«Մովսեսը ստանում է Օրենքի տախտակը» նկարը քրիստոնեական արվեստում

Տասը պատվիրանները (Ելք 20.1-17) Աստծո ձեռքով գրվեցին քարեղեն տախտակների վրա, որպեսզի չմոռացվեն: Դրանք տրվեցին Մովսես մարգարեին Սինա լեռան վրա: Վաղ քրիստոնեական հուշարձաններում Մովսեսին պատվիրանների հանձնումը ամենահաճախ պատկերվող տեսարանն է։ Համաձայն Ելից գրքի՝ Սինա լեռան վրա լսվում էր միայն Աստծո ձայնը, սակայն հաճախ Նրա ֆիգուրը պատկերվում է մշուշի մեջ և կրակում: Մովսեսը ծնկած է պատկերվում օրենքի տախտակները ստանալիս: Ներքևում պատվանդանի կամ խորանի վրա կանգնեցված է ոսկե հորթի արձանը, որը երբեմն զարդարված է ծաղկեպսակներով: Մինչդեռ իսրայելացիները կուռքի առջև ծնկաչոք են պատկերված կամ էլ պարելիս:

Երզնկայի նշանավոր Ավետարանում (1269թ.) բացի Հին և Նոր կտակարանների հեղինակների պատկերներից, կան նաև Հին կտակարանը ներկայացնող յոթ մեծադիր մանրանկարներ: Աստվածաշնչյան այդ թեմաները Հայաստանում հանդիպում են որմնանկարչության մեջ և պատկերաքանդակներում, այնուհետև Ռոսլինի «Մաշտոցում», Հեթում Բ-ի Ճաշոցում: Ըստ Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանի՝ դրանցից երկուսը («Մովսեսը ստանում է Օրենքի տախտակը» և «Դավիթը սաղմոսներ է երգում») մոտ են բյուզանդական Սաղմոսարանների պատկերներին, մյուսները ինքնատիպ են:

Տպավորիչ է եղել Վարագա վանքի Ս. Նշան եկեղեցու որմնանկարները: Մովսեսը տասնաբանյա պատվիրանները վերցրած է պատկերված այստեղ: Եթե այդ որմնանկարները պահպանված լինեին, ապա անշուշտ իրենց թեմատիկ բնույթով ուրույն տեղ պետք է գրավեին հայ արվեստի պատմության մեջ: Հայագետ Միրախորյանը, անդրադառնալով եկեղեցու որմնանկարներին, գրում է. «Ներս մտնենք, առաջին տպավորությունը կարծես թե մարդս մի սարսուռ, մի զարզանդ կը զգա, ապա մեր ուշադրությունը կը գրավեն պատերի և սյուների վրա նկարված պատմական հսկա նկարները: Լուսավորիչը՝ գավազանը ձեռքին, Տրդատը՝ քարե սյունը շալակած, Խորենացին՝ գրիչը ձեռքին, Մեսրոպ Մաշտոցը՝ տառերի տախտակը առաջին, Մովսես՝ տասնաբանյա պատվիրանները վերցրած, Ներսես Մեծ, Սահակ Պարթև, Շնորհալի և ուրիշ մեծագործ հայրապետներ…» (Մ. Միրախորյան, Վարագա Ս. Նշան եկեղեցու որմնանկարները, «Արաքս», գիրք Ա, Ս. Պետերբուրգ, 1898, էջ 60):

Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու հարավային ճակատի արևմտյան բազմանիստ ելուստի վրա պատկերված է ավանդական, սրբերին բնորոշ հելլենիստական-բյուզանդական արտահագուստով մի մարդ, որն իր՝ կտորով ծածկված ձեռքերում բռնել է ինչ-որ ուղղանկյուն առարկա և պարզել այն նրանից արևելք, դիմացի նիստի վրա պատկերված՝ գահին նստած Քրիստոսին: Դժվար չէ նկատել, որ պատկերաքանդակը մեզ է հասել արմատապես վերափոխված դրությամբ և այս նույն տեղում ի սկզբանե եղել է մեկ այլ պատկերաքանդակ, որն ամբողջովին տաշվել է և փոխարինվել նորով: Այս հանգամանքը նշում է Հ. Օրբելին, թեև, նրա կարծիքով, վերափոխվել է պատկերաքանդակի վերին մասը միայն, և հատկապես ուսերի և մեջքի հատվածները: Հ. Օրբելին գրում է, որ այս ֆիգուրը «նախապես ավելի կռացած, կուզիկանման էր քանդակվել, և հետագայում միայն, երբ այս բարձրաքանդակի քարերն արդեն տեղադրվել էին որմածքի մեջ, այլ վարպետի կողմից, այլ ձեռքով և այլ գործիքով տաշվել էր այն, ուղղվել ուսի մասը և հատկապես մեջքի կորվածքը, որն ավելորդ կուզիկություն էր հաղորդում ֆիգուրային»:

Ս. Մնացականյանի կարծիքով, վերափոխվել է ֆիգուրի ոչ միայն մեջքի մասը, այլ նախկին ֆիգուրը վերատաշվել է ամբողջությամբ, այդ են հաստատում մեծադիր լուսանկարները, որտեղ ակնհայտորեն կարելի է տեսնել երկու հարևան սյուժեների տաշվածքի մակարդակների խիստ տարբերությունը: Վերափոխման ժամանակ տաշել են նախկին ֆիգուրն ամբողջությամբ, ուսերից մինչև ոտքերը և այդ նոր հարթության վրա, ֆոնի խորացման հաշվին քանդակել մի նոր ֆիգուր: Ինչ վերաբերում է գլխին՝ քանդակագործը հեռացրել է հին բարձրաքանդակի գլուխը և նոր գլուխ քանդակել: Այդ է պատճառը, որ բարձրաքանդակի դեմքը որոշ չափով առաջ է գալիս մարմնի նկատմամբ, մի բան, որ չի նկատվում այլ պատկերաքանդակներում: Բազմաթիվ պատկերաքանդակների շարքում այս քանդակն առանձնանում է իր շարժումների անկենդանությամբ և պատահական դասավորությամբ:

Ուսումնասիրողները տարբեր կարծիքներ են հայտնել այս բարձրաքանդակի մասին: Ի. Ստրժիգովսկու կարծիքով, այստեղ Մովսեսն է պատկերված: Նույն կարծիքին է նաև Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանը, որը այդ ֆիգուրի ձեռքին տեսնում է Մովսեսի օրինատախտակները:

Հռոմի Ներեուս և Արխիլլեուս եկեղեցում (795-816 թթ.) Մովսեսը ներկայացված է ձախ ձեռքում օրենքի տախտակները բռնած: Համանման են Հռոմի Սանտա Պրասեդե (817-824 թթ.), Ջիովվաննի Պորտա Լատինայի (12 դ.) և Վատիկանի Կառլոս Մեծի կայսերական հայսմավուրքի (14 դ.) բյուզանդական նկարազարդումները: Առավել հաճախ նրան պատկերում են Քրիստոսից ձախ և իր ձախ ձեռքում էլ նա բռնում է օրենքի տախտակները, իսկ աջը մեկնում է դեպի Քրիստոսը: Պատվիրանների հանձնման ժամանակ Մովսեսը պատկերված է Աստծո ձեռքից տախտակներրը իր շորով պարուրված ձեռքերում ստանալիս (Փարիզի Gr.510 ձեռագիր, 880թ.):

Միջնադարյան եկեղեցական քանդակագործության մեջ Մովսեսը դասվում է Հին կտակարանային սրբերի կամ մարգարեների շարքին՝ առավել հաճախ պատկերվելով մորուքավոր ծերունու տեսքով՝ երկար զգեստով և թիկինոցով, իսկ ձախ ձեռքում երկու պատվիրանների տախտակները բռնած։ Այս տիպով են նկարազարդված Շարտրի, Ռեյմսի, Ամիենի և Փարիզի Ս.Աստվածամոր տաճարների ճակատամուտքերը։

Փարիզի Ս. Աստվածամոր տաճարի հյուսիսային վարդյակի նկարազարդման մեջ Մովսեսը նստած է պատկերված` երկար հագուստով և թիկնոցով գահի վրա։ Նրա բարձրացրած և շորով փաթաթված ձախ ձեռքում պատվիրանների տախտակներն են, իսկ աջում` գավազանը։

Ե. Բառլախի մի քանդակում (1918) Մովսեսը ներկայացված է ծերունու տեսքով` երկար, անբաժանելի մորուքով և առանց եղջյուրների, իսկ կրծքավանդակի մոտ նա բռնել է երկու հսկայական պատվիրանների սալիկները (Մյունխեն, 1959 թ)։

Աղբյուրի հրաշագործությանը հետևող պատվիրանների հանձնման տեսարանում Մովսեսը առավել հաճախ պատկերվում է առաջ մեկնած ձախ ձեռքով և հայացքը բարձրացրած ձախակողմում մի լեռան ուղղությամբ։ Ձախակողմից մի ամպի քուլայից երևան է գալիս Աստծո աջը, որը նրան օրենքի տախտակներն է հանձնում (Վիա Լատինայի կատակոմբ, Ֆեռռուա կատակոմբ, մոտ. 547 թ. Սան Վիտալե եկեղեցի)։ Վաղ քրիստոնեական դամբարանային արվեստում այս տեսարանը կրկնում է կատակոմբային գեղանկարչության տիպը։

Նշանակալից է Աիքսեն պրովենսի դամբարանում պատվիրանների հանձնման տեսարանը, որտեղ Մովսեսը հայացքը ուղղել է ոչ թե Աստծո աջին, այլ հակադիր ուղղությամբ։ Այս երկու գլխավոր տեսարաններին հետագայում վաղ քրիստոնեական դամբարանային արվեստում կցվում է Մովսեսի կյանքի իրադարձությունների մի հսկայական շարք. Մովսեսը սպանում է եգիպտացուն, այրվող մորենին, Մովսեսի հրաշքները Եգիպտոսում և Եգիպտոսի աղետները, Ելք Եգիպտոսից, մանանան և լորերի որսը, ոսկե հորթը և ըմբոստ ամբոխի պատիժը։

Ռավեննայի Սան Վիտալեյում այրվող մորենին և օրենքների հանձնումը միասին են պատկերված։ Արևելքում այս երկու տեսարաններին հանդիպում ենք Սինայի Ս. Եկատերինայի վանքում։

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը