդ­պի­սի­նե­րին մկրտել և ոչ թե նաև մարդ­կանց: Եվ ե­թե մա­նուկ­նե­րը, ըստ Ավե­տա­րա­նին (Ղուկ., ԺԸ 15), ար­ժա­նի են մկրտու­թյան, ան­շուշտ ար­ժա­նի են նաև Քրիս­տո­սի մարմ­նի և ար­յան հա­ղոր­դու­թյան, ա­ռանց ո­րին նո­քա «ոչ ու­նին կեանս յան­ձինս»: Զար­մա­նա­լի է, որ հռով­մեա­կանք յու­րյանց մո­լո­րու­թյունը ծայ­րա­հեղու­թյան են հասց­նում, ար­հա­մար­հե­լով Քրիս­տո­սի պարզ և ակն­հայտ­նի պա­տվերն ան­գամ` «Արբեք ի սմա­նէ ա­մե­նե­քին» (Մատթ., ԻԶ 27. տե՛ս և Փարպ., 210):

Չոր­րորդ` Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին, Հու­նաց հետ հա­մա­միտ, թե­րևս եր­կու բնու­թյան վար­դա­պե­տու­թյան ազ­դե­ցու­թյան տակ սկսավ հա­ղոր­դու­թյան մեջ մի քա­նի կա­թիլ գաղջ ջուր խառ­նել, իսկ հույնե­րը մին­չև իսկ բա­ղար­ջի տեղ խմո­րուն հաց գոր­ծա­ծել: Սա­կայն Քրիս­տոս վեր­ջին ընթ­րյաց մի­ջո­ցին ա­սաց` «ա­րիւն իմ նո­րոյ ուխ­տի» և «ոչ ար­բից է բե­րոյ որ­թոյ, մին­չեւ ար­բից զդա ընդ ձեզ նոր յար­քա­յու­թեան Հօր ի­մոյ» (Մատթ., ԻԶ 29. Մարկ., ԺԴ 25. Ղուկ., ԻԲ 18): Եվ այս խոս­քե­րը պարզ ցույց են տա­լիս, որ ա­նա­պակ գի­նին է կա­րող նյութ լի­նել Քրիս­տո­սի ա­նա­պա­կան ա­րյան: Իսկ նո­րա կող­մից բղխած վտա­կը, ա­րյան ու ջրի բա­ժան­վելով, տրվեց մեզ մեկն իբ­րև նյութ հա­ղոր­դու­թյան և մյուսն, որ նշա­նակ էր նո­րա մա­հվան, իբ­րև նյութ մկրտու­թյան (Հռ., Զ 3): Այդ­պես են ա­սում և ե­կե­ղե­ցա­կան հին Հայ­րե­րը, ինչ­պես Եփ­րեմ Խու­րին, Գրի­գոր Նյու­սա­ցին, այլև Հովհան Ոս­կե­բե­րանն, որ գրում է. «Ի յեր­կուց աղ­բե­րացն, որ ե­լին ի կո­ղիցն Տեառն, շի­նե­ցաւ ե­կե­ղե­ցի, քան­զի ջրովն ծնա­նիմք վերս­տին ա­ւա­զա­նաւն, եւ ա­րեամբն սնա­նիմք` ճա­շա­կե­լով զնա»: Այդ­պես և եր­գում է Ս. Ներ­սես Շնոր­հա­լին.

«Կրկնավ­տակ կո­ղին աղ­բերբք

Ե­կե­ղե­ցի իւր հաս­տա­տի.

Ջրովն մաք­րի, զա­րիւնն ըմ­պէ,

ԶՈր­դի ընդ Հօր փա­ռա­ւո­րէ»[26]:

Այս­պես և խմո­րուն հացը Ս. Գրքում պիղծ է կո­չված և մեղ­քի նշան է հա­մար­վում[27], իսկ բա­ղարջ մա­քուր հա­ցը, որ ու­տում էին Հին Ուխ­տում իբ­րև նա­խա­տիպ Քրիս­տո­սի սուրբ մարմ­նին, և դրվում էր հառաջավո­րաց սե­ղա­նի վրա «յօ­րի­նակ մարմ­նոյն Քրիս­տո­սի», հարմար է «կու­սա­ծին եւ ա­նախ­տա­կան մարմ­նոյն»[28]:

Եվ հին­գե­րորդ` շատ նշխա­րով և մի օ­րում մի քա­նի ան­գամ են պա­տա­րա­գում հա­կա­ռակ Քրիս­տո­սի միու­թյան օ­րի­նա­կին: Այդ­պես և հա­ճախ պա­տա­րագն ոչ թե միա­բա­նա­կան աղոթ­քով է մա­տու­ցան­վում, այլ մի ե­կե­ղե­ցում մի քա­նի քա­հա­նայք լռիկ պա­տա­րա­գում են, որ հա­կա­ռակ է Քրիս­տո­սի պա­տա­րա­գի խոր­հուր­դին[29]:

Բո­ղո­քա­կանք ևս, հա­կա­ռակ ըն­թա­նա­լով հռովմեա­կա­նաց այն վար­դա­պե­տու­թյան, ո­րով ս. խոր­հուր­դը ա­ռանց մար­դու հավատ­քին նյու­թա­կա­նա­պես ներ­գոր­ծող է ներ­կա­յա­նում, ու­սու­ցա­նում է մո­լո­րա­բար, որ թեև հա­ղոր­դու­թյունը խոր­հուրդ է և հիշեց­նում է մեզ Գող­գո­թա­յի պա­տա­րա­գը, միայն թե չու­նի նույն պա­տա­րա­գի նշա­նա­կու­թյունը, և բա­ղարջն ու գի­նին չեն դառ­նում Քրիս­տո­սի մար­մինն ու ա­րյունը: Այլ իբր թե հա­ղոր­դու­թյան մեջ հացն ու գի­նին մնում են նույն էա­պես ու խորհր­դավո­րա­պես, սա­կայն Քրիս­տոս ա­նե­րևութա­պես ներ­կա է լի­նում յուր մարմ­նով «հա­ցի մեջ, հա­ցի հետ ու հա­ցի տակ»` ըստ Լու­թե­րի: Ու­րեմն հաց, ըստ նո­ցա, տե­սա­նե­լի նշա­նակ է, ո­րով Քրիս­տոս հա­ղոր­դակ­ցում է յուր հավա­տա­ցե­լոց հետ: Սա­կայն ինչ­պի­սի՞ նշա­նակ կլի­նի, երբ Քրիս­տոս ներ­կա է նո­րա մեջ, կամ Քրիս­տոս ինչ­պե՞ս կա­րող է մարդ­կա­յին բնու­թյամբ էա­պես բո­ղո­քա­կա­նաց բո­լոր հա­ղոր­դու­թյանց մեջ ներ­կա լի­նել: Եվ մի՞թե այդ հա­կա­ռակ չէ Ավե­տա­րա­նին[30], քա­նի որ բո­լո­րո­վին խառ­նում է ու ծի­ծա­ղե­լի դարձ­նում Քրիս­տո­սի մար­դե­ղու­թյան խոր­հուր­դը, մա­նավանդ որ հա­ղոր­դու­թյունն էլ ավե­լորդ է դառ­նում, վասնզի ու­րեմն ա­մե­նայն բո­ղո­քա­կան հաց ու­տե­լիս ու գի­նի խմե­լիս, ըստ այդմ, հա­ղորդ­վում է Քրիս­տո­սի մարմ­նին և ա­րյան: Հե­տևա­բար և հա­ղոր­դու­թյունն ոչ միայն պա­տա­րագ չէ, այլև Գող­գո­թա­յի հետ կապ չու­նի, մեռ­նող­նե­րին հա­ղոր­դե­լու պետք չկա և մին­չև ան­գամ չպետք է երկր­պա­գել հա­ղոր­դու­թյան կամ թե պետք է հացն ու գի­նին միշտ երկր­պա­գել, ո­րոնք ան­բա­ժան են Քրիս­տո­սից` ըստ այդ մո­լո­րու­թյան: Բայց նո­ցա­նից ավե­լի ա­ռաջ գնա­ցին վե­րա­նո­րո­գված բո­ղո­քա­կանք և սկսան ու­սու­ցա­նել (Ցվինգ­լի ու Կալ­վին), որ Քրիս­տոս ներ­կա չէ հա­ղոր­դու­թյան մեջ, այլ հավա­տա­ցող­նե­րը և ոչ ան­հավատ­նե­րը, ու­տե­լով հացն ու ճա­շա­կե­լով գի­նին, հո­գևո­րա­պես սնվում են Քրիս­տո­սի մարմ­նից և ա­րյունից, իսկ այ­դոնք նշա­նակ­ներ են և միայն հիշեց­նում են մեզ Քրիս­տո­սի պա­տա­րա­գը: Այս եզ­րա­կա­ցու­թյան ե­կան այդ եր­կու ա­ղան­դավոր­նե­րը յուր­յանց վի­ճա­բա­նու­թյունից հետո:

Այս հե­րե­տի­կո­սու­թյան դեմ բավա­կան է, ե­թե հիշենք Քրիս­տո­սի այն խոս­քերն, ո­րոնք գայ­թակ­ղեց­նում էին հրեա­նե­րին. նա ա­սաց. «Ես եմ հացն կե­նաց, որ յերկ­նից ի­ջեալ: Ե­թէ ոք ու­տի­ցէ ի հա­ցէ յայս­մա­նէ, կեց­ցէ ի յա­ւի­տեան. եւ հացն, զոր ես տաց, մար­մին իմ է, զոր ես տաց վասն կե­նաց աշ­խար­հի»: Հրեայք վի­ճե­ցին, թե ինչ­պե՞ս կա­րե­լի է, որ Քրիս­տոս տա յուր մար­մինն ու­տե­լու, սա­կայն նա հաս­տա­տեց յուր ա­սա­ծը[31]. «Ա­մէն, ա­մէն ա­սեմ ձեզ. ե­թէ ոչ կե­րի­ջիք զմար­մին Որդ­ւոյ Մար­դոյ եւ արբ­ջիք զա­րիւն նո­րա, ոչ ու­նիք կեանս յան­ձինս: Որ ու­տէ զմար­մին իմ եւ ըմ­պէ զա­րիւն իմ, ու­նի զկեանսն յա­ւի­տե­նա­կանս, եւ ես յա­րու­ցից զնա յա­ւուրն յետ­նում: Զի մար­մին իմ ճշմա­րիտ կե­րա­կուր է, եւ ա­րիւն իմ ճշմա­րիտ ըմ­պե­լի է: Որ ու­տէ զմար­մին իմ եւ ըմ­պէ զա­րիւն իմ, նա յիս բնա­կես­ցէ, եւ ես` ի նմա: Որ­պէս ա­ռա­քեաց զիս կեն­դա­նին Հայր, եւ ես կեն­դա­նի եմ վասն Հօր. եւ որ ու­տէն զիս, եւ նա կեց­ցէ վասն իմ: Այս է հացն, որ յերկ­նից ի­ջեալ. ոչ որ­պէս կե­րան հարքն ձեր զմա­նա­նայն եւ մե­ռան. որ ու­տէ զհացս զայս` կեց­ցէ յա­ւի­տեան»: Այս խոս­քե­րի հա­մար ա­շա­կերտ­նե­րը գայ­թակ­ղվելով հե­ռա­ցան, և Քրիս­տոս հարց­րեց 12 ա­ռա­քյալ­նե­րից, թե ար­դյո՞ք նո­քա էլ են ու­զում գնալ, բայց նո­քա չու­զե­ցան հե­ռա­նալ: Եվ վեր­ջին ընթ­րի­քին սահ­մա­նեց Քրիս­տոս, որ հավա­տա­ցյալք միշտ հա­ղոր­դվին յուր մարմ­նին և ա­րյան, ինչ­պես տե­սանք: Ուստիև ա­ռա­քյալը պա­տվի­րում է ա­նար­ժա­նու­թյամբ չճա­շա­կել, վասնզի ա­նար­ժա­նու­թյամբ ճա­շա­կե­լը դա­տա­պար­տու­թյուն է ան­ձին (Ա Կոր., Ժ 16-21. ԺԱ 23-29): Թող ու­րեմն նա դա­տա­պար­տե դո­ցա. «Բա­ժակն օրհ­նու­թեան, զոր օրհ­նեմք, ո՞չ ա­պա­քէն հա­ղոր­դու­թիւն է ա­րեանն Քրիս­տո­սի. հացն, զոր բե­կա­նեմք, ո՞չ ա­պա­քէն հա­ղոր­դու­թիւն է մարմ­նոյն Քրիս­տո­սի...: Այլ զոր զո­հենն հե­թա­նոսք, դի­ւաց եւ ոչ Աս­տու­ծոյ զո­հեն, ոչ կա­միմ զձեզ հա­ղորդս դի­ւաց լի­նել, քան­զի ոչ կա­րէք զբա­ժակն Տեառն ըմ­պել եւ զբա­ժակն դի­ւաց. Եւ ոչ կա­րէք ի սե­ղա­նոյ Տեառն վա­յե­լել եւ ի սե­ղա­նոյ դի­ւաց»: «Այ­սու­հե­տեւ որ ու­տի­ցէ զհացս կամ ըմ­պի­ցէ զբա­ժակս Տեառն ա­նար­ժա­նու­թեամբ, պար­տա­կան ե­ղի­ցի մարմ­նոյ եւ ա­րեան Տեառն»: