Գրքեր

Հրեշտակների պատկերագրական յուրահատկությունները

Հրեշտակները լուսեղեն էակներ են, որոնք, ինչպես ակնարկում է Աստվածաշունչ մատյանը, ստեղծվել են առաջին օրը, լույսի հետ միասին: Աստծո հրահանգով նրանք կոչված են սպասավորելու մարդուն: Հետևաբար նրանք սպասավոր հոգիներ են, որոնք երկնաբնակ լինելով, իրենց մասնակցությունն են բերում երկրավոր կյանքի ընթացքին և գործում են ժամանակի ու տարածքի մեջ կենցաղավարող մարդու հետ, մարդու համար (Եբր. 1:14):

Հրեշտակները ավետարանական պատկերների անբաժանելի մասն են կազմում: Քրիստոսի և Աստվածածնի հետ հրեշտակներին (հիմնականում հրեշտակապետերին) պատկերելը հիմնվում է Նոր Կտակարանի հետևյալ պատմության վրա: Մատթեոսի Ավետարանում գրված է, թե ինչպես Քրիստոսին երեք անգամ փորձելուց հետո «սատանան Նրան թողեց, և ահա հրեշտակները մոտեցան և ծառայում էին Նրան» (Մատթ. 4:11): Քրիստոնեական արվեստում հովանավոր պահապանի և երկրպագություն արտահայտող կեցվածքով հրեշտակները պատկերվում են ոչ միայն Քրիստոսի և Մանուկ Հիսուսին գրկած Աստվածածնի երկու կողմերում, այլ նաև Ծննդյան և մոգերի երկրպագության տեսարաններում և ներկայացվում որպես Քրիստոսի և Աստվածամոր «մշտական ուղեկիցներն սկսած 4-րդ դարից»: Հայկական հուշարձաններում պահպանված հրեշտակների պատկերաքանդակների քննությունից եզրակացնում ենք, որ նրանց հստակ ձևակերպում ստացած պատկերագրությունը ներառում է այնպիսի հատկանիշներ, որոնք, ընդհանուր լինելով վաղ շրջանի քրիստոնեական արվեստի գործերի համար, կրում են նաև ազգային մտածողության յուրահատկությունները:

Ուշագրավ է և խորհրդանշական իմաստով կարևոր այն դրվագը, երբ հրեշտակները պատկերվում են բաց ափով ձեռքը վեր բարձրացված շարժումով, որն ընդունված է Արևելքում և արտահայտում է ողջույն կամ պաշտամունք: Ձեռքի այսպիսի դիրքով պատկերներ արվել են նաև վաղ շրջանի արևելաքրիստոնեական արվեստի գործերում, ավելի հաճախ ղպտական քանդակներում: Հետագա դարերի հայ արվեստի հուշարձաններում ձեռքի խորհրդանշական այս շարժումը այլևս չի պատկերվում:

Պատկերագրության առումով մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում երկու կոթողների վրա Աստվածածնի գլխավերևում տեղադրված գունդ բռնած հրեշտակի քանդակը: Խոշոր, երկար թռչնաթևերով, մինչև ոտնամանների ծայրը հասնող հագուստով ու թիկնոցով հրեշտակը երկու ձեռքով կրծքի վրա գունդ է բռնել: Մեկ այլ կոթողի վրա նույն դիրքով կանգնած հրեշտակի աջ ձեռքը վեր է բարձրացված՝ ողջունելու կամ երկրպագության շարժումով: Ուշագրավ է հրեշտակների ոտքերի դիրքը՝ կրունկները իրար մոտ, ոտնաթաթերը աջ ու ձախ շրջած, որը, ինչպես նկատում է Գ. Հովսեփյանը, «հնութեան նշաններից մեկն է»: Գունդը՝ որպես բացարձակ իշխանության խորհրդանիշ, հայտնի է դեռևս հնագույն ժամանակներից:

Քրիստոնեական արվեստում այն հիմնականում ավարտվում է խաչով, պատկերվում Հայր Աստծո, Քրիստոսի և հրեշտակապետերի ձեռքին՝ արտահայտելով քրիստոնեության թագավորությունն ամբողջ աշխարհում:

Միջին բյուզանդական շրջանի արվեստագետները երբեմն ներկայացնում են երկնքում թռչող հրեշտակներին: Հետագայում հրեշտակներին ներկայացնում են դևերի ձեռքերն ու ոտքերը կապելիս:

Պատկերներում հրեշտակի աջ ձեռքը՝ ուղղված դեպի Մարիամը, աստվածային հրամանի հաղորդման նշանակն է: Հովհաննես Խիզանցին Ավետման տեսարանում կերպարները վրձնելիս դիմել է յուրօրինակ հնարքի: Գաբրիելն ու Մարիամը կանգնած են ոտնաթաթերի ծայրերին և չեն հենվում գետնին: Թվում է, թե նրանք թեթևակի վեր են բարձրացել: Այս նկարչական հնարքը թեթևություն է հաղորդել ողջ հորինվածքին:

Մի շարք տեսարաններում հանդիպում ենք սրնգահար հրեշտակների պատկերների: Հմր. 316 ձեռագրի «Ավետման» տեսարանում Մարիամին հայտնված հրեշտակապետը բարի լուրը հաղորդելիս սրինգ է նվագում, այդ տարբերակը 13-14-րդ դդ. հայկական մանրանկարչության այլ հուշարձաններից մեզ հայտնի չէ: Սրնգահար հրեշտակին հանդիպում ենք նաև «Հարության» տեսարաններում (Մատենադարան, ձեռ. հմր. 316 և 6319): Նույն մոտիվը երբեմն կարելի է տեսնել Արցախին հարակից շրջանների՝ Տաթևի և Եղեգիսի ձեռագրերում:

Ըստ Աստվածաշնչի՝ Գաբրիել հրեշտակապետին է հանձնարարված հնչեցնել մեռելների հարության փողը, ուստի նա պատկերվում է փողհարելիս: Արցախի և Սյունիքի մանրանկարչական դպրոցների հուշարձաններում «Ավետման» և «Հարության» տեսարաններում առկա են շեփորահարող հրեշտակների նույնական կերպարները: Աստվածաշնչում հիշատակվում է նաև Միքայել հրեշտակապետի մասին: Թե՛ Սուրբ Գրքում, թե՛ ավանդության մեջ Միքայելը ներկայանում է իբրև մարտնչող և պայքարող իշխան, Աստծո փառքի և նրա ժողովրդի պաշտպան: Այդ իսկ պատճառով էլ պատկերների մեջ նա գրեթե միշտ ներկայացված է զինավորված, սուրը ձեռքին և վիշապը ոտքերի տակ: Մի ուրիշ պարագայում էլ նա ներկայացվում է կշեռքը ձեռքին, որով կշռում է ննջեցյալների հոգիները արդարներին Աստծուն ներկայացնելու և մեղավորներին դժոխք նետելու համար:

Հրեշտակներ պատկերվում են անվանաթերթերի գլխազարդերի վրա: Ավետարանների տարբեր թերթերում գտնվող հրեշտակագիր լուսանցազարդերը մանրանկարչական ամբողջականությունը ձևավորող գեղեցիկ նմուշներ են: Լուսանցազարդերը խորհրդաբանորեն կապված են ավետարանական բնագրի բովանդակության հետ: Օրինակ՝ «Գաբրիել հրեշտակ» լուսանցապատկերը առնչվում է Ավետման պատմության հետ: 1230-32 թթ. Ավետարանում Մատթեոսի ավետարանի տիտղոսաթերթին պատկերված նրա խորհրդանիշ հրեշտակը հնարավորություն է տալիս պատկերացում կազմել նոր միջոցներով դեմքերը և հագուստի ծալքերը պատկերելու նկարչի հմտության և նրանց ծավալային տեսք տալու ձգտման մասին: Հայ արվեստում դաստառակով հրեշտակների պատկերները տարածում են գտել 9-րդ դարից սկսած և հանդիպում են տերունական մի շարք տեսարաններում («Համբարձում», «Խաչելություն», «Ննջումն Աստվածածնի» և այլն): Նրանք դաստառակով բռնած ինչ-որ բան են ընծայաբերում Աստվածածնին և Հիսուսին: Հայոց եկեղեցում ընդունված ավանդույթ է դաստառակով Ավետարան, Խաչ, մասունք և ծիսաարարողական այլ սպասք բռնելը: Ինչպես Վարդան Հացունին է ընդհանրացնում. «Ամեն սրբութեանց հետ կը գործածուէր այս կտորը»: Մեր եկեղեցու կողմից ընդունված այս կարգը նկատի ունենալով կարող ենք միայն ենթադրել, որ հրեշտակները ինչ-որ սրբազան առարկա են մատուցում Աստվածածնին և Հիսուսին՝ որպես մեծարանքի ու պաշտամունքի նշան:

Հրեշտակները պատկերվում են ճախրելիս: Պատկերագրության մեջ հանդիպում ենք հրեշտակների գլուխների, որոնք պատկերվում են վերևի անկյուններում՝ ամպերի մեջ:

Հրեշտակների ինքնատիպ պատկերագրությամբ ընդգծվում է տեսարանի խորհրդանշական բովանդակությունը և հանդիսավորությունը: Վ. Լազարևը նկատում է, որ «հրեշտակների ներկայությունն ընդգծված հանդիսավորություն է հաղորդում սրբապատկերային հորինվածքին»: Նրանց երկար թռչնաթևերից մեկը թիկունքից ուղղաձիգ իջնում, հասնում է մինչև ոտնաթաթերը, իսկ մյուս երկուսը, աջից և ձախից դեպի կենտրոն ձգվելով, միանում և կամար են կապում Աստվածածնի ու Հիսուսի գլխավերևում, ապա իրար վրա գալով՝ շարունակվում և հասնում են մինչև հրեշտակների գլուխների վերևը: Հրեշտակները վերևից և ներքևից բռնել են գահի երկու կողքերից՝ ի նշան հովանավորության և սպասավորության: Երբեմն Աստծո հովանավորությունը հրեշտակներից բացի մարմնավորվում է աղավնակերպ Սուրբ Հոգու միջոցով:

Մոմիկի մանրանկարներն աչքի են ընկնում նուրբ կոլորիտով: Նրա տիպաժներն ունեն իրենց առանձնակի գույնը, որի շնորհիվ գրեթե անսխալ կարելի է որոշել յուրաքանչյուրին: Նրա հրեշտակներն ու հրեշտակապետերը բաց կարմիր տոներով հագուստ են կրում:

Հրեշտակների սրածայր օձիքով, յուրատեսակ ծալազարդումով զգեստների, թռչնաթևերի պատկերման եղանակը հուշում են հայ նկարչի կողմից եվրոպական արվեստի իմացությունն ու ստեղծագործաբար կիրառումը:

 

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

 

09.02.19
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․