Հելոուինը եւ եկեղեցին

Եկեղեցին յանդիմանում է Հոլոուինի տօնակատարութիւնը, որովհետեւ Քրիստոսից մենք սովորել ենք, որ Աստծու դատաստանի առաջ պիտի կանգնենք ու պատասխան տանք այն ամէն բանի համար, որ մենք անում ենք ու հաւատում։ Գիտենք նաեւ, որ մեր կատարած գործողութիւնները կա՛մ Աստծու համար են, կա՛մ էլ Նրա դէմ: Իսկ Հելոուինի աւանդութիւնը բնաւ անմեղ մի սովորութիւն չէ՝ զերծ հոգեւոր խաւար աշխարհի հետ յարաբերութիւնի: Այն դիւային սովորութիւն է, ինչպէս որ ապացուցում է նրա ծագման փորձաքննութիւնը:

Հայոց Եկեղեցին չի արտօնում, որ իր զաւակները որեւէ ձեւով ու մակարդակով մասնակցեն Հելոուինի փառատօնին՝ մի քանի պատճառներով։ Առաջին՝ այս «մահուան տօնի» հեթանոսական ծագումը, ձեւը եւ էութիւնն անհամատեղելի են դժոխքին ու մահուանը յաղթած, Յարուցեալ Քրիստոսի վրայ մեր ունեցած հաւատի հետ: Նրա ծագումը վերաբերում է հնագոյն կռապաշտ կելտերի այն համոզմունքին, թէ այդ գիշերը բացւում էին դէպի այլ աշխարհ տանող դռները, ու դժոխքի բնակիչները թափանցում էին երկիր: Գովաբանելով հեթանոսական չաստծուն՝ Սամհայնին՝ մահուան տիրոջը, երկրպագելով եւ զոհեր մատուցելով՝ հնագոյն կելտերը յոյս ունէին շահել իրենց չաստծու բարեհաճութիւնը, որպէսզի նա թոյլ տար, որ մեռեալների հոգիներն այդ օրն այցելեն իրենց տները: Հետեւաբար, այստեղից էլ արմատաւորուած էին հեթանոսական աշխարհից ծագած Հելոուինի սովորութիւնները՝ զազրելի դիմակներ հագնելը, ուրուականների, կախարդների, արնախումների, կենդանի դիակների, կմախքների եւ այլ գարշելի հանդերձներով գիշերը թափառելը, որոնք էլ խորհրդանշում են անդրաշխարհի ու չար ոգիների հետ հաղորդակցութիւնը:

Երկրորդ՝ «Ամենայն ինչ, որ հաւատից չէ, մեղք է» (Հռով. 14, 23): Քրիստոնեաների մասնակցութիւնը Հելոուինին անպատուութիւն է Աստծու հանդէպ: Հելոուինը սրբապղծութիւն է, հայհոյութիւն ու ծաղրանք «Ամենայն սրբոց» օրուայ եւ բոլոր սուրբերի հասցէին: Այն օրը, երբ նշւում է սուրբերի յիշատակը, որոշ «քրիստոնեաներ» իրենց զգեստաւորում են մահն ու չարը խորհրդանշող հանդերձներով, ինչը ծանրագոյն մեղքերից մէկն է: Հայոց Եկեղեցում «Տօն ամենայն սրբոց»-ը շարժական է եւ չի նշւում անպայմանօրէն Նոյեմբերի 1-ին։ Ամսաթիւը փոփոխական է, այն միշտ նոյնն օրը չէ։ Այս օրուայ յիշատակումը 9-րդ դարի կէսերից տօնում է Արեւմտեան եկեղեցին: Ի հակադրութիւն հեթանոսական խրախճանքներին՝ այս տօնի օրը հայոց եկեղեցիներում մատուցւում է սուրբ եւ անմահ Պատարագ: Յուսով եմ, որ «Տօն ամենայն սրբոց»-ը մեզ՝ հայերիս, աւելի ծանօթ պիտի լինի, քան հեթանոսական ու դիւական ծագում ունեցող Հելոուինի տօնակատարութիւնը:

Երրորդ՝ Ճշմարիտ քրիստոնեայի համար այս տօնի բոլոր խորհրդանիշներն ընդունելի չեն, քանի որ դրանք քրիստոնէական արժէքները փոխարինում են հակաքրիստոնէական արժէքներով՝ գուշակութեամբ, կախարդութեամբ, մահուան ու չար ոգիների ընդօրինակմամբ ու մարմնաւորմամբ, կուռքերին զոհաբերութիւններ մատուցելու հեթանոսական կրօնական պաշտամունքով, դդմի վրայ փորագրուած սարսափելի մռութներով, որոնք խորհրդանշում են մեռելներին, եւ կասկածելի բնոյթ կրող կատակներով ու խաղերով: Հելոուինի այս վայրենի «ծիսակատարութիւնների» ու սատանայական աղանդների միջեւ ընկերակցութիւնն այնքան ակնյայտ է, որ նոյնիսկ ԱՄՆ-ում Հելոուինը համարւում է սատանայապաշտների տօն:

Չորրորդ՝ Հելոուինը սրբազնագոյն օրն է բազմաթիւ կրօններում, որոնք կապուած են չար ոգիներին ու սատանային: Այնպիսի օր է, երբ սատանայի վկայակոչութիւնը կարող է յատկապէս օգնել՝ մի շարք չարագործութիւններ կատարելու: Այն շարունակում է մնալ որպէս սատանայապաշտներին յատուկ ամենասուրբ օր, որը դիտաւորեալ գովազդւում է որպէս անմեղ ու զուարճալի տօն:

Հինգերրորդ՝ Հելոուինի օրը յաճախ են կատարւում երեխաների եւ մեծահասակների զոհաբերութիւններ: Սա պատմականօրէն յայտնի է որպէս իւրայատուկ օր, երբ զոհաբերութեան միջոցով գուշակւում են ապագայ իրադարձութիւնները՝ ամուսնութիւն, առողջութիւն, մահ, պտղաբերութիւն եւ այլն:

Վեցերորդ՝ Հելոուինը մի միջոց է մանկական գիտակցութիւնը հակամարդկայնացնելու ու դիւականացնելու՝ մահուան, դաժանութեան, աններդաշնակութեան պատկերներով տարազների նորաձեւ յատկանիշներով: Դիւական բովանդուկութիւն ունեցող խաղերը, ինչպէս նաեւ ամէն մի խաղ երեխայի համար կապուած է հերոսի նկարագիրն ընդօրինակելու ու նրա պատկերին նմանուելու հետ: Այսպիսով, երեխաները չարանում են, եւ դա չի կարող անհետ անցնել ու չազդել իրենց հոգեկան վիճակի զարգացման վրայ: Այս ամէնը յանգեցնում է երեխայի հոգեկան լուրջ խանգարումներին եւ անհատականութեան պղծմանը:

Եօթերորդ՝ Հելոուինն օգնում եւ նպաստում է՝ զարգացնելու կռապաշտական-հեթանոսական ու նէօհեթանոսական փիլիսոփայութեան չար սովորութիւնները, գաղտնուսոյց եւ էզոթերիկ ուսմունքները, որոնցից են՝ վերամարմնաւորումը, դիւահարցութիւնը, ոգեկանչութիւնը, հմայութիւնը, անիմիզմը[1], շամանութիւնը, մոգութինը, բախտագուշակութիւնն ու ճակատագրապաշտութիւնը, նախանշանների մեկնութիւնը, սնահաւատութիւնը եւ այլ զանազան դիւթանքներ: Աստուած արգելում է մարդուն մօտենալ կախարդիչ խորհուրդներին ու մոգութեանը, թափանցել դիւական ոգիների աշխարհը: Մարդուն արգելուած է որեւէ առիթով փորձել զգայականութեամբ անտեսանելի աշխարհի հետ կապակցութիւն փնտռել: Միայն քրիստոնեայ սրբակեաց եւ հոգեկիր ճգնաւորներին է շնորհւում ճշմարիտ եւ օրինական մուտք դէպի աննիւթական աշխարհ: Բոլոր այլ միջոցներն անօրինական են ու պէտք է մերժուեն՝ որպէս ոչ թոյլատրելի, անպարկեշտ եւ աղետալի:

Ոմանք, մեղադրելով Հայոց Եկեղեցուն, ասում են. «Լա՛ւ, եթէ մեզ արգելում էք մասնակցել հեթանոսական ծագում ունեցող տօնին, ապա ինչո՞ւ են Հայ Եկեղեցում մի շարք քրիստոնէական տօների հետ միախառնուել հեթանոսական շրջանի տօների որոշ տարրեր ու ազգային սովորութիւններ»: Գիտենք, թէ հին հայկական հեթանոսական տօների փոխարէն սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ հայրապետը կարգեց քրիստոնէական տօների օրեր, իսկ քանդուած մեհեանների տեղում կառուցեց սուրբերի վկայարաններ, վանքեր ու եկեղեցիներ: Այդ տօների ընթացքում նկատի առնուեցին ժամանակի ու եղանակի յարմարութիւնները, քանի որ հեթանոսական տօներն ընդհանրապէս բնութեան, երկրագործութեան հետ կապուած տօնակատարութիւններ էին, որոնք իրենց տեղը զիջեցին քրիստոնէական տօներին։ Ուստի հայերը պահեցին հին շրջանի որոշ ազգային սովորութիւններ, որոնք, այնուանենայնիւ, չեն ընգրկուել եկեղեցական ծիսակարգում: Եկեղեցին որդեգրեց մի շարք քրիստոնէացած տօնախմբութիւններ, իսկ հեթանոսական դիւային ներշնչուածութիւն ունեցող մոլութիւնները, ինչպիսիք են՝ կախարդութիւնը, ոգեկանչութիւնը, մոգութիւնը, հմայութիւնը եւ չար զօրութիւնների հետ կապ հաստատելն ու նրանց երկրպագելը, որեւէ կապ չունեն այդ տօների հետ: Նախաքրիստոնէական շրջանի ոչ բոլոր ժողովրդական տօնախմբութիւններն են պարտադիր դիւապաշտական, քանի որ դրանք զուրկ են եղել կրօնական բովանդակութիւնից։ Եկեղեցին ժողովրդին զերծ պահեց հեթանոսական չար հաւատալիքներից ու պաշտամունքային դրսեւորումներից՝ դառնալով հայ ժողովրդական բարի սովորութիւնների կրողն ու դրանք քրիստոնէական դրոշմով շարունակողը: Հայոց Եկեղեցին տէր կանգնեց հայ ժաղովրդի անցեալին, որն իրենում ամփոփեց հայ միջնադարեան մշակոյթը, գիտութիւնը, արուեստն ու դպրութիւնը: Այդ պատճառով իր մէջ ներառում է անգամ նախաքրիստոնէական շրջանի այն բոլոր տարրերը, որոնք, կռապաշտական բնոյթ չունենալով, կենսունակ էին եւ շարունակում էին կենցաղավարել նոր քրիստոնէական դարաշրջանում: Մի շարք տօներ հաւասարապէս ունեն թէ՛ իրենց եկեղեցական եւ թէ՛ ժողովրդական անուանումներն ու արարողութիւնները։ Օրինակ՝ Տեառնընդառաջը ու Տրնդեզը, Ծաղկազարդը եւ Ծառզարդարը, Համբարձումը եւ վիճակահանութիւնը, Պայծառակերպութիւնը եւ Վարդավառը, Տիրամօր վերափոխումը եւ խաղողօրհնէքը, Սուրբ խաչը ու մատաղի ժողովրդական աւանդութիւնը: Սակայն Հելոուինի կողմնակիցներն ասում են. «Չէ՞ որ դիմակ գործածելը Հայաստանում շատ հին սովորութիւն է եղել, որը գոռծածւում էր դեռեւս նաւասարդեան օրերի տօնակատարութիւնների ընթացքում, իսկ Բուն Բարեկենդանի ժամանակ դիմակաւորուելը յատուկ սովորութիւն էր, որն Ադդիսեան տօների ու ծէսի էական մասն էր կազմում»։ Ասենք, թէ հնում, Բուն Բարեկենդանի ընթացքում կազմակերպուել են դիմակաւոր հանդէսներ, խաղեր, ցուցադրութիւններ, հետաքրքրական տողանցքներ, երգիծախառն խօսակցութիւններ, ժողովրդական խրախճանք, բայց մարդիկ չէին դիմակաւորւում կախարդների, արուամոլների ու վհուկների պէս։ Բուն Բարեկենդանի իմաստն ու նշանակութիւնը բոլորովին այլ է եղել։ Այն խորհրդանշել է դրախտը, թէ ինչպէ՛ս ստեղծուեց մարդը եւ ապրեց դրախտի փափկութեան մէջ, երբ միշտ տեսնում էր Աստծուն։ Բարեկենդանի ժամանակ նոյնպէս դդում են վառել ու կախել երդիքից, սակայն դդմի կերպարը չի եղել չարիքի խորհրդանիշ: Դդմի կերպարով լոյս է հանուել, որը խորհրդանշել է Յիսուսի ծնունդը: Բուն Բարեկենդանի շարականները խօսում են զուարճութեան, ուրախութեան եւ դրախտային երջանկութեան մասին։ Բարեկենդանի ժամանակ միշտ եղել է հոգեւորականի կերպար, որը ծաղրել է աղանդաւորներին ու սատանայապաշտական գաղափարները: Հետաքրքրութեան համար մէջբերենք Արտակ Արքեպիսկոպոս Մանուկեանի գրքի՝ Բուն Բարեկենդանի նկարագրութիւնից մի հատուած. «Բարեկենդանի արտասովոր խրախճանքները մուտք էին գործել նոյնիսկ վանքերի մէջ։ Բարեկենդանի օրը վանքերում կոչւում էր «Աբեղայաթող»։ Այդ օրը սարկաւագ, աբեղայ, վարդապետ եւ եպիսկոպոս հաւասարւում էին իրար, մի պահ մոռանում էին աստիճանի տարբերութիւնները, եւ բոլորը միասին կատարում էին խրախճանքներ։ Սեղանային ուրախութեանը յաջորդում էին գեշերային պարն ու թափօրը։ Թափօրի համար քուէների մեծամասնութեամբ ընտրւում էր թափօրապետը, եւ ապա նստում գահաւորակի վրայ, գլխին՝ եպիսկոպոսական թղթէ խոյրը, չաթալ-թագը, ձեռքին՝ խոտից հիւսուած գաւազանը, հագուստը՝ թղթից պատրաստուած շուրջառը, որոնց վրայ գրուած էին լինում բոլոր միաբանների անունները։ Գահը, որ պատգարակի ձեւ ունէր, շալակում էին չորս տիրացուներ՝ երգելով «Որ վերօրհնիս» շարականը։ Սա Քրիստոսի՝ Երուսաղէմ մուտքի՝ Ծաղկազարդի շարականն էր։ Երբ թափօրն աբեղաների թաղն էր մտնում, երգում էին «ամէն ալէլուիա»։ Տիրացուներից մէկը հարց էր տալիս թափօրապետին, թէ ինչո՛ւ է կատարւում այս հանդէսը։ Թափօրապետը ծիծաղաշարժ պատասխան էր տալիս եւ իւրաքանչիւր անգամ՝ «Օրհնեսցի»-ի ժամանակ, կատակներ էր անում ընդհանուր ծիծաղ առաջացնելու համար։ Տեղի էին ունենում երգիծախառն խօսակցութիւններ, անդաստանի ձեւով կատարուած «օրհնեա»-ների ժամանակ։ Այդ օրուայ կատակներից ոչ ոք չէր վիրաւորւում. թափօրապետն ազատ համարձակ ծաղրում էր բոլորին։ Այս ամէնից յետոյ երգւում էր «Ուրախ լեր, սուրբ եկեղեցի» շարականը։ Այնուհետեւ թափօրապետին ծաղրի էին ենթարկում եւ շալակելով տանում «թաղելու»։ Ապա միասնաբար ասում էին «Ղազարէ՛, արի, ե՛լ արտաքս», եւ Ղազարոսի նման բարձրանում էր, ու ականատեսները փախչում էին։ Այնուհետեւ ամէն մարդ իր սենեակն էր քաշւում, եւ այսպէս վերջանում էր Աբեղայաթողը»[2]։

Ոմանք էլ պնդում են, թէ Տեառնընդառաջն էլ հեթանոսական հիմք ունեցող տօն է՝ ասելով. «Չէ՞ որ Աստուած արդէն Իր խօսքում զգուշացնում է, որ «Ձեր մէջ թող չգտնուի այնպիսի մէկը, որն իր տղային կամ աղջկան կրակի բովից անցկացնի» (Երկ. Օր. 18, 9-12։ Դ. Թագ. 17, 17): Հետեւաբար, Եկեղեցին պէտք է պայքարի կռապաշտութեան դէմ ու թոյլ չտայ կրակի վրայից ցատկելը»: Սակայն կրակի վրայից ցատկելը Քրիստոսի հետ բացարձակ կապ չունի, եւ Աստուածաշնչում ոչ մի տեղ գրուած չէ, թէ Աստուած դէմ է կրակին կամ Տեառնընդառաջին: Հեթանոսական շրջանում կրակի միջոցով գուշակութիւններ էին կատարւում: Վերոյիշեալ հատուածն իր ամբողջական տարբերակով աստուածաշնչեան բոլորովին ուրիշ իմաստ ունի: Կարդանք. «Ձեր մէջ թող չգտնուի այնպիսի մէկը, որն իր տղային կամ աղջկան կրակի բովից անցկացնի, կախարդությամբ կամ գուշակությամբ զբաղուի, թռչուններին նայելով կանխագուշակումներ անի, մոգութիւններով զբաղուի, վհուկ կամ սուտ մարգարէ լինի, ոգեհարցութեամբ զբաղուի, որովհետեւ Տիրոջ համար պիղծ է նա, ով զբաղւում է այդպիսի բաներով. այդպիսի գարշելի բաների համար է, որ Տէրը նրանց վերացնում է քո միջից» (Երկ. Օր. 18, 10-12)։ Նմանապէս՝ «Իրենց տղաներին ու աղջիկներին կրակի միջով անցկացրին, կախարդութիւն եւ հմայութիւն արեցին, համարձակուեցին Տիրոջ առջեւ չարութիւն գործել եւ զայրացրին նրան» (Երկ. Օր. 18, 10-12)։ Մենք գիտենք, թէ ինչպէս Սաւուղ թագաւորը յանցագործութիւն գործեց ու զրկուեց իր կեանքից, երբ ապագան գուշակելու համար ուրիշ զգեստներ հագաւ ու գնաց ոգեհարցի մօտ, որպէսզի նա դիւթութիւն անի (տե՛ս Ա. Թագ. 28): Մանասէ թագաւորն էլ կախարդների ու վհուկների հետ իր որդիներին անցկացնում էր կրակի միջով՝ հմայութիւն, գուշակութիւն ու դիւթութիւն անելու համար (տե՛ս Բ. Մնաց. 33, 2-7)։ Յստակ երեւում է, թէ խօսքը ոչ թէ ուղղակի կրակի մասին է, այլ կրակի հետ կապուած գուշակութեան, կախարդութեան, մոգութեան, սուտ մարգարէութեան եւ նման պիղծ ու գարշելի այլ զբաղմունքների:

Իսկ քրիստոնէութեան մէջ, ի տարբերութիւն այդ շրջանի, Տեառնընդառաջի կրակն ունի ուրիշ կարեւոր իմաստ ու խորհուրդ: Սբ. Եփրեմ Խուրի Ասորին Տեառնընդառաջին նուիրուած ճառում գրում է. «Ջահերն ու խարոյկները ունեն հետեւեալ պատճառները: Նախ որովհետեւ հեթանոսները Աստծու պատիւը կրակին էին մատուցում, իսկ մենք ցոյց ենք տալիս կրակը որպէս Քրիստոսի ծառայ, որի համար բերում ենք Աստծուն ծառայեցնելու: Նաեւ, վրայից թռչելով, այն ոտնատակ ենք տալիս, թէ դու աստուած չես, այլ Նա՛ է Աստուած, Ով քառասուն օրական եկաւ տաճար»[3]: Իսկ սբ. Գրիգոր Տաթեւացին հետեւեալ կերպ է մեկնաբանում. «Հեթանոսները պաշտում էին բոլոր արարածներին, առաւելաբար` ինչպէս պարսից ազգը… Ուստի մենք վառուած հուրն ընծայում ենք ի պատիւ Աստծու, ասելով թէ` «Դու ես ճշմարիտ Աստուած, որ այժմ երեւացիր», իսկ հուրն աստուած չէ, այլ` Քո արարածը, այդ պատճառով էլ Քեզ ծառայութեան ենք բերում, ինչպէս որ եբրայեցի մանուկները ծառերի ոստերն ընծայեցին ի պատիւ Քրիստոսի (Մատթ. 21, 8), որովհետեւ Նա՛ է ճշմարիտ Աստուած, նոյնպէս եւ մենք` հուրն ենք ընծայում»[4]:

Եկեղեցին երբէք չի խրախուսում, թէ կրակի վրայով պէտք է թռնել կամ էլ շուրջը պտտուել։ Դա ընդամենը ժողովրդական աւանդութեան մի մաս է, որը ծիսական որեւէ նշանակութիւն չունի։ Ժողովրդական աւանդոյթը եւ ծիսակատարութիւնը պէտք է տարբերակել միմեանցից։ Կրակի աստուածաշնչական նախատիպը եւ խորհրդաբանութիւնը մենք արդէն իսկ տեսնում ենք մոմի ու կանթեղների կրակի մէջ։ Թէեւ Հայ Եկեղեցու սպասաւորները բազմիցս մեկնաբանել են կրակի խորհուրդը, այնուամենայնիւ, ժողովրդի մէջ սնոտիապաշտական սովորութիւններն արմատացած են: Նոյնիսկ Հայ Եկեղեցու «Տօնացոյց»-ում Տեառնընդառաջի նախատօնակի համար յստակ ցուցում կայ, թէ՝ «խոտելի է շրջելն զհրով», այսինքն՝ խոտելի է կրակի հետ կապուած գուշակութիւններ անելը։ Տեառնընդառաջի նախատօնակին խարոյկ վառելը եւ դրայ վրայ սեւեռուելը մեզանում այնքան է տարածում գտել, որ անգամ ստուերւում է բուն տօնի քրիստոնէական իմաստն ու խորհուրդը: Մարդիկ սկսում են աւելի շատ տարուել խարոյկի մեծութեամբ, դրա շուրջը պար բռնելով ու վրայից ցատկոտելով, քան թէ քառասնօրեայ մանուկ Յիսուսի՝ տաճարին ընծայման տօնի պատմութեամբ: Եւ եթէ հնում արդարացւում էր կրակի վրայից ցատկելը՝ այն պատճառաբանութեամբ, թէ այդկերպ ապացուցւում էր, որ ցատկողները կրակապաշտ չէին, ուստի կրակը ոտքի կոխան էր դարձւում, ապա մեր ժամանակներում դա վերածուել է բոլորովին իմաստազուրկ եւ ժամանակավրէպ մի սովորութեան, քանի որ մենք այլեւս կարիք չունենք որեւէ մէկին ապացուցելու, որ կրակապաշտ չենք: Փոխարէնը՝ մեր ժամանակներում արագ զարգացող ու տարածուող նէօհեթանոսութեան համընդհանուր զարթօնքի եւ գաղտնուսոից գաղափարախօսութեան շնորհիւ, խարոյկավառութիւնը տեղիք է տալիս զանազան գուշակութիւնների, սնահաւատութեան եւ աւելորդապաշտութեան, որոնք մերժելի են Սուրբ Գրքում:

Որոշ մարդիկ կարող են առարկել այս ամէնը եւ ասել. «Այո՛, անցեալ ժամանակի համար սա գուցէ ճշմարիտ է, բայց հիմա Հելոուինը երեխաների համար պարզապէս մի զուարճալի տօն է զգեստաւորուելու, քաղցրաւենիքներ ստանալու եւ ուրախութիւն վայելելու»: Նոյնիսկ եթէ մեր երեխաներն զգեստաւորւում են ինչ-որ անվնաս հագուստով, միեւնոյն է, նրանք գտնւում են միստիկ[5] երեւոյթների եւ գաղտնագիտական խորհրդանշանների ոլորտում, որն ամէնուր է Հելոուինի օրուայ ընթացքում: Այդպիսով մենք նոյնպէս մեր աջակցութիւնն ենք ցուցաբերում Հելոուինին՝ դառնալով նրա մի մասը:

Շատ եկեղեցիներ փորձում են Հելոուինի գիշերն առաջարկել ու հովանաւորել առողջ այլընտրանքներ, նմանատիպ միջոցառումներ ու զուարճանքներ: Սակայն նոյնիսկ մեր մասնակի եւ կողմնապահ ներգրաւուածութեամբ, ինչ-որ իմաստով, արդեօք դեռ չե՞նք տօնում Հելոուինը: Ուստի, ծխական եկեղեցիներին առաջարկում ենք Հոկտեմբերի 31-ին անել հետեւեալ նախազգուշացումները։ Նախ՝ երեխաներին եւ երիտասարդներին կարելի է հաւաքել եկեղեցում ու դասախօսութիւն կարդալ Հելոուինի տօնից խուսափելու համար: Այդ երեկոյ պէտք է մշակել եկեղեցու որեւէ ուսումնական կամ էլ քարոզչական ծրագիր, որը կը ներառի առողջ կերակուր՝ հիւրասիրութիւն բոլորի համար, այլ ոչ թէ անառողջ քաղցրաւենիք: Ուսումնական ծրագիրը կարող է պարունակել հետեւեալ մասերը։ Նախ՝ Երեկոյեան, Հանգստեան կամ Խաղաղական ժամերգութիւնները: Երկրորդ՝ քարոզ Հելոուինի բուն իմաստի եւ ծագման բացատրութիւններով՝ կրթելու ծնողներին եւ երեխաներին, թէ ինչո՛ւ է եկեղեցին մերժում այս տօնակատարութիւնը: Երրորդ՝ կազմակերպել որեւէ համերգ կամ ներկայացում՝ ուշադրութիւնը կենտրոնացնելով եկեղեցու սուրբերի վրայ, որոնք արտացոլում են Քրիստոսի լոյսը: Եկեղեցին կարող է յատկապէս կենտրոնանալ այդ օրուայ կամ շաբաթուայ որեւէ սուրբի կեանքի կամ էլ զանազան այլ սուրբերի վրայ. կամ էլ զանազան այլ սուրբերի, որոնց մասին քիչ է խօսուել կամ էլ որոնք անյայտ են մեր հաւատացեալներին: Չորրորդ՝ կարելի է առաջարկել հետաքրքիր հոգեւոր տեսահոլովակներ: Հինգերորդ՝ ի վերջոյ այդ օրը կարելի է մատուցել համայնքային ծառայութիւններ, ինչպիսիք են՝ սննդի զամբիւղներ պատրաստել կարիքաւորների համար կամ էլ պարզապէս մեր երեխաներին եւ երիտասարդներին սովորեցնել կենտրոնանալ ուրիշներին ծառայելու վրայ եւ նման այլ օգտակար բաներ: Ծխական այն եկեղեցիները, որոնք հետեւողականօրէն նմանատիպ միջոցառումներ են կազմակերպում, մեծապէս օգտակար կը լինեն մեր ապագայ սերունդներին՝ հասկանալու, ամրապնդելու իրենց ճշմարիտ հաւատը եւ պայքարելու Հելոուինի չար խորհրդի դէմ՝ մեր համայնքներից ներս:

Մենք շնորհակալ ենք այն քահանաների ու սպասաւորների առաջնորդութեան ու ջանքերի համար, որոնք պաշտպանում են մեր երեխաներին եւ երիտասարդներին հելոուինական դիւապաշտութիւնից ու նմանատիպ ազդեցութիւններից: Ցաւօք սրտի, յայտնի են շատ ամօթալի դէպքեր, երբ Արեւմուտքի մէջ գտնուող որոշ հայկական ու կիրակնօրեայ դպրոցներում արտօնւում է այս անընդունելի տօնախմբութիւնը: Արտօնելով այս դիւապաշտութեան տօնը մեր ծուխերում՝ դեւերին առիթ է տրւում իրենց չար խորհուրդները միախառնել քրիստոնէութեան հետ: Այսպիսով, սատանան թոյլ չի տալիս անդրադառնալու իր գաղտնի եւ աներեւոյթ չար նետերին, որպէսզի ոչ ոք չկարողանայ հասկանալ իր խաւարասէր խորհուրդները: Ուստի, կախարդութեան՝ «անմեղ» թուացող խրախճանքներով մարդկանց ստիպում է իրեն հնազանդեցնել ու այդկերպ կործանել:

Սուրբ վարդապետները սովորեցնում են, որ պէտք է պատկառել պատուիրաններից եւ հաւանութիւն տալ ճշմարտութեանը, պիղծ համարել նրանց, ովքեր գայթակղում են ժողովուրդին դատապարտելի մոլորութեամբ ու ստութեամբ, ովքեր հաւանութիւն են տալիս դիւապաշտութեանը, հետեւում գաղտնագիտական միստիկ հաւատալիքներին, շարժւում կախարդութեամբ։ Եւ եթէ որեւէ մէկը մոլորուելով լքում է աստուածապաշտութեան ճշմարիտ ճանապարհը, հաւատալով չարասէր ոգիների պատրանքներին, ապա նրանք բազում անգամ սուտը որպէս ճշմարտութիւն են ցոյց տալիս իր մտքին, որպէսզի չարաչար դատապարտուի, քանի որ չհաւատաց ճշմարտութեանը, այլ հաւանութիւն տուեց անիրաւութեանը: Հին Կտակարանում կարդում ենք, թէ ինչպէս Աստուած թոյլ տուեց, որ պատրանքների փոխարէն սուտ մարգարէներին հաւատան. «Միքիան ասաց. «Այդպէս չէ, ոչ թէ իմ, այլ Տիրո՛ջ պատգամը լսիր։ Ես, արդարեւ, տեսայ Իսրայէլի Տէր Աստծուն՝ նստած իր աթոռին, եւ երկնքի բոլոր զօրքերը աջից ու ձախից կանգնած էին նրա մօտ։ Տէրն ասաց. «Ո՞վ կը խաբի Իսրայէլի արքայ Աքաաբին, որ ելնի յարձակուի Գաղաադի Ռամաթ քաղաքի վրայ եւ սպանուի»։ Մէկն այսպէս ու միւսն այնպէս էր ասում։ Եւ ահա մարգարէի մի ոգի ելաւ ու կանգնելով Տիրոջ առջեւ՝ ասաց. «Ես կը խաբեմ նրան»։ Տէրը նրան ասաց. «Ի՞նչ միջոցով»։ Նա պատասխանեց. «Կ՚ելնեմ ու սուտ ոգի կը դառնամ նրա բոլոր մարգարէների բերանում»։ Տէրն ասաց. «Դու իրօք կը խաբես, դու դա կարող ես, գնա՛ եւ այդպէ՛ս արա» (Գ. Թագ. 22, 19-22): Հետեւաբար, նա, ով վարժւում է դեւերի խաբէութիւններին հաւատալ, Աստուած թոյլ է տալիս, որ նրան խաբեն, որպէսզի դատապարտուի ստութեանը հաւատալու համար, բայց «երանելի՜ են նրանք, որ պահում են նրա պատուիրանները։ Նրանք իրաւունք ունեն ուտելու կենաց ծառից եւ մտնելու քաղաքի դռներով։ Իսկ շներն ու կախարդները, մարդասպաններն ու կռապաշտները եւ բոլոր նրանք, որ սիրում են սուտը, դուրս պիտի նետուեն» (Յայտ. 22, 14-15):

Տեղին կը լինի մէջբերել սբ. Յովհաննէս Մանդակունի հայրապետի «Նամակ դիւթական հմայութիւնների եւ անօրէն վհուկների մասին» ճառից մի հատուած՝ ուղղուած Եկեղեցու առաջնորդներին, սպասաւորներին ու բոլոր հաւատացեալներին. «Ողորմելի՛ եւ թշուառական, ինչո՞ւ ես լքում Արարիչ ու բժիշկ Աստծուն եւ պահապան Խաչը, ապաւինում յիմար կախարդներին ու դեւերից ապականուածներին: Լա՛ւ տես, թէ ի՛նչ է անում չար կախարդը. կանգնում է մէջտեղում եւ սկսում է հմայել։ Ու կախարդութեան պահին նրան են մօտենում դեւերը։ Երբ մտնում են նրա մէջ, սկսում է յօրանջել, ձախ կողմում կախարդում է, աջ կողմում՝ թքում, անարգում է խաչը, թշնամանում Քրիստոսին եւ իր արածները չի գիտակցում… Որովհետեւ կախարդի, թովչի, հարցուկի բոլոր յուռութքներն ու հմայիլները սուտ են ու եղկելի եւ գեհենի ու յաւիտենական կրակի առիթ։ Եւ նրանք, ովքեր մօտենում են նրանց, դատապարտւում են գեհենի կրակին, քանի որ անօրէնների հետ գործ ունեն… Նրանք, ովքեր անարգում են փրկական խաչն ու Քրիստոսի շնորհները եւ գնում կախարդների մօտ, որոնք հմայում, ծրարներ, հուռութքներ ու գրեր են դնում նրանց վրայ, Քրիստոս ասում է. «Անիծեալնե՛ր, գնացէ՛ք ինձնից յաւիտենական հուրը» (Մատթ. 25, 41), որովհետեւ անում են այն, ինչ Նա չի հրամայում: Արդ, եթէ ասես, թէ նրանք նոյնպէս քրիստոնեաներ են եւ Քրիստոսի անուամբ են կախարդութիւններ անում, նաեւ որ Եկեղեցու սպասաւորներն ու աբեղաներն էլ են գիր գրում, այն ժամանակ լսի՛ր աւետարանչին. «Բազմաթիւ մարգարէներ,- ասում է,- այն օրը պիտի ասեն. «Տէ՜ր, Տէ՜ր, չէ՞ որ քո անունով մարգարէացանք եւ քո անունով դեւեր հանեցինք եւ քո անունով բազում զօրաւոր գործեր արեցինք»։ Եւ Տէրը պիտի ասի. «Ես ձեզ երբեք չեմ ճանաչել, հեռո՛ւ կացէք ինձանից դուք ամէնքդ, որ անօրէնութիւն էք գործում»» (տե՛ս Մատթ 7, 22-23), որովհետեւ պատուիրանին հակառակ գործեցին: Ինչո՞ւ եմ մարգարէների մասին ասում. չէ՞ որ Քրիստոսի աշակերտ Յուդան էլ, որ մարգարէներից առաւել հրաշքներ ու բժշկութիւններ էր անում, չդասուեց առաքեալների կարգին, այլ կրակի գեհենին արժանացաւ: Ինչո՞ւ եմ աշակերտների մասին ասում, երբ հրեշտակներից մէկը չպահեց իր բարկութիւնը (երկնքում), այլ անիծուեց, ընկաւ, սատանայ դարձաւ եւ անպիտան անունը ժառանգեց… Առաջնորդներին եւս, երբ մարմնից միս պիտի կտրուի, եւ երբ ինչ-որ արագ ցաւ է սկսւում, կախարդներ են տուն բերում հմայութեան համար… Սատանան այնքան յանդուգն է դարձնում նրանց, որ մինչեւ իսկ սուրբ Աստծու անունն են գրում դիւթական պահպանարաններում ու կախարդութիւնների մէջ դնում, եւ դա ոչ թէ պատիւ է Աստծուն, այլ արհամարհանք:  Նրանք առաւել են դատապարտւում, երբ Աստծուն յուռութքների եւ պահպանարանների մէջ դեւերի հետ են միախառնում եւ չեն զգում սատանայի աներեւոյթ նետերը… Ահա թէ ինչո՛ւ սատանան թոյլ չի տալիս, որ զգանք իր չար նետերը, որովհետեւ նա Աստծու սուրբ անունն է չարաչար գործածում իր հրամաններում, որպէսզի Աստծու անուան պատճառով ոչ ոք չկարողանայ հասկանալ իր խաւարասէր խորհուրդները: Նրանք յիմարացած մտքով միայն անուամբ են քրիստոնեայ, իսկ իրենց գործերով յիմարացած՝ իջնում են իրենց իմաստութիւնից… Կատարեալ դիւապաշտութիւնը դեւերի հրամանը կատարելն է… Մի՞թէ այս բաները մեծագոյն սգի, արտասուքների ու մեծ բարկութեան արժանի չեն, որ Իր Որդուն առաքելուց յետոյ դեռեւս համարձակւում ենք մտածել այսպիսի բաներ: Պէ՞տք է արդեօք իրեն քրիստոնեայ կոչի նա, ով հնազանդւում է այս ամէնին, որ հեռացել է Քրիստոսից, հնազանդուել է դեւերի կամքին, սատանային է ծառայում ու մշտապէս նրա հրամաններն է կատարում գուշակութիւններով, կախարդութիւններով եւ գրեր անելով, որ գրում են անէծքի որդիները եւ համարում են, թէ սպասաւորում են Աստծու սուրբ սեղանին… Արդ, մի՛ հաւատացէք, եթէ մէկն անամօթ ու պիղծ շահախնդրութեամբ ձեւացնի ու ձեզ կարծել տայ, թէ Աստծու եւ սուրբերի զօրութեամբ գիտէ դա, քանզի այն արգելուած է մեզ, որովհետեւ չկայ որեւէ բան, որ աւելի մեծ լինի, քան այն շնորհները, որ Տէրը տուել է մեզ: Ուստի, եթէ մէկը հաւատով երկրպագի եւ աղաչանքներով ապաւինի Աստծուն, իր ցաւերի դարմանը կը ստանայ, կը բժշկուեն հալածող ախտերը, դուրս կ’ելնեն դեւերը, եւ կը ներուեն մեղքերը…»[6]: