Կապադովկյան հայրերը հայ եկեղեցու դավանաբանության մեջ

Հիսուս Քրիստոսի փրկագործական շնորհը հավիտենականորեն փոխեց մարդկության պատմությունը: Մարդը, որ մինչ Փրկչի գալուստը փորձում էր փրկության ելքը գտնել զանազան կրոնական վարդապետություններին հետևելով, այժմ Աստծո Որդու անձնազոհության քավչարար շնորհի միջոցով կարող էր լիովին արժանանալ հավիտենական փրկության: Այնուամենայնիվ, մարդու համար մեծ խորհուրդ է Աստծո Որդու մարդանալը:

Արդ, բազմաթիվ աստվածաբաններ փորձեցին հասկանալ այդ անճառելի իրողությունը` բացատրելով մարդկային չափանիշներին համապատասխան: Եվ այս մեկնաբանությունները ծնեցին բազում վարդապետական ուղղություններ Աստծո Որդու մարմնացման վերաբերյալ, որոնց մի զգալի մասը պարզապես չէր արտահայտում հայտնութենական այդ խորհրդի ճշմարիտ դավանությունը: Քրիստոնեական հայտնությունն իր դավանաբանական ճշգրիտ բանաձևումը ստացավ 4-րդ դարում շնորհիվ սբ. Աթանասի, սբ. Բարսեղի, սբ. Գրիգոր Նազիանզացու և սբ. Գրիգոր Նյուսացու վաստակի, քանի որ այս հայրերի ժառանգության մեջ քրիստոսաբանական հարցերի աստվածաբանական համակողմանի բացատրությունը տրվեց: Եթե աթանասյան քրիստոսաբանությամբ Հոր և Որդու համագոյության խնդրի վերջնական պատասխանը տրվեց, ապա կապադովկյան հայրերի` սբ. Բարսեղ Կեսարացու, սբ. Գրիգոր Նազիանզացու և սբ. Գրիգոր Նյուսացու ժառանգությամբ` երրորդաբանական խնդիրների:

Հիշարժան է, որ երեք մեծ կապադովկացիները ծանրակշիռ դեր են ունեցել համաքրիստոնեական աշխարհում: Նրանց դավանաբանական երկերից օգտվել են նաև հայ հոգևոր հայրերը` հաստատելու համար Քրիստոսի ճշմարիտ մարդեղենության վարդապետությունը: Վկայությունները բազում են, որոնք օգտագործել են հայ դավանաբաններն իրենց երկերում, բայց կան մի քանի աստվածաբանական մտքեր, որոնց հաճախակի կարող ենք հանդիպել հայ դավանաբանական երկերում: Դրանք արտահայտում են կապադովկյան քրիստոսաբանության դավանական յուրովի մտածողությունը: Այդ աստվածաբանական սահմանումները հստակորեն լուսաբանում են Աստծո Որդու մարդեղենության կարևորագույն խնդիրներ, որոնք առկա էին տվյալ ժամանակաշրջանում և որոնք արդիական են նաև ներկայիս դավանական սահմանումները ներկայացնելիս: Աստծո Բանի մարմնացման 4-րդ դարի կապադովկյան աստվածաբանական դպրոցի այդօրինակ լուծումները նպաստում են քրիստոսաբանության դոգմատիկ խնդիրների լուսաբանմանն ու ուղղափառ մոտեցումների զարգացմանը: Ուստի հայ եկեղեցու դավանաբանության մեջ շատ անգամ է վկայակոչվում երեք մեծ կապադովկացիների քրիստոսաբանական մտածողությունը: Հիմնականում արտացոլված է երկու կատարելությունների մեկ գոյության մեջ լինելու խնդիրը, Աստծո Բանի կատարյալ մարդ լինելու իրողությունը, մարդեղենությունից հետո Քրիստոսի մեկ լինելու դավանությունը, և Աստծո Բանի անքակ միության անհրաժեշտությունը փրկագործության իրագործման համար: Արդ, բազմաթիվ հայ դավանաբաններ են անդրադարձել կապադովկյան հայրերի երկերին, որոնց միջոցով ևս մեկ անգամ հավաստել են հայ եկեղեցու քրիստոսաբանության ուղղափառությունը:

Միջեկեղեցական հարաբերություններում, երբ արծարծվել են քրիստոսաբանական խնդիրներ, հայ դավանաբանները վկայակոչել են նաև երեք մեծ կապադովկացիների դավանական մտքերը: Այսպես` Մխիթար Գոշը իր «Թուղթ առ Վրացիսն` յաղագս ուղղափառութեան հաւատոյ» դավանաբանական ուղերձում վկայում է նաև կապադովկացի հայրերի երկերը` բացատրելով հայ եկեղեցու քրիստոսաբանության ուղղափառությունը: Հատկանշական է, երբ խոսվում է Բանի մարդեղենության խորհրդի մասին, առկա է երկու կատարյալ գոյությունների միության վերաբերյալ խնդիրը, որի լուսաբանումը 4-րդ դարում փորձեց տալ Ապողինար Լավոդիկեցին: Ապողինարը շեշտում էր Սուրբգրային «Մի Տեր Հիսուս Քրիստոս» եզրույթը, սակայն նա Քրիստոսի աստվածայինի և մարդկայինի միության հասկացությունը բացատրեց կատարյալ Աստված և ոչ կատարյալ մարդ միության ճանապարհով, քանի որ, ըստ տվյալ ժամանակի տիրող ըմբռնման, երկու կատարելություններ չէին կարող մեկ լինել: Հիսուսի մարդեղենացումը շեշտելով՝ Ապողինարը չկարողացավ ընդունել Քրիստոսի մեջ կատարյալ մարդ և կատարյալ Աստված հասկացությունը, որովհետև կարծում էր, որ եթե կա երկու կատարելություն Քրիստոսի մեջ, ապա և երկու դեմք Քրիստոսի մեջ, սակայն դա մարդեղենության խորհուրդն անիրագործելի է դարձնում, քանի որ, ըստ Ապողինարի, մարդկայինը չէր ենթարկվի աստվածայինի, և Քրիստոս կունենար երկու կամք, հետևաբար երկու ազատ կամք: Այսպիսով, իր տրամաբանական հայեցակարգում մարդու փրկագործությունը հիմնավորելու համար Ապողինարը եզրակացնում է, որ պետք է Քրիստոսի մարդկայինի մեջ զեղչել միտքը, որ Հիսուսի աստվածայինը լիալրի այն իր աստվածային մտքով՝ վերացնելով Քրիստոսի անձի մեջ երկու միտք, երկու կամք հասկացությունները: Կապադովկյան հայրերը գրում են մի շարք աշխատություններ և ցույց են տալիս Ապողինարի փրկագործական տեսության թերի լինելը:

Հայ եկեղեցու դավանաբանության համար կապադովկյան հայրերի գրվածքները Ապողինարի դեմ թարգմանվել են հայերեն, առավելապես սբ. Բ. Կեսարացու և սբ. Գր. Աստվածաբանի երկերից: «Կնիք Հաւատոյ»-ում զետեղված է սբ. Բարսեղի երկն ընդդեմ Ապողինարի, որը գրված է հարցուպատասխանի ձևով: Սբ. Հովնան Օձնեցին իր «Ընդդեմ երևութականաց» երկում բազմաթիվ մեջբերումներ է կատարում կապադովկացի հայրերից` ցույց տալով Քրիստոսի իրական մարդ և Աստված լինելու իրողությունը: Ստեփանոս Օրբելյանը, խոսելով Քրիստոսի բնությունների մասին, իր «Ընդդեմ Յակաճառութիւն երկաբնակաց» երկում մեջբերումներ է կատարում նաև կապադովկացի հայրերի երկերից, որոնք քաղված են սբ. Գրիգոր Աստվածաբանի երկերից, մասնավորաբար, քրիստոսաբանության խնդիրներին առնչվող հարցերի շուրջ: Սբ. Ներսես Շնորհալին իր «Թուղթ ընդհանրական»-ում, Բյուզանդիայի կայսրին ներկայացնելով հայ եկեղեցու դավանաբանությունը, նույնպես մեջբերումներ է կատարում կապադովկացի հոգևոր հայրերից` ցույց տալու համար հայ եկեղեցու քրիստոսաբանության ուղղափառությունը: Եվ ընդհանրապես, սբ. Ներսես Շնորհալին դավանաբանական խնդիրներն արծարծելիս «Թուղթ ընդհանրական»-ում անդրադառնում է նաև երեք մեծ կապադովկացիների երկերին:

Հաճախ հայ դավանաբանները վերցրել են կապադովկյան հայրերի քրիստոսաբանական միտքը և վերապատմել` համապատասխանեցնելով հայ դավանական մտքին, երբեմն էլ վկայել նրանց դավանական երկերից ու համապատասխան մեկնաբանություն տվել: Սբ. Գրիգոր Նազիազանցու «Թուղթ առ Կղեդոնիոս»-ի միևնույն հատվածը, որ առկա է սբ. Ներսես Շնորհալու դավանական երկում, գտնում ենք «Արմատ Հաւատոյ»-ում, որը գրված է երկխոսության ձևով: Հովհաննես Երզնկացին նույնպես անդրադառնում է Քրիստոսի բնությունների խնդրին՝ օգտվելով կապադովկյան հայրերի աշխատություններից: Ստեփանոս Սյունեցին հաճախ է իր գործերում անդրադառնում երեք մեծ կապադովկացիների դավանաբանական մատենագրությանը՝ հիմնավորելու համար հայ եկեղեցու քրիստոսաբանությունը: Նա առավելապես օգտվել է Սուրբ Գրիգոր Նազիանզացու «Ի սուրբ Պասքայ», «Ի յայտնութիւն Տեառն», «Ի ծնունդն Քրիստոսի» և «Առ Եւնոմիացիս» գործերից: Ստեփանոս Սյունեցին հաճախ դիմում է բառացի քաղումներին: Իր «Յաղագս ժողովոյն սուրբ հարցն» թղթում նա սբ. Գրիգոր Նազիանզացու քրիստոսաբանությունից օգտվելով հիմնավորում է հայ եկեղեցու քրիստոսաբանությունը: Հիսուս Քրիստոսի մասին խոսելիս հայ դավանաբաններից ոմանք լայնորեն օգտագործել են սբ. Բարսեղ Կեսարացու «Ի Ծնունդն Քրիստոսի» ճառը: Այն հայերեն է թարգմանվել 7-րդ դարում՝ Դավիթ Տարոնացու ջանքերով:

Անանիա Սանահնեցին «Հակաճառութիւն ընդդէմ երկաբնակաց» գործում այն նույնպես օգտագործել է, ինչպես նաև կարող ենք նրա ամփոփ վերապատումը տեսնել «Ստեփանոսի Տարօնեցու Ասողկան Պատմութիւն Տիեզերական»-ում: Մովսես Երզնկացին ևս օգտագործել է այս ճառը իր «Պատասխանիք թղթոյն Տրապիզոնի առ հատուածեալն Գրիգոր երեց» աշխատությունում: Սբ. Գրիգոր Տաթևացին մեջբերում է այդ ճառից մի հատված իր «Ոսկեփորիկ»-ում: Կապադովկյան հայրերի հատկանշական աստվածաբանական շեշտադրումներից մեկն էլ մարդու աստվածացումն է Բանի մարդեղենությամբ: Ինչպես գիտենք, այս աստվածաբանական հիմնավորումը հատուկ է արևելաքրիստոնեական եկեղեցիներին: Սբ. Գրիգոր Տաթևացու «Ոսկեփորիկ»-ում ևս հանդիպում ենք այդ աստվածաբանական մտքին: Պարզորոշ երևում է, որ հայ եկեղեցու և կապադովկյան հայրերի քրիստոսաբանությունների միջև կան բազմաթիվ նմանություններ, հայ եկեղեցու քրիստոսաբանական բազում հիմնավորումներ փաստվում են կապադովկյան հայրերի քրիստոսաբանական եզրահանգումներով: Ինչպես նկատեցինք, հայ մատենագիրները բազմիցս վկայակոչում են կապադովկյան հայրերի քրիստոսաբանությունը` իբրև ուսանելի և ուղղափառ վարդապետություն: Սուրբ Ներսես Շնորհալին նրանց դրույթները դիտում է որպես արծարծվող խնդրի վերջնական ու ճշգրիտ լուծում:

Այսպիսով, հայ դավանական գրականության մեջ վկայակոչված կապադովկացիների քրիստոսաբանական մտածումները առավելագույնս ծառայում են Փրկչի կատարյալ մարդ և կատարյալ Աստված լինելու դավանությանը` ցույց տալով, որ Քրիստոս կարող է մեկ Տեր Հիսուս Քրիստոս լինել՝ միևնույն ժամանակ լինելով կատարյալ Աստված և կատարյալ մարդ: Արդ, հայ հոգևոր հայրերը երկբնակության վեճերի հարցերը արծարծելիս օգտվում են նաև երեք մեծ կապադովկացիների երկերից, որոնց քրիստոսաբանական մտածողության միջոցով փաստում են հայ եկեղեցու քրիստոսաբանության ճշմարտացիությունը:

Հովհաննես Մանուկյան

Աղբյուրը՝ irates.am