Մկրտության խորհրդապատկերի դրսևորումը

Մկրտությունը՝ իբրև տնօրինական պատկերաշարի գլխավորագույն դրվագ, հաստատուն տեղ է զբաղեցրել հայ միջնադարյան կերպարվեստի մեջ:

Հիսուսի մկրտության վաղագույն պատկերները մեզ են հասել 2-3-րդ դարերից, հայկական արվեստում՝ 4-5-րդ դարերից՝ Թալինի և Օձունի քարակոթողների վրա, իսկ մանրանկարչության մեջ՝ «Էջմիածնի Ավետարանում» (6-րդ դար):

Մկրտության մանրանկարների պատկերագրական ամենատարածված տարբերակը հետևյալն է. կենտրոնում պատկերվում է Հորդանանի մեջ մինչև ուսերը կամ գոտկատեղը ընկղմված Քրիստոս: Քրիստոս թեև մկրտվեց երեսուն տարեկանում, սակայն վաղ շրջանում Նա պատկերվում է անմորուս պատանու տեսքով: Նման ձևով շեշտվում է, որ մկրտությունը որպես հոգևոր ծնունդ նոր կյանքի սկիզբն է, մկրտվողը՝ ծերունի, թե երիտասարդ, նորից է ծնվում, ուստի Հիսուսը մկրտության պահին պատկերվում է ոչ թե ըստ տարիքի, այլ՝ համաձայն մկրտության հոգևոր խորհրդի: Այս իմաստով է, որ մկրտության մանրանկարներից մեկում Հիսուս պատկերված է նաև մանկան տեսքով: Ավելի ուշ Քրիստոս պատկերվում է ավանդական արտաքինով՝ կոնքակապով, մեկ կամ երկու ձեռքով օրհնելիս (արևմտյան ուշ օրինակներում՝ աղոթելիս): Հորդանանի աջ ափին՝ Տիրոջ ձախ կողմում, Հովհաննես Մկրտիչն է: Նրա աջ ձեռքը հանգչում է Հիսուսի գլխի վրա, ձախը պարզված է դեպի երկինք: Արևմտյան պատկերներում նա խեցիով ջուր է լցնում Հիսուսի վրա: Վաղ շրջանում Հովհաննես Մկրտիչը և Հիսուս պատկերվում են Հորդանանի հակադիր ափերին կանգնած: Թեև Հովհաննես Մկրտիչն ու Հիսուսը տարեկիցներ էին, և Հովհաննեսը Հիսուսից մեծ էր կես տարով, սակայն բոլոր մանրանկարներում Հովհաննեսը շեշտված կերպով տարիքով ավելի մեծ է երևում Հիսուսից: Հովհաննես Մկրտչի ծնունդից մինչև քարոզություն ընկած շրջանի մասին միակ ավետարանական վկայությունը Ղուկասի ավետարանում է. «Եվ մանուկը աճում ու զորանում էր հոգով և մնում էր ամայի տեղերում՝ մինչև Իսրայելում նրա երևալու օրը» (Ղուկ. 1:80): Այս խոսքերից երևում է, որ Հովհաննես Մկրտիչը միայնակ մեծացել է անապատում: Համաձայն Ավետարանի՝ Հովհաննեսը ուխտի մազից զգեստ ուներ և կաշվե գոտի իր մեջքին, իսկ նրա կերակուրը մորեխն էր ու վայրի մեղրը: Այդ պատճառով մանրանկարներում նա պատկերվում է իրեն բնորոշ արտաքինով՝ մորուքավոր ու երկար մազերով, մորթեղեն և կամ ճգնակյացի հագուստով միայնակյաց մի անապատական: Հովհաննեսն անապատից դուրս է գալիս երեսուն տարեկանում: Համաձայն եբրայական օրենքի՝ քարոզել կարելի էր միայն այդ տարիքից: Նույն այս պատճառով երեսուն տարեկանում է մկրտվում նաև Հիսուս, քանի որ այս մկրտությամբ սկսվելու էր դեպի խաչի ճանապարհը տանող քարոզությունը: Միջնադարյան մարդակազմական ըմբռնումներով մարդը լիովին ձևավորվում է երեսուն տարեկանում, որի համար ասվում է, թե Ադամը ստեղծվեց որպես երեսուն տարեկան: Մկրտությամբ Տիրոջ դեպի խաչելություն ընթանալն է խորհրդանշում Հորդանանի վրա պատկերվող խաչը կամ խաչակոթողը (ջրի մեջ կամ գետի ափին): Ս. Գրիգոր Տաթևացին, անդրադառնալով մկրտության խորհրդին, գրում է, թե ինչպես Հեսուն հրեաներին Հորդանանով անցկացրեց ավետյաց երկիր, այնպես էլ Քրիստոս Իր մկրտությամբ ժողովրդին անցկացրեց Երկնքի Արքայություն:

Ավետարաններում հիշատակություն չկա մկրտության ժամանակ հրեշտակների ներկայության մասին, սակայն նրանք որպես Աստծո սպասավորներ ներկա են Քրիստոսի կյանքի գլխավոր շատ դրվագներում: Պատկերի աջ մասում ներկայացվում են մկրտվող Հիսուսին սպասավորող հրեշտակները, որոնց սկսել են պատկերել 5-6-րդ դարերից: Հրեշտակները այստեղ սպասավորում են մկրտվող Հիսուսին, այդ պատճառով նրանց ձեռքերին սրբիչներ և հանդերձներ են, երբեմն նաև յուղի սրվակներ: Հրեշտակների դասը ներկայացվում է մեկ կամ մի քանի հրեշտակով: Նրանք Հիսուսին սպասավորում են կամ գետի ափին կանգնած, կամ էլ համաձայն իրենց երկնային բնույթի՝ վերևից դեպի երկիր թեքված:

Մկրտության դրվագներում առկա է մի մանրամասն, որն արտաաստվածաշնչային է: Խոսքը մկրտության պատկերի մեջ երկնքում երևացող Աստծո օրհնող Աջի մասին է, որից բխող աղավնակերպ Սուրբ Հոգին գլխիվայր իջնում է դեպի Հիսուս: Արևմտյան որոշ օրինակներում Նա սրվակից մյուռոն է լցնում Հիսուսի գլխին: Ավելի ուշ շրջանում աղավնին պատկերվում է սավառնելիս, իսկ Աստծո Աջին փոխարինում է դրախտի դռների և Աստծո գահի պատկերը: Մինչդեռ, ըստ Ավետարանի, մկրտության պահին Քրիստոսի վրա իջնող Ս. Հոգին դրսևորվում է աղավնու կերպարանքով (Մատթ. 3:16; Մարկ. 1:10; Ղուկ. 3:22): Այս մանրամասնի համար իբրև աստվածաբանական սկզբնաղբյուր կարելի է վկայակոչել Անանիա Սանահնեցու «Հակաճառութիւն ընդդէմ երկաբնակաց» աշխատության հետևյալ բառերը. «Հայր երկնից վկայեաց, թէ՝ Դա է Որդի Իմ սիրելի, և Հոգին իբրև մատամբ եցոյց զմարդն մկրտեալ, թէ՝ Դա է…»: Այս միտքն արդեն կանոնական հստակությամբ արտահայտվում է Գրիգոր Տաթևացու երկերից մեկում. «Մատն Աստուծոյ կոչի Հոգին Սուրբ… նախ որպէս մատն է յէութենէ մարմնոյն, այսպէս և Հոգին Սուրբ է յէութենէ Աստուծոյ…»: Ըստ միջնադարի քրիստոնեական նշանագիտության՝ Աստծո Աջը Ս. Հոգու դրսևորումն է: Այն ցույց է տալիս աստվածային կարողությունն ու զորությունը: Այսպիսով, մկրտության պատկերագրության մեջ Ս. Հոգին ներկայացվում է Աստվածաշնչային և արտաաստվածաշնչային տվյալների մեկտեղմամբ:

Մանրանկարչության մեջ Աստծո օրհնող ձեռքի պատկերը մեկնվում է որպես «Աստծո ձայնը», այսինքն իբրև խոսող ձեռք, որից շատ հաճախ ճառագում էր «աստվածային և միաժամանակ ձայնային եռանդը»: Այսպիսով նյութական մակարդակում անարտահայտելի հայտնությունը արտահայտվում է «անլսելի ձայներով, չարտասանված բառերով», որոնք անզգալի են ականջներին, բայց ընկալելի՝ ոգուն և մտքին: Այս տեսակետից հատկանշական է Փոտոս պատրիաքի (858-867, 877-886) «Նոր բազիլիկայում» մարգարեների, նահապետների պատկերների մասին հայտնած հետևյալ միտքը. «Թեպետև նրանք լռում են, բայց թվում է, որ նրանք փառաբանում են» (И. Е. Данилова, От Средних веков к Возраждению, М., 1975):

Հորդանանի ջուրը ներկայացվում է խիստ ոճավորված: Ափերը պատկերվում են բլրապատ կամ ժայռապատ, անսովոր կտրտվածությամբ, ասես ցնցվում ու փլվում են: Գետի երկու ափերը այսպես ընդգծված են, որովհետև Հորդանանում մկրտությունը մեկնիչները համեմատել են հրեաների Կարմիր ծովն անցնելու հետ: Կարմիր ծովով անցնելը մարմնավոր ազատություն բերեց Մովսեսի առաջնորդած ժողովրդին, իսկ Հորդանանում մկրտությունը փրկեց մարդկությանը մեղքերի գերությունից: Ինչպես Կարմիր ծովով անցնողները հասան Ավետյաց երկիր, այնպես էլ մկրտությամբ Հորդանան անցնողներն են արժանի դառնալու Երկնքի Արքայության: Ինչպես Կարմիր ծովում փարավոնը խեղդվեց, այնպես էլ Հորդանան գետում կործանվեց մեղքի իշխանը՝ սատանան: Ինչպես որ ծովն էր Կարմիր կոչվում, այնպես և Հորդանանը խորհրդանշող ավազանի ջուրն էր կարմիր Քրիստոսի արյամբ:

Մկրտության պատկերներում հաճախ պատկերվում է նկարի անկյունում ծառի բնին կամ թպուտների մեջ խրված մի կացին, որը թեպետ բացակայում է տնօրինական մկրտության դրվագի՝ Ավետարանում տրված նկարագրության մեջ, սակայն իմաստային խորքով աղերսվում է նրան: Այն Հովհաննես Մկրտչի հայտնի արտահայտության («Կացինն ահա ծառերի արմատին է դրված…», Մատթ. 3:10; Ղուկ. 3:9) պատկերային դրսևորումն է: Ծառաբնին խրված կացնի պատկերումը ցույց է տալիս, որ այն Հովհաննես Մկրտչի վարդապետության խորհրդապատկերն է: Այս մասին է վկայում նաև մեկնաբանական գրականությունը:

Մկրտության տեսարանը հարուստ է խորհրդանշաններով: Այստեղ է առաջին անգամ Սուրբ Երրորդությունը պատկերվում երեք Անձերով՝ Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի: Վերջինիս աղավնակերպ լինելը Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը բացատրում է հետևյալ կերպ. «…որպեսզի տեսնողներին ուսուցանի, թե չկա ոչ մի այլ հնար՝ մոտենալու Աստվածորդուն, եթե ոչ անմեղությամբ, արդարությամբ ու սրբությամբ…»: Քրիստոս մկրտության պահին Սուրբ Հոգու ներկայությամբ է օծվում: «Անսկիզբն Բանդ Հաւր,- ասվում է մեծ Մաշտոցում,- ի վախճան աւուրց խոնարհեցար եւ առեր զկերպարանս ծառայի իբրեւ զմարդ գտեալ երկիր մկրտիլ ի Յովհաննէ եւ Հոգւով օծեալ՝ վկայեցար ի Հաւրէ. դա է Որդի իմ սիրելի»: Աստծո ձեռքը, լույսի ճառագայթները, որոնք իջնում են Հիսուսի վրա երկնքից և աղավնու բերանից, ավելի են ընդգծում նշված տեսարանի աստվածահայտնության բնույթը: Նույն գծի վրա տեղադրված Աստծո ձեռքը, աղավնին և Հիսուսը ներկայացնում են Երրորդության պատկերը:

Հորդանանի ջրերում պատկերվում է ծերունու տեսքով մերկ մարդ, թևի տակ սափոր (երբեմն փող փչելիս): Այս կերպարը սատանայի գեղարվեստական կերպավորումներից մեկն է և կոչվում է «Հորդանանի արքա»: Այդ է նրա դիրքի անբնականության և ոչ պատշաճության պատճառը. հաճախ պատկերվում է մեջքը Հիսուսին արած՝ փախչելիս, շրջված դիրքով: Նույն իմաստն է կրում Քրիստոսի ոտքերի տակ պատկերված կծկված կամ օձագալար մարմնով հանգույց արված վիշապը: 8-րդ դարի եկեղեցական մատենագիր և կաթողիկոս Զաքարիա Ձագեցին Քրիստոսի մկրտությանը նվիրված ճառում Հիսուսի անունից ասում է. «Եկա ջրով սատակելու մարդկանց կործանողին՝ Հորդանանի ջրերում փշրելու վիշապի գլուխը և հեթանոսների համար բացելու երկինք տանող ճանապարհը»: Հորդանանում սատանայի ջախջախվելը և մկրտվողների փրկությունը Ձագեցին ներկայացնում է ջրհեղեղի հետ տարվող զուգահեռով. ինչպես ջրհեղեղը կործանեց մեղավոր երկիրը՝ ջրի տակ թողնելով մարդկային մեղքերը, այնպես էլ Հիսուսի մկրտությամբ Հորդանանի ջրերում ընկղմվեց մեղքի վիշապը: Ինչպես մարդկանց հետ Աստծո խաղաղության ու հաշտության նշանը դարձավ աղավնու բերած ձիթենու ճյուղը, այնպես էլ մկրտության ժամանակ, աղավնակերպ իջած Սուրբ Հոգով Աստված մարդկանց հետ հաստատեց հոգևոր որդեգրության Նոր Ուխտ: Աղավնիները երամով են թռչում և ոչ միայնակ, ինչպես գիշատիչ թռչունները: Մկրտության ժամանակ աղավնակերպ իջնող Սուրբ Հոգով մկրտվողները, դառնում են Քրիստոսի երամի անդամները:

Մկրտության պատկերում կան մանրամասներ, որոնք բացակայում են Ավետարանում: Այդ մանրամասների առկայությունը պայմանավորված է ճառագրական, մեկնաբանական երկերի պարունակած տվյալներով: Ոչ կանոնական այդ մանրամասներից են մկրտության ստորին մասում, Հորդանան գետի հատակում շղթայակապ երկու կիսամերկ մարդկանց (տղամարդ և կին) պատկերները: Մաշտոցի անվ. Մատենադարանի 206 (446ա) ձեռագրում նրանցից մեկը նստած է չարը խորհրդանշող վիշապի վրա, իսկ մի շարք այլ ձեռագրերում նա ներկայացվում է սափորը ձեռքին: Հետազոտող G. Schiller-ը նշում է, որ հրեշի պատկերումը որոշակի արձագանքն է հետևյալ սաղմոսի. «Դու քո զորությամբ ծովը հաստատեցիր, և վիշապների գլուխը խորտակեցիր ջրերում: Դու վիշապի գլուխը փշրեցիր…» (Սաղմոս 73:13-14): Մինչդեռ այլաբնույթ մատենագրական փաստերը մասնավորում, ճշգրտում և առավել վավերական են դարձնում վերոհիշյալ կարծիքը: Այդ փաստերից է Եղիշեի «Ի մկրտութիւն Քրիստոսի» ճառը, որտեղ գրված է. «…Առաջինն Ադամ, խաբեալ յօձէն արտաքոյ լինի փափկութեան դրախտին, ըստ այնմ կատարելութեան տնօրինեալ երկրորդ Ադամն ջախէ զգլուխ վիշապին ի Յորդանանու հոսանսն…»: Ս. Գրիգոր Տաթևացին ևս հաստատում է. «Զգլուխ վիշապին Փրկիչն ջախջախեաց ի Յորդանան…» (Գիրք Հարցմանց, Կ. Պոլիս, 1729թ.): Մեկնաբանական գրականությունը վկայում է, որ մկրտության պատկերի ստորին մասում երևացող մարդիկ Ադամն ու Եվան են: Արևելաքրիստոնեական մատենագրության, ինչպես նաև պատկերագրության մեջ դրանք ընկալվել են իբրև ադամական մեղքի և մահվան խորհրդանշաններ: Քրիստոսի մկրտությունը ժխտում է ադամական մեղքն ու մահը, իսկ մկրտության ջուրը (որ ակնարկվում է Ադամի ձեռքի սափորով) մարդուն ախտազերծում է մեղավոր խորհուրդներից՝ նրան ձերբազատելով նախասկզբնական անեծքից: Մկրտության նպատակն ու խորհուրդը ընդգծելու համար պատկերագրության մեջ խորհրդական այս պահը շատ հաճախ մեկտեղվում է. Քրիստոսի ոտքերի մոտ ներկայացվում է թե՛ Ադամը, թե՛ Եվան և թե՛ հրեշը՝ վիշապի կերպարանքով:

Հորդանան գետում Հիսուսի շուրջը պատկերվում են նաև խայտացող ձկներ, որոնք խորհրդանշում են Հիսուսի մկրտությամբ փրկագնված հոգիները, քանի որ Ավետարանում ձկներ են անվանվում մարդկային հոգիները, իսկ այդ հոգիների որսորդ առաքյալները՝ ձկնորսներ: Երբեմն պատկերվում են նաև Հովհաննես Մկրտչի աշակերտները:

Էջմիածնի Ավետարանի մկրտության մանրանկարը երիզող շրջանակի չորս կողմերում պատկերված է թանկագին քարերով զարդարված ոսկե անոթ, որի վրա կանգնած է թռչուն: Միջնադարյան արվեստի մասնագետ Սիրարփի Տեր-Ներսիսյանը գրում է, որ պարանոցը վայր թեքած և կտուցը կրծքին սեղմած այս թռչունը հավալուսն է և խորհրդանշում է Քրիստոսին: Միջնադարում տարածված կարծիքի համաձայն՝ հավալուսն թռչունը, իր կուրծքը պատռելով, սեփական արյամբ է սնում իր ձագերին: Հավալուսնը Քրիստոսն է, որովհետև խաչված Հիսուսի կողից ջուր ու արյուն ցայտեց, ջուրը մկրտությունն է, իսկ արյունը այն գինին, որը Տերն օրհնեց խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ՝ ասելով. «Այդ է Նոր Ուխտի Իմ արյունը, որ թափվում է շատերի համար իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթ. 26:28):

Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցում Աստվածահայտնության տոնի օրը Քրիստոսի մկրտությունը հիշատակվում է ջրօրհնեքի արարողությամբ:

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը