Հիսուս Քրիստոսին խաչից իջեցնելու տեսարանը

Հիսուս Քրիստոս խաչից իջեցվեց և թաղվեց եբրայական օրենքի համաձայն: Ավետարանիչները գրում են, որ Հովսեփ Արիմաթեացին, որն աշակերտել էր Քրիստոսին, Պիղատոսի մոտ գնալով, խնդրում է Հիսուսի մարմինը: Լսելով, որ Հիսուս արդեն մահացել է՝ Պիղատոսը զարմանում է և համոզվելու համար իր մոտ է կանչում հարյուրապետին և հարցնում. «Իսկապե՞ս այդքան շուտ մեռավ»: Եվ հարյուրապետից ճշտելուց հետո թույլ տվեց, որ Հովսեփը վերցնի Հիսուսի մարմինը: Հովսեփը, մարմինն առնելով, պատեց մաքուր կտավով և դրեց նոր ժայռափոր գերեզմանի մեջ և մի քար գլորեց գերեզմանի մուտքին:

Հիսուս Քրիստոսին խաչից իջեցնելու տեսարանը չի նկարագրվում Ավետարաններում, իսկ պատկերագրության մեջ հիմնականում ներկայացվում է խաչելությանը բնորոշող կառուցվածքով: Կենտրոնում պատկերված է  խաչափայտը, վերևում՝ խամրած արեգակն ու լուսինը, իսկ ներքևում՝ Տիրամայրն է, Հովհաննես Մկրտիչը: Պատկերվում են նաև Քրիստոսի ծածուկ աշակերտներ Հովսեփ Արիմաթեացին և Նիկոդեմոսը: Վերջինս իր հետ բերում է հարյուր լիտր զմուռս Տիրոջ մարմինն օծելու համար: Խաչից իջեցնելու տեսարանում պատկերվում է այն պահը, երբ հանվում են խաչելության գամերը և Տիրոջ մարմինն աստիճանաբար վար է հակվում: Հովսեփը պահում է խաչից իջեցվող Տիրոջ մարմինը, իսկ Նիկոդեմոսը աքցանով հանում է Հիսուսի ձեռքի կամ ոտքի վերջին գամը:

Պատկերագրության մեջ մինչև 13-րդ դարի պատկերներում խաչը ներկայացվում է գետնից ոչ բարձր: Հաջորդ դարերում խաչից իջեցնելը պատկերվում է աստիճանի միջոցով: Հայկական արվեստում պատկերվում է մեկ աստիճան, որին բարձրացած Հովսեփը զգուշորեն իջեցնում է Քրիստոսի մարմինը, իսկ եվրոպական արվեստում աստիճանները երկուսն են, որոնցից մեկին կանգնած է Հովսեփը, իսկ մյուսին՝ Նիկոդեմոսը: Խաչափայտին հենված աստիճանը երբեմն խաչից բարձր է պատկերվում, որը խորհրդանշում է խաչափայտով դեպի երկինք տանող ճանապարհը: Խորհրդաբանական այս իմաստն ունեն բյուզանդական արվեստում՝ «Աստիճան», իսկ հայկականում «Սա է ճանապարհն կենաց» կոչվող նկարները: Աստիճանը նաև խորհրդանշում է դեպի Քրիստոս տանող ճանապարհը, հետևաբար «Աստիճան» անվանվող պատկերներում Քրիստոսի հետևորդները  աստիճանով բարձրանում են Երկնքի Արքայություն ու սանդուղքի վերին աստիճանի դիմաց նրանց օրհնում է հարուցյալ Փրկիչը: Արդարների այս ընթացքին, զորավիգ են հրեշտակներն ու սրբերը, իսկ ովքեր գայթակղվում և շեղվում են կյանքի այս ընթացքից, ներքև են ընկնում երկինք տանող սանդուղքից և բաժին դառնում չարին:   

Քրիստոնեական արվեստում խաչից իջեցնելու տեսարանի պատկերագրության մեջ առանձին խումբ են կազմում Ամենափրկիչ անվանվող հուշարձանները, որոնց հնագույն նախօրինակը Հավուց Թառի Ամենափրկիչն է (9-10-րդ դդ.): Խաչափայտից իջեցնելը պատկերող արվեստի եզակի այս ստեղծագործությունը 11-րդ դարում տարվել է Հավուց Թառ, որից հետո մենաստանը ստացել է Հավուց Թառի Ամենափրկիչ անունը: Հայ եկեղեցու այս կարևոր սրբությունն այժմ պահվում է Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարի թանգարանում: Այն հռչակված է եղել իր հրաշագործ և բժշկող զորությամբ: Սրա մասին կարդում ենք 1297 թ. Հավուց Թառում գրված մի ձեռագրի հիշատակարանում. «Ի ձեռն սորա բազում սքանչելիք եւ պես-պես բժշկությունք կատարին»: Միշտ չէ, որ խաչի վրա պատկերվել է Հիսուսը: Խաչը, որպես խաչելության խորհրդանիշ, քրիստոնեական արվեստում կիրառվել է վաղագույն ժամանակներից և «Հայոց մէջ հազուագիւտ են պատկերաւոր խաչերն ու խաչքարերը, եւ այդպիսիների կարգին են պատկանում Ամենափրկիչ կոչուածները, որոնցից հնագոյնը եւ հռչակաւորը Հաւուց Թառի նոյնանուն սրբութիւնն է» (Գ. Հովսեփյան, Հավուց թառի Ամենափրկիչը):

Խաչքարերը կանգնեցվել են տարբեր առիթներով և ունեցել են բնութագրական անվանումներ. «Քրիստափոր», «Ծիրանավոր», «Սուրբ Գևորգ», «Սուրբ Վարդան», «Սուրբ Սարգիս», «Ամենափրկիչ» և այլն: Այս խմբից առանձնանում են մի քանիսը, հատկապես «Ամենափրկիչ» կոչվածները, որոնք իրենց նշանակությամբ նույնացվել են «իկոնա-սրբապատկերների» հետ:

Հավուց Թառի Ամենափրկիչում պատկերված է խաչից իջեցնելու պահը, երբ արդեն հանվել են Փրկչի ոտքերի և աջ ձեռքի գամերը: Կենտրոնում Տերունական խաչն է, որի վրայից Հովսեփը և Նիկոդեմոսը իջեցնում են Հիսուսի մարմինը: Հիսուսի ձախ ձեռքը դեռևս խաչի հորիզոնական թևի վրա է: Նա գլուխը թեթև խոնարհել է դեպի աջ: Գամից ազատված ձեռքն ընկել է Հովսեփ Արիմաթեացու ուսին, որը, համակ լարված, պահելով Հիսուսի մարմինը, փորձում է այն իջեցնել խաչից, իսկ Նիկոդեմոսը հանում է մյուս ձեռքի գամը: Քրիստոսի կենտրոնական դիրքն առավել ընդգծելու համար Հովսեփը և Նիկոդեմոսը պատկերված են Փրկչին կպած, Նրա թևերի ներքո: Քրիստոսի խաչազարդ լուսապսակի վրա վերևից իջնում է թևատարած աղավնին (Սուրբ Հոգին): Ավելի վեր՝ Հայր Աստծո Աջն է: Այստեղ ներկայացվում է համագո, անբաժանելի և միասնական Սուրբ Երրորդությունը:

Հռոմի Նեկտարիոս հայրապետի միջոցով ավանդած պատմության համաձայն՝ երբ Հովսեփը փորձում է խաչից իջեցնել Քրիստոսի մարմինը, ձեռքերը տարածում է և աղոթում. «Սո՛ւրբ Աստված, Սո՛ւրբ և հզոր, Սո՛ւրբ և անմահ, որ խաչվեցիր մեզ համար, ողորմեա՜ մեզ»: Այս աղոթքը երեք անգամ ասելով, իջեցնում է խաչից, պատանում և գերեզման դնում: Հայ եկեղեցու հայրերը գրում են, որ այս սրբասացությունը կատարվում է Եսայու մարգարեության մեջ հիշվող «Սուրբ, Սուրբ, Սուրբ է Զորությունների Տերը և ամբողջ երկիրը լի է Նրա փառքով» հրեշտակների օրհներգության հետևողությամբ:

Պատկերագրական նույն կառուցվածքն ունի խաչքարային արվեստի ընտիր նմուշներից Հաղպատի «Ամենափրկիչը» (1273թ.): Խաչքարի վրա նկատվում է ավետարանական թեմաների մի ամբողջ շարք, զուգորդվում են խաչելության և խաչից իջեցնելու պատկերները: Դրանց թեմատիկ ուղղվածությունը Հիսուսի խաչելությունն է և Նրա Երկրորդ գալուստը: Խաչքարի վերին քիվին համբարձման տեսարանն է, որում հրեշտակները վեր են բարձրացնում այն ձվաձիրը, որի մեջ Քրիստոս է: Պատկերագրական նույն կառուցվածքն ունի և այս խաչքարից վեց տարի անց՝ 1279 թ., Վայոց ձորում կանգնեցված և այժմ Սուրբ Էջմիածնում պահվող Ամենափրկիչ խաչքարը:

Եվրոպական արվեստում այս թեմայի բարձրակետը դարձավ Ռեմբրանտի «Խաչից իջեցումը» գործը (1633 թ.): Խավարի ընդհանուր համապատկերում շողում է Քրիստոսին իջեցնելը ներկայացնող հատվածը: Այս մասը լուսավորվում է Հովհաննես առաքյալի ներքևից պահած ջահով: Ընդհանուր խավարի մեջ լուսավորված են նաև Տիրամայրը և ներքևում տարածված պատանքը: Ռեմբրանտի Տիրամայրն ասես 17-րդ դարասկզբի հոլանդական տարազով գեղջկուհի լինի: Պատկերը խորհրդավոր է կոմպոզիցիոն լուծումով և գունային խաղով:  

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

 

12.10.19
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․