Պսակ ա­մուս­նու­թյան

Պսա­կը Ե­կե­ղե­ցու այն ս. խոր­հուրդն է, ո­րով եր­կու հե­ռա­վոր անձ­նավո­րու­թյուն­ներ` այր ու կին, ստա­նում են աստ­վա­ծա­յին օրհ­նու­թյուն, խորհր­դավո­րա­պես միա­նում են ի­րար հետ, մի մար­մին են դառ­նում և, մշտա­կան կե­նակ­ցու­թյան ուխ­տի մեջ մտնե­լով, ըստ Քրիս­տո­սի և յուր Ե­կե­ղե­ցու միու­թյան օ­րի­նա­կին, նվիր­վում են միա­սին Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հառաջա­դի­մու­թյան հա­մար աշ­խա­տե­լուն և նո­րա բաղ­կա­ցու­ցիչ ըն­տա­նի­քը կազ­մե­լուն[1]: Ուստիև պսա­կված ա­մուս­նու­թյունն ա­մե­նա­սերտ դաշնն է, ա­մե­նա­սերտ կապն է, ա­մե­նա­սերտ ուխտն է, որ կա­րող են առ­հա­սա­րակ եր­կու մարդ  ու­նե­նալ ի­րար հետ: Ո՛չ ազ­գա­կա­նու­թյունն ու ո՛չ բա­րե­կա­մու­թյունը չեն կա­րող երբեք այդ աս­տի­ճա­նի մտեր­մու­թյուն ներշն­չել մի դաշ­նակ­ցու­թյան կամ ուխ­տի մեջ: Մարդ­կա­յին ոչ մի դաշն չի կա­րող տղա­մար­դին կամ կնո­ջը այն­քան նե­ցուկ ու խրա­խույս լի­նել ա­ռա­քի­նա­կան հան­դի­սի և աս­տվա­ծա­յին ար­քա­յու­թյան ըն­տա­նիք կազ­մե­լու գոր­ծի մեջ, որ­քան այն ա­մուս­նու­թյունն, որ Ե­կե­ղե­ցու այդ ս. խոր­հուր­դով մտնում է Աս­տու­ծո օրհ­նու­թյան վա­յելք­նե­րի ու նո­րա ար­քա­յու­թյան ան­դա­մակ­ցու­թյան մեջ: Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մշտա­կան ըն­տա­նի­քը լի­նե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ է, որ Աստ­ված ճա­նա­չե ա­մուս­նա­ցող­նե­րին յուր ար­քա­յու­թյան ըն­տա­նիք և ա­ռա­տա­պես պար­գևե նո­ցա յուր շնորհ­ներն, ա­պա թե ոչ` ա­մուս­նու­թյունը կդառ­նա լոկ աշ­խար­հա­յին մի պա­տա­հար և ան­ցա­կան գործ, չի ծա­ռա­յիլ ա­ռա­քի­նու­թյան ու վե­հու­թյան, տևա­կան նպա­տակ­ներ չի ու­նե­նալ, մարմ­նա­կա­նը կտի­րա­պե­տե, և մարմ­նա­պես ա­ռավել ու­­ժե­ղը յուր քմա­հա­ճույք­նե­րին կծա­ռա­յեց­նե ա­մուս­նու­թյունն ու յուր հավա­սա­րին կամ կո­ղակ­ցին: Ուս­տի Քրիս­տոս ա­ռանձ­նա­պես շեշ­տում է աս­տվա­ծա­յին տնօ­րի­նու­թյան այս ս. խոր­հուրդն` ա­սե­լով. «Թող­ցէ այր զհայր եւ զմայր եւ եր­թի­ցէ զհետ կնոջ իւ­րոյ, եւ ե­ղի­ցին եր­կո­քեան ի մար­մին մի: Ա­պա ու­րեմն ոչ են եր­կու, այլ` մի մար­մին, արդ` զոր Աս­տուած զու­գեաց, մարդ մի մեկ­նես­ցէ» (Մատթ., ԺԹ 5-6): Ու­րեմն յու­րա­քան­չյուր տղա­մարդ, բա­ժան­վելով յուր ծնող­նե­րից, յուր ազ­գա­յին ըն­տա­նի­քից, առ­նում է մի այլ կին, նո­րա հետ մի մար­մին է դառ­նում Աս­տու­ծո ս. խոր­հուր­դով և օրհ­նու­թյամբ ու, հա­կա­ռակ մարդ­կա­յին բո­լոր չար հա­կում­նե­րին և ա­նաս­նա­կան չա­րա­կա­մու­թյանց, մի նոր ընտա­նիք է դառ­նում երկ­նավոր ար­քա­յու­թյան մեջ (Ա Տիմ., Դ 1-8. Եբր., ԺԳ 4):

Աստ­ված, ստեղ­ծե­լով Ա­դա­մին և Եվա­յին, սահ­մա­նեց ա­մուս­նու­թյան միու­թյունը և ա­պա «օրհ­նեաց զնո­սա Աս­տուած եւ ա­սէ` «Ա­ճե­ցէք եւ բազ­մա­ցա­րուք»[2]: Եվ քա­նի որ Աս­տու­ծո ամ­բողջ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան կա­տա­րու­մը մար­դով ե­ղավ, ա­մե­նայն ինչ մար­դու հա­մար ստեղ­ծվեց, մար­դը դար­ձավ ամեն ա­րա­րած­նե­րի տերն ու նպա­տա­կը, և Աս­տու­ծո Միա­ծին Որ­դին մար­դու հա­մար ե­կավ աշ­խարհ, պարզ է, որ այր ու կին ևս Աս­տու­ծո օրհ­նու­թյամբ պետք է ըն­տա­նիք դառ­նան և, Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան տարր կազ­մե­լով, ծա­ռա­յեն նո­րա զար­գաց­ման երկ­րի վրա: Թե­րի կլի­ներ քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու աս­տվա­ծա­յին շնոր­հա­բաշ­խու­թյան շրջա­նը, ե­թե ան­հա­տին վե­րած­նե­լուց հետո ամեն շնորհ­ներ տար մարդ­կանց հո­գով սրտով հառաջա­դի­մե­լու աս­տվա­ծա­յին ճա­նա­պար­հի վրա ու նո­րա ար­քա­յու­թյունը մտնե­լու, իսկ նույն այդ ար­քա­յու­թյան ան­դամ­ներ ըն­ծա­յող դաշ­նա­կից­նե­րին սրբու­թյամբ, աս­տվա­ծա­յին օրհ­նու­թյամբ ու ս. խորհր­դով չդարձ­ներ Աս­տու­ծո արքա­յու­թյան ըն­տա­նիքն և կամ սի­րո միու­թյունը: (Հովհ., Բ 1-11): Աստ­ված սեր է, և մեր ե­րա­նու­թյունը ի­րա­գործ­վում է սի­րով Աս­տու­ծո հետ միա­նա­լով, հե­տևա­բար չկա սեր, չկա ե­րա­նա­կան միու­թյուն այն­տեղ, որ­տեղ չկա Աս­տու­ծո օրհ­նու­թյունը: Իսկ միու­թյունն, որ սի­րո և ճշմար­տու­թյան միու­թյուն չէ, չի կա­րող Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նաց­ման տարր կազ­մել այս աշ­խար­հում, չի կա­րող Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հիմ­նա­կան պատ­կե­րը դառ­նալ: Ինչ ան­հատ խորթ է Աս­տու­ծուց կամ Քրիս­տո­սի հետ միա­ցած չէ ու Քրիս­տո­սի մար­մի­նը չէ, նա կտրված է Ե­կե­ղե­ցուց, նա կանգ­նած է ա­ռանձ­նա­կի իբ­րև ե­սա­պաշտ, որ դեռ կա­րոտ է Աս­տու­ծո ընդ­հա­նուր նա­խախ­նա­մու­թյան դաս­տիա­րա­կու­թյան: Ըստ այսմ` ինչ­պես որ Քրիս­տոս վերջ­նա­կա­նա­պես ճշտեց ու սրբա­գոր­ծեց այն բո­լոր ճա­նա­պարհ­ներն, ո­րոն­ցով պետք է մտնենք Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն, այն­պես էլ հաս­տա­տուն, սուրբ և աս­տվա­ծա­դիր հի­մունք­նե­րի և սկզբունք­նե­րի վրա հաս­տա­տեց այն ուխտն, որ­տե­ղից պետք է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար եր­կյու­ղած ու ճշմար­տա­սեր հավա­տա­ցյալք, ա­ռա­քի­նի և աշ­խա­տա­սեր ան­ձինք, Աս­տու­ծո որ­դի­ներ ել­նեն. և կամ թե, որ պետք է ներ­կա­յաց­նե Ե­կե­ղե­ցու տարր կազ­մող պատ­կե­րը` սի­րո ար­տա­քին ի­րա­կա­նա­ցու­մը: Այն­պես որ, ա­մուս­նու­թյան մեջ մարմ­նա­կա­նը չպետք է նպա­տակ լի­նի, այլ` հո­գևո­րը, սի­րո ի­րա­կա­նա­ցու­մը, ինչ­պես որ ա­ռա­քյալն է ա­սում. «Որ ու­նի­ցին կա­նայս, որ­պէս թէ չու­նի­ցին» (Ա Կոր., Է 29):

Վաս­ նո­րո և Ս. Պո­ղոս ա­ռա­քյալը, խոսե­լով ա­մու­սին­նե­րի ճշմա­րիտ սի­րո վրա, շեշ­տում է ա­մուս­նա­կան կա­պակ­ցու­թյան մեծ նշա­նա­կու­թյունն` ա­սե­լով. «Խոր­հուրդս այս մեծ է, բայց ես ա­սեմ ի Քրիս­տոս եւ յե­կե­ղե­ցի» (Եփ., Ե 32), այ­սինքն նման է և փոք­րիկ պատ­կեր է այն սերտ միու­թյան, որ կա երկ­նավոր փե­սա Քրիս­տո­սի և երկ­րավոր հարսն ե­կե­ղե­ցու մեջ: Ըստ ո­րում և այս մարմ­նավոր հար­սա­նիքս է խոր­հուրդ հո­գևոր հար­սա­նյացն և «միավո­րու­թեան Հոգ­ւոյս առ Աս­տուած, որ­պէս ա­սէ ա­ռա­քեալն», - գրում է Ս. Գրի­գոր Տա­թևա­ցին[3]: Այդ է պատ­ճառն, որ բարձր ա­ռա­քի­նու­թյան ձգտող հո­գևո­րա­կա­նը նվիր­վում է Քրիս­տո­սին և կու­սակ­րոն կյան­քով կապ­վում Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հետ[4], վասնզի, ինչ­պես ա­սա­ցինք, ըն­տա­նի­քը սի­րո ի­րա­կա­նա­ցումն է, ո­րով Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար սպա­սավոր­վում է կա՛մ որ­դիք պար­գևե­լով, կա՛մ սի­րա­հոր­դոր գոր­ծու­նեու­թյամբ և կա՛մ այդ կրկին ար­դյուն­քով: Այն­պես որ, երբ մեկ հավա­տա­ցյալ կա­րո­ղա­նում է գե­րա­գույն ա­ռա­քի­նու­թյան նվի­րվել, և Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցու հետ միա­ցած կամ Քրիս­տո­սի հետ կա­պված ե­կե­ղե­ցու փե­սա դառ­նա­լով, գոր­ծել Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար, նո­րան պետք չէ ա­մուս­նու­թյունը: Ուստիև Քրիս­տոս ա­սում է. «Բայց ոչ ա­մե­նե­քեան բաւա­կան են այդմ բա­նի, այլ ո­րոց տուեալ է»[5]: Կու­սակ­րոն­նե­րի գո­յու­թյունը Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում թե՛ ի­րա­կա­նա­ցումն է Քրիս­տո­սի պա­տվե­րին, ա­ռանց ո­րի կզրկվեր նա բարձր ա­ռա­քի­նու­թյան ճա­նա­պար­հից և քրիս­տո­նեա­կան բարձր գա­ղա­փարն ա­նի­րա­գոր­ծե­լի կդարձ­­ներ, և թե՛ մյուս կող­մից կու­սակ­րոնու­թյունը մի տե­սա­նե­լի հարա­ցույց է, որ ըն­տա­նի­քը Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ար­տա­քին տարր կազ­մող պատ­կերն է և սի­րո ար­տա­քին ի­րա­կա­նա­ցու­մը: Մինչ­դեռ ա­մուս­նա­ցած հո­գևո­րա­կա­նաց գո­յու­թյունը Հայաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում ակ­նե­րև ա­պա­ցույց է, որ ա­մուս­նու­թյունն ոչ թե խո­տե­լի է, այլ ընդ­հա­կա­ռակն` աս­տվա­ծա­յին մի կար­գավո­րու­թյուն է և Աս­տու­ծո ա­ռաջ հա­ճե­լի:

Այս­պի­սով, Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին թե՛ օրհ­նու­թյամբ և թե՛ օ­րի­նա­կով հաս­տա­տում է սի­րո ար­տա­քին ի­րա­կա­նա­ցու­մը կամ ըն­տա­նի­քը, որ ներ­կա­յաց­նում է յուր մեջ մարդ­կա­յին սի­րո ա­մե­նա­սերտ կա­պակ­ցու­թյունը: Սա­կայն ըն­տա­նի­քը մի­միայն յուր գո­յու­թյամբ չէ ծա­ռա­յում սի­րո նպա­տա­կին, այլև յուր գոր­ծու­նեու­թյամբ: Ինչ­պես որ Ե­կե­ղե­ցին ըն­տա­նի­քով է պատ­կե­րաց­նում սի­րո ար­տա­քին ի­րա­կա­նա­ցու­մը, այն­պես էլ ըն­տա­նի­քի մի­ջո­ցով է ըն­դար­ձակ­վում սի­րո շրջա­նը: Ըստ այսմ` ըն­տա­նի­քը թե՛ սի­րո ար­տա­քին ի­րա­կա­նա­ցումն է և թե՛ ի­րա­կա­նա­ցու­ցի­չը: Իբ­րև սի­րո ի­րա­կա­նա­ցու­ցիչ` ըն­տա­նի­քը թե՛ սի­րո կա­պերն է բազ­մաց­նում և ըն­դար­ձա­կում և թե՛ ին­քը սի­րո վար­ժա­րան է դառ­նում` բնա­կա­նա­պես սո­վո­րեց­նե­լով մարդ­կանց և գործ­նա­կա­նա­պես վար­ժեց­նե­լով սի­րո զգաց­մանց հա­մե­մատ գոր­ծու­նեու­թյան մեջ: Այդ­պի­սի վար­ժու­թյունը սկսվում է նախ` եր­կու ա­մու­սին­նե­րի, ա­պա` ծնո­ղաց ու որ­դի­նե­րի, հետո` եղ­բայր­նե­րի ու քույ­րե­րի, այ­նու­հե­տև ա­մու­սին­նե­րի և ազ­գա­կան­նե­րի, ըն­տա­նի­քի և ազ­գա­կան­նե­րի մեջ և այլն, և այլն, այն­քան ըն­դար­ձա­կու­թյամբ, որ­քան նպաս­տում են հան­գա­մանք­նե­րի ու հարա­բե­րու­թյանց բար­դու­թյուն­նե­րը[6]: Ըստ ո­րում ոչ մի տե­սա­կան բա­ցատ­րու­թյուն չի կա­րող այն­պես պար­զել ու հաս­տա­տել սի­րո որ­պի­սու­թյունը մարդ­կանց հո­գու մեջ, որ­քան ըն­տա­նե­կան սիրո օ­րի­նակն ու վար­ժու­թյունը: «Սի­րես­ցես զըն­կեր քո իբ­րեւ զանձն քո»` իս­կա­պես ըն­տա­նի­քի մեջ է յուր կա­տա­րու­մը ստա­նում և ա­պա ճյու­ղավոր­վում դեպի դուրս:

Քա­նի որ ըն­տա­նիքն այս­քան մեծ դեր ու մեծ նշա­նա­կու­թյուն ու­նի Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում, պետք է ան­շուշտ Աս­տու­ծո պա­տվի­րա­նաց հա­մա­ձայն հիմ­նադ­րվի ու յուր կեն­սու­նա­կու­թյունն ստա­նա, որպեսզի կա­րո­ղա­նա ար­ժա­նա­նալ կամ վա­յե­լել աս­տվա­ծա­դիր ս. պսա­կի օրհ­նու­թյունը: Այս սկզբունքն ար­տա­հայտված է նա­խա­մար­դու ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան մեջ. Աստ­ված ստեղ­ծեց կնո­ջը` ար­տա­հայտե­լով յուր կամ­քը` «ա­րաս­ցուք դմա օգ­նա­կան ըստ դմա» (Ծննդ., Բ 18): Այդ ըմբռ­նեց և Ա­դա­մը, երբ ա­սաց. «Այս այժ­միկ ոսկր յոսկե­րաց ի­մոց եւ մար­մին ի մարմ­նոյ իմ­մէ»: Այս նմա­նու­թյունը մի հիմ­նա­կան սկզբունք էր, ո­րից հետո Աստ­ված օրհ­նեց նո­ցա` ա­սե­լով. «Ա­ճե­ցէք եւ բազ­մա­ցա­րուք եւ լցէք զեր­կիր եւ տի­րե­ցէք դմա», այ­սինքն` պա­տվի­րեց «քրտամբ աշ­խա­տել»[7] և զավակ­նե­րով ա­ճել ու տի­րել[8]:

Աս­տու­ծո ո­րո­շած հիմ­նա­կան սկզբունքն, այ­սինքն` նմա­նու­թյունը, կա­րող է լի­նել մարմ­նավոր և հո­գևոր, ո­րոն­ցից բղխում են բնա­կա­նա­բար եր­կու կար­գի պայ­ման­ներ. նախ` մարմ­նավոր կա­նո­նավո­րու­թյուն ` 1. ա­ռող­ջու­թյուն. 2. հա­սու­թյուն ու 3. չա­փա­հա­սու­թյուն, իսկ երկ­րորդ` հո­գե­կան կյան­քի հա­մե­մա­տու­թյուն` 1. միա­հավա­տու­թյուն. 2. ա­մու­րիու­թյուն ու 3. փո­խա­դարձ սերտ սեր:

Մարմ­նավոր կա­նո­նավո­րու­թյունը անհ­րա­ժեշտ է ա­մուս­նա­կան կա­պակ­ցու­թյան հա­մար և ինքնըստինքյան հաս­կա­նա­լի է, վասնզի ա­ռող­ջու­թյունը պետք է այն­քան նպաս­տավոր լի­նի, որ ար­գելք չդառ­նա կե­նակ­ցու­թյան, ինչ­պես լի­նում է ան­բու­ժե­լի ցավե­րի ժա­մա­նակ, որ­պի­սիք են բա­րա­կա­ցավ, խե­լա­գա­րու­թյուն և այլն: Չա­փա­հա­սու­թյունը նույն­պես մի անհ­րա­ժեշտ պայ­ման է, որ և զու­գա­դեպ պետք է լի­նի եր­կու ա­մու­սին­նե­րի մեջ, ըստ ո­րում, կի­նը պետք է չա­փա­հաս լի­նի (17 տա­րե­կան), և տղա­մար­դը` ա­ռավել տա­րի­նե­րով (20-25): Իսկ հա­սու­թյունն մի անհ­րա­ժեշտ պայ­մանն է թե՛ բժշկա­կան ա­ռող­ջա­պա­հա­կան, այ­սինքն` մարմ­նա­պես ու հո­գե­պես ա­ռողջ սե­րունդ ու­նե­նա­լու, և թե՛ սի­րո ու բա­րո­յա­կա­նու­թյան գա­ղա­փա­րի հաս­տա­տու­թյան տե­սա­կետից, ինչ­պես ա­սա­ցինք վե­րև: Այս ո­րո­շված է Ս. Գրքում նույնիսկ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան ժա­մա­նա­կից` «թող­ցէ այր զհայր իւր եւ զմայր իւր, եւ եր­թի­ցէ զհետ կնոջ իւ­րոյ, եւ ե­ղի­ցին եր­կուքն ի մար­մին մի»: Մով­սեսն էլ սահ­մա­նում է այս սկզբուն­քը գրե­թե մին­չև հին­գե­րորդ աս­տի­ճա­նը[9]: Նույն սկզբուն­քը հաս­տա­տված է և Նոր Ուխ­տի սրբա­գործ­մամբ[10]: Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում հա­սու­թյունը սահ­մա­նված է բնա­կան ազ­գակ­ցու­թյան մեջ յոթը պոր­տի շրջա­նում, այ­սինքն` կա­րող են ա­մուս­նա­նալ եր­կու գծի ծոռ­նը առ­նի կամ մի զոյ­գի առ­նը կոռ­նի հետ թեև բժշկա­կան տե­սա­կետից սո­քա ևս չեն կա­րող ա­մուս­նա­կան վերս­տին կա­պակ­ցու­թյան և ու­րեմն որ­դեծ­նու­թյան հա­մար բա­րեն­պաստ ու բա­րե­հաջող հա­մա­րվիլ: Որ­քան տա­րո­րոշ ըն­տա­նիք­նե­րից են ա­մուս­նա­ցող­նե­րը, այն­քան ավե­լի հուսա­լի է, որ միան­ման և միա­հար հիվան­դու­թյուն­ներ չեն հան­դի­պիլ ի­րար: Մյուս կող­մից` որ­քան հե­ռու ըն­տա­նիք­նե­րից են ա­մուս­նա­ցող­նե­րը, այն­քան նոր բա­րե­կամ­նե­րով ա­ռավել ևս ա­պա­հո­վվելու հնա­րավո­րու­թյուն են գտնում: Եվ ինչ­պես բնա­կան ազ­գակ­ցու­թյունը, նույն­պես և հո­գևո­րը մեծ նշա­նա­կու­թյուն ու­նի, ուս­տի խնա­մու­թյունը թույ­լատր­վում է ա­զա­տա­պես նույն աս­տի­ճա­նաց մեջ, ավա­զա­նի ծննդյամբ ար­գել­վում են վեց աս­տի­ճա­նով, իսկ որ­դեգ­րու­թյամբ` չոր­սով: Նե­րե­լի հան­գա­մա­նաց մեջ կա­նո­նադ­րա­կան բա­ցա­ռու­թյուն­ներ ա­նե­լը, ա­պաշ­խա­րանք նշա­նա­կե­լով, Հայ­րա­պե­տա­կան ի­րավունք է ու բա­րե­հա­յե­ցո­ղու­թյան ա­ռար­կա:

Երկ­րորդ կար­գի մեջ, հո­գե­բա­նա­կան տե­սա­կետից դա­տե­լով, ան­տա­րա­կույս անհ­րա­ժեշտ է փո­խա­դարձ սեր, որպեսզի ա­մու­սին­նե­րը գրավվեն դեպի ի­րար և ոչ թե խոր­շեն ու մի­միայն կեն­դա­նա­կան կյան­քի հա­մար համ­բե­րա­տար լի­նին դեպի ի­րար ա­ռանց հարա­տևու­թյան: Իսկ այդ­պի­սի սի­րո հիմքն է նախ միա­հավա­տու­թյունը, զի հավատ­քից է բղխում[11] մար­դու հո­գե­կան աշ­խար­հի բո­լոր կյանք ու հա­յե­ցո­ղու­թյունը, և երկ­րորդ` ան­փորձ կու­սա­կան քնքշու­թյունը, որ կա­րող է նո­րա­պես հա­կվիլ, տրա­մադ­րվիլ ու կա­պակ­ցվիլ սի­րո նոր պա­հանջ­նե­րի կո­ղակ­ցու­թյան մեջ. և ան­խզե­լի միու­թյուն դառ­նալ յուր կո­ղակ­ցի հետ: Այս­պի­սի կա­նո­նավոր կա­պակ­ցու­թյամբ միայն կա­րող են պսա­կվող­նե­րը լի­նել` «Մի մար­մին, միա­ւո­րեալ հոգ­ւով հե­զու­թեան, սի­րել զմի­մեանս պար­կեշտ վա­րուք, ամ­բիծ հո­գով, ա­ռանց ա­մօ­թոյ, ա­ռանց լկտու­թեան պատ­րաստ լի­նել ի գործս բա­րիս», «սուրբ եւ ա­նա­րատ միա­շունչ եւ միա­խոր­հուրդ», վասնզի ինչ­պես եր­կու ա­մու­սին­ներն են հո­գով ու մարմ­նով ա­ռանձ­նա­պես, այն­պես է լի­նում և նո­ցա կա­պակ­ցու­թյուն ու նո­ցա կազ­մած ըն­տա­նի­քը: Ինչ­պես նո­ցա հո­գե­կան կյանքն է, այն­պես ար­տա­հայտ­վում է և նո­ցա սի­րո կապն և ամ­բողջ ա­մուս­նա­կան կե­նակ­ցու­թյունը: Միայն այդ­պի­սի պսա­կվող­նե­րը կա­րող են ծա­ռա­յել Աս­տու­ծո դրած ա­մուս­նա­կան նպա­տա­կին, ըստ ո­րում և միայն այդ­պի­սի­նե­րի վրա Հա­յաս­տան­յայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին կա­րող է պսակ դնել և ու­րա­խու­թյամբ եր­գել. «Ու­րախ լեր, բերկ­րեա՛, հարս­նա­ցեալ Ս. Ե­կե­ղե­ցի, պայ­ծա­ռա­ցո՛ զման­կունս քո յօրհ­նա­բա­նու­թիւն ծա­գո­ղին զշող լու­սոյ ի քեզ, Մայր Ե­կե­ղե­ցի»:

Սույն այս բո­լոր սկզբունք­նե­րը թե՛ սաղ­մոս­նե­րով, թե՛ եր­գե­րով, թե՛ ըն­թեր­ցված­նե­րով, թե՛ աղոթք­նե­րով ու թե՛ տե­սա­նե­լի ա­րա­րո­ղու­թյամբ ար­տա­հայտ­վում ու ներշնչ­վում է այն հավա­տաց­յալ­նե­րի մեջ, ո­րոնք կա՛մ պսա­կվելիս, կա՛մ ներ­կա գտնվելով` մաս­նակ­ցում են պսա­կի այս վեհ խոր­հուր­դին: Սա­կայն մար­դու հո­գևոր աշ­խար­հի որ­պի­սու­թյունից ու նո­րա հա­յե­ցո­ղու­թյունից է կա­խված, թե նա ինչ­պի­սի՞ աչ­քով կնա­յե յուր կյան­քի այդ մեծ քայ­լի վրա և ինչ­պի­սի՞ սրտով կմտնի այդ վսեմ կա­պակ­ցու­թյան մեջ, ար­դյո՞ք սուրբ և ան­կեղ­ծավոր հավատ­քով, հո­գով և զգաց­մուն­քով, թե՞ կեղ­ծավո­րու­թյամբ ու լկտու­թյամբ: Ինչ­պես այդ քայ­լը կլի­նի, այն­պես կո­րո­շվի և նո­րա ա­պա­գան, և ինչ­պես մար­դու հո­գե­կան աշ­խարհն է, այն­պես կներ­կա­յա­նա նո­րան և ա­մուս­նու­թյան նշա­նա­կու­թյունը: «Ա­մե­նայն ինչ սուրբ է սրբոց, բայց պղծոցն եւ ան­հա­ւա­տից ո­չինչ է սուրբ, այլ պղծեալ են միտք եւ խոր­հուրդք նո­ցա: Խոս­տա­նան գի­տել զԱս­տուած, եւ գոր­ծովք իւ­րեանց ու­րա­նան. պիղծք եւ ան­հա­ւանք եւ յա­մե­նայն գործս բա­րեաց ան­պի­տանք» (Տիտ., Ա 15):

Այժմ հարց է ա­ռաջ գա­լիս այ­րի­նե­րի կրկնա­մուս­նու­թյան ու պսա­կի ան­լու­ծա­նե­լիու­թյան վրա:

Պսա­կի ս. խոր­հուր­դի էու­թյունն ու թե ա­մու­սին­նե­րի մի մար­մին լի­նե­լը պար­զա­պես ցույց են տա­լիս, որ պսա­կը մի ան­գամ է կա­տար­վում, և ա­մուս­նու­թյունը մի ան­գամ է կա­յա­նում: Պսակ­վելիս ա­մու­սին­նե­րը խոս­տա­նում են ի­րար պատ­կա­նել ցմահ, ըստ ո­րում, ս. Ավե­տա­րա­նի պա­տվե­րով տղա­մար­դը խոս­տա­նում է սի­րել յուր կնո­ջը յուր ան­ձի պես, որ նշա­նա­կում է, թե ա­մե­նայն ինչ պատ­րաստ լի­նել զո­հե­լու նո­րա հա­մար իբ­րև ճշմա­րիտ սրտա­կից և իբ­րև մի մար­մին նո­րա հետ[12]: Սա­կայն նույնիսկ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան պատ­մու­թյունը ցույց է տա­լիս, որ կնոջ հետո ստեղծ­վելո­վը գե­րա­դա­սու­թյուն է ստա­նում տղա­մար­դը, այն­պես որ ա­ռա­ջի­նը պետք է փայ­լի յուր պար­կեշ­տու­թյամբ ու հա­մես­տու­թյամբ, իսկ երկ­րոր­դը` յուր տղա­մար­դու­թյամբ ու հո­գա­տա­րու­թյամբ: Կնոջ ու տղա­մար­դու բնա­կան խառ­նվածքն ու դիրքն անհ­րա­ժեշ­տա­պես ո­րո­շում են այս եր­կու տե­սակ հա­րա­բե­րու­թյան որ­պի­սու­թյունն, ըստ ո­րում և կի­նը պսա­կվելու ժա­մա­նակ խոսք է տա­լիս հնա­զանդ լի­նե­լու տղա­մար­դին ու երկն­չե­լու կամ ակ­նա­ծե­լու նո­րա­նից: Իսկ այս հնա­զան­դու­թյունն ու եր­կյու­ղը ոչ թե ստրկա­կան է, այլ այն վե­րա­բեր­մունքն, որ սո­վո­րա­բար ու­րա­խու­թյամբ ու­նե­նում ենք դեպի անձ­նա­զո­հու­թյամբ մեզ սի­րող և մեզ հա­մար ապ­րող ու շնչող ըն­կե­րը կամ մտե­րի­մը: Նա, որ սի­րում է, չի կա­րող բռնա­կալ լի­նել, իսկ նա, որ սիր­վում է, չի կա­րող չպաշ­տել, չհնա­զան­դվել յուր անձ­նվեր սի­րող կո­ղակ­ցին: Որ­քան էլ բարձր լի­նի տղա­մար­դը, նա, եր­դվելով Աս­տու­ծո և ժո­ղովր­դի ա­ռաջ` սի­րել յուր կո­ղակ­ցին, չի կա­րող որևիցե կեր­պով ար­հա­մար­հել նո­րան կամ բռնա­նալ նո­րա վրա. «Այլ թէ ի­ցէ եւս ի­մաս­տուն, չէ պարտ զօգ­նա­կանն իւր ար­հա­մար­հել... զի ի­մաս­տունք ի­մաստ­նոց լսեն եւ խո­նարհք խո­նար­հաց հնա­զան­դին: Զի որք ուղ­ղա­պէս մտաց ա­չօք նա­յի­ցին ի պա­տուի­րանս Աս­տու­ծոյ, եւ հո­գե­ւոր վա­րիւք զքաղց­րու­թիւն սրտին ստա­ցեալ ու­նին ա­զա­տա­բա­րոյ բա­րուցն հան­դար­տու­թեամբ, չէ պարտ ար­հա­մար­հել զայս­պի­սի ա­ղեր­սա­բա­նու­թիւնս, քան­զի ե­րա­նե­լին Պօ­ղոս ա­սէ. «Արք ի­մաս­տու­թեամբ բնա­կես­ցին ընդ կա­նայս, իբ­րեւ տկար ա­նօ­թոյ ա­րաս­ցեն պա­տիւ կա­նանց»: Այս­պես է գրում Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին, որ Մաշ­տո­ցի այս մա­սի հե­ղի­նակն է: Հե­տևա­բար բռնու­թյուն և ստրկու­թյուն չկա ա­մու­սին­նե­րի մեջ, այլ կա­տա­րյալ սեր և հավա­սա­րու­թյուն, անձ­նվի­րու­թյուն ու հնա­զան­դու­թյուն, միու­թյուն ու միասր­տու­թյուն, ո­րով ուխ­տում են ցմահ ի­րար պատ­կա­նել: Պո­ղոս ա­ռա­քյալը, ա­ռանձ­նա­պես շեշ­տե­լով տղա­մար­դի ու կնոջ հավա­սա­րու­թյունը, մեծ ու­շադ­րու­թյուն է դարձ­նում այս հարա­բե­րու­թյան վրա` ա­սե­լով. «Հնա­զանդ լե­րուք մի­մեանց եր­կիւ­ղիւն Քրիս­տո­սի: Կա­նայք իւ­րեանց ա­րանց հնա­զանդ լի­ցին իբ­րեւ Տեառն. Զի այր գլուխ կնոջ, որ­պէս եւ Քրիս­տոս գլուխ է ե­կե­ղեց­ւոյ, եւ ինքն է Փրկիչ մարմ­նոյ: Այլ որ­պէս ե­կե­ղե­ցին հնա­զանդ լի­նի Քրիս­տո­սի, նոյն­պէս եւ կա­նայք իւ­րեանց ա­րանց` յա­մե­նայ­նի: Արք` սի­րե­ցէք զկա­նայս ձեր, որ­պէս եւ Քրիս­տոս սի­րեաց զե­կե­ղե­ցի, եւ զանձն իւր մատ­նեաց վասն նո­րա. Զի զնա սրբես­ցէ սրբու­թեամբ ա­ւա­զա­նին բա­նիւ. Զի կա­ցուս­ցէ ինքն իւր յան­դի­ման փա­ռա­ւոր զե­կե­ղե­ցի...: Նոյն­պէս եւ պար­տին արք սի­րել զիւ­րեանց կա­նայս իբ­րեւ զիւ­րեանց մար­մինս, որ սի­րէ զկին իւր, զանձն իւր սի­րէ. Զի ոչ ոք եր­բէք ա­տեայ զանձն իւր, այլ սնու­ցա­նէ եւ դար­մա­նէ զնա, որ­պէս եւ Քրիս­տոս` զե­կե­ղե­ցի. Զի ան­դամք եմք մարմ­նոյ նո­րա, ի մարմ­նոյ նո­րա եւ յոս­կե­րաց նո­րա: Վասն այ­սո­րիկ թող­ցէ այր զհայր եւ զմայր իւր, եւ եր­թի­ցէ զհետ կնոջ իւ­րոյ, ե­ղի­ցին եր­կո­քին ի մար­մին մի: Խոր­հուրդս այս մեծ է, բայց ես ա­սեմ ի Քրիս­տոս եւ յե­կե­ղե­ցի: Այլ եւ դուք նոյն­պէս մի ըստ միո­ջէ, զի իւ­րա­քան­չիւր ոք զիւր կին այն­պէս սի­րես­ցէ իբ­րեւ զիւր անձն, եւ կին երկն­չի­ցի յառ­նէ իւր­մէ» (Եփ., Ե 21):

Ս. ա­ռա­քյալի խոս­քերն, ո­րոնք մենք դիտ­մամբ ամ­բող­ջա­պես ա­ռաջ բե­րինք, պարզ ցույց են տա­լիս, թե որ­քան սերտ է ա­մու­սին­նե­րի միու­թյունն և որ­քան սի­րա­լիր և անձ­նվի­րա­կան: Ինչ­պես Քրիս­տոս վե­րա­բեր­վում է առ յուր ե­կե­ղե­ցին, այն­պես պետք է վա­րվի և տղա­մար­դը յուր կնոջ հետ. և ինչ­պես ե­կե­ղե­ցին վե­րա­բեր­վում է առ Քրիս­տոս, այն­պես էլ պետք է վա­րվի կինն յուր ա­մուս­նու հետ: Ուստիև ինչ­պես որ ե­կե­ղե­ցին ու Քրիս­տոս ան­բա­ժա­նե­լի են ի­րա­րից, այն­պես էլ ցմահ կա­պված են ի­րար հետ այր ու կին, ըստ ո­րում և թե՛ Քրիս­տոս ու թե՛ ա­ռա­քյալ­նե­րը[13] բա­ցեի­բաց մեր­ժում են պսա­կի լու­ծու­մը, իսկ ի­րա­րից հե­ռա­ցող ա­մու­սին­նե­րին ի­րավունք չեն տա­լիս վերս­տին ա­մուս­նա­նա­լու: Այս այն­քան դժվար թվաց Քրիս­տո­սի ա­շա­կերտ­նե­րին, որ իս­կույն ար­տա­հայտե­ցին ու պա­տաս­խան ստա­ցան. «Ա­սեն ցնա ա­շա­կերտքն իւր. ե­թէ այդ­պէս ինչ վնաս ի­ցէ անդ այր եւ անդ կին, լաւ է չա­մուս­նա­նալ. Եւ նա ա­սէ. Ոչ ա­մե­նե­քեան բա­ւա­կան են այդմ բա­նի, այլ` ո­րոց տուեալ է»: Այս խոս­քե­րով Քրիս­տոս վերջ­նա­կա­նա­պես կա­պեց որևիցե ու­րիշ ելք: Թող­նել ա­մուս­նուն և ու­րի­շին առ­նել ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ շնու­թյուն, վասնզի միան­գամ ի­րա­կա­նա­ցած միու­թյունը խախ­տել ան­կա­րե­լի է:

Բայց չէ՞ որ մեկի մեռ­նե­լով` մնում է մի ա­մու­սի­նը միայ­նակ: Այս դեպ­քում ևս հե­տևորեն ար­գել­վում է կեն­դա­նի մնա­ցա­ծի կրկնա­մուս­նու­թյունը, և ճշմա­րիտ` միան­գամ սի­րա­ծը և հո­գով ու մարմ­նով միա­ցա­ծը, ե­թե ճշմար­տա­պես և ազն­վու­թյամբ է մտել այդ կա­պի մեջ, չի կա­րող մի նոր միու­թյան մեջ մտնել, վասնզի սուրբ սերն ան­շի­ջա­նե­լի է: Այդ պատ­ճա­ռով և Ս. Պո­ղոս ա­ռաք­յալը պար­զա­պես հայտա­րա­րում է, որ այ­րին պետք է մնա սրբու­թյամբ (Ա Կոր., Է 18-40): Սա­կայն ո­րով­հե­տև «լաւ է ա­մուս­նա­նալ, քան զջեռ­նուլ»[14], ուս­տի Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, ըստ ա­ռա­քյալի ո­րոշ­ման, նե­րե­լով թույլատ­րում է երկ­րորդ ա­մուս­նու­թյունը` թող­նե­լով ա­մուս­նա­ցող այ­րի­նե­րի վրա յու­րյանց սի­րա­դրուժ նոր կյան­քի մե­ղան­չա­կան հիմ­քի քավու­թյունը: Այդ պսա­կի հա­մար կա և մի ա­ռան­ձին կարգ, ո­րում այս սկզբունք­ներն ա­ռաքյալի ա­սա­ծին հա­մե­մատ ո­րոշ­վում են[15]: Ըստ ո­րում, այ­րին մի­միայն այ­րու հետ կա­րող է ա­մուս­նա­նալ և ոչ կույսի հետ: Իսկ եր­րորդ ու չոր­րորդ ա­մուս­նու­թյունն, որ այժմ մի­ջին դա­րե­րից սկսյալ թույլատր­վում է` իբ­րև ե­րիցս մե­ղան­չումն` բա­ցա­ռու­թյանց բա­ցա­ռու­թյուն է, այն­պես որ, Ս. Գրի­գոր Տա­թևա­ցին կրկնա­մուս­նու­թյունը նե­րումն է կո­չում և ոչ օրենք, բայց հին­գե­րոր­դը` պոռն­կու­թյուն[16]:

Քա­նի որ մեկի մա­հով մյու­սը ա­զատ­վում է ա­մուս­նա­կան կա­պից ու նո­րեն ա­մուս­նա­նում, բնա­կան է, որ կա­րող են լի­նել այն­պի­սի դեպ­քեր, ո­րոնք նման են մա­հվամբ լու­ծվելուն: Այդ­պի­սի մի դեպք հիշ­վում է Ս. Պո­ղո­սի մի թղթում, այն է` երբ հե­թա­նոս ա­մու­սի­նը թող­նում, հե­ռա­նում է քրիս­տո­նեու­թյունն ըն­դու­նած ա­մուս­նուց (Ա Կոր., Է 12), և ա­ռա­քյալը թույլատ­րում է քրիս­տոն­յա ա­մուս­նուն այս­պի­սի հան­գա­մանք­նե­րում ա­զատ թող­նե­լու հե­թա­նոս կո­ղակ­ցին: Քրիս­տո­նյան ա­ռավել ևս պար­տավոր­վում է մա­հվան չափ հե­ռու լի­նել ան­բա­րո­յա­կան ու փուչ կո­ղակ­ցից` ըստ Քրիս­տո­սի և ըստ ա­ռա­քե­լոց պա­տվե­րին[17]: Ու­րեմն կա և մի հո­գևոր մահ, ո­րով դար­ձյալ կեն­դա­նի ա­մու­սի­նը ա­զատ­վում է` ըստ բնա­կան մա­հվան սկզբուն­քին, ո­րով նե­րողմ­տա­բար թույ­լատր­վում է կեն­դա­նի ա­մուս­նու կրկնա­մուս­նու­թյունը:

Ա­հա վե­րո­հիշյալ հի­մանց վրա Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ու­նի կա­նո­նադ­րած եր­կու կար­գի սկզբունք­նե­րով լու­ծումն շնոր­հա­զուրկ ա­մուս­նու­թյանց: Ա­ռա­ջին կար­գի են վե­րա­բե­րում այն պսակ­ներն, ո­րոնք իս­կա­պես կա­յա­ցած չեն ան­վավե­րու­թյան պատ­ճա­ռով: Այդ­պի­սի պատ­ճառ­ներ են. 1. չհա­սու­թյուն. 2. ան­բու­ժե­լի տկա­րու­թյուն կամ ան­կա­րո­ղու­թյուն. 3. բռնու­թյամբ կա­յա­ցա­ծը. 4. պոռն­կու­թյուն պսա­կից ա­ռաջ[18]. 5. մարմ­նավոր ան­զու­գա­դի­պու­թյուն. 6. օտարա­հավա­տու­թյուն[19]: Սույն­պի­սի ա­մուս­նու­թյունք լուծ­վում են և, կա­րող ա­մու­սին­ներն ա­պաշ­խա­րե­լով նոր թույլ­տվու­թյուն են ստա­նում օ­րի­նավոր ա­մուս­նու­թյան մեջ մտնե­լու:

Երկ­րորդ կար­գին են պատ­կա­նում այն ա­մուս­նու­թյունք, ո­րում մեկը մա­հա­ցած է բնա­կա­նա­պես կամ բա­րո­յա­պես. այ­դոնք են. 1. Ուխ­տավո­րու­թյան ու կրոնավո­րու­թյան նվի­րվելով` եր­կուքն էլ կրոնավոր­վում են. 2. Երբ մեկն ան­հավատ է, այ­սինքն` մեր­ժում է Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հավատ­քը. 3. Խե­լա­գա­րու­թյուն, այ­սա­հա­րու­թյուն և ան­բու­ժե­լի ան­կա­րո­ղու­թյուն. 4. Ան­բու­ժե­լի գո­դու­թյուն և նույն­պի­սի հիվան­դու­թյունք. 5. Ան­դարձ ան­ջա­տումն կամ աք­սոր. 6. Կորս­տա­կան պոռն­կու­թյուն և մահ[20]:

Ա­հա վե­րո­հիշյալ հան­գա­մանք­նե­րում Հո­գևոր իշ­խա­նու­թյան բարձր ժո­ղով­նե­րը կամ Վե­հա­փառ Հայ­րա­պե­տի ստո­րադ­րյալ ատ­յան­ներն ու պաշ­տոնյայք, քննե­լով դեպ­քի բո­լոր պա­րա­գայք լրջորեն, օ­րի­նավո­րա­պես ու պատ­շա­ճավոր անձ­նավո­րու­թյանց կամ հաս­տա­տու­թյանց հաս­տա­տուն ե­րաշ­խավո­րու­թյամբ, ա­ռա­ջար­կում են Նո­րին Օծու­թյան ի տնօ­րի­նու­թյուն, որ և կոն­դա­կով հիշա­տա­կում է բո­լոր հիմ­քերն և ըստ այնմ կար­գադ­րում: Հո­գևոր իշ­խա­նու­թյան ա­ռաջ­նոր­դող գա­ղա­փարն այն է, որ պսա­կը իբ­րև սուրբ խոր­հուրդ` յուր հիմ­քերն ու պայ­ման­ներն ու­նի. այդ հիմ­քերն ու պայ­ման­ներն այն­պի­սի սկզբունք­ներ են, ո­րոնք կազ­մում են Ս. Գրքի վար­դա­պե­տու­թյան հի­մունք­նե­րը և ու­րեմն ա­ռանց դո­ցա չի կա­րող ա­մուս­նա­կան կյանք կա­յա­նալ, իսկ ա­ռանց այդ ս. խոր­հուր­դի ի­րա­կա­նաց­ման ոչ ոք չի կա­րող, ա­մուս­նա­կան կյանք վա­րե­լով, Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ան­դա­մը լի­նել: Քրիս­տո­սի վար­դա­պե­տու­թյունը պա­հան­ջում է եր­կու ա­մու­սին­նե­րի մարմ­նավոր ու հո­գևոր զու­գա­դի­պու­թյուն ըստ յու­րյանց ան­կեղծ ընտ­րու­թյան, որպեսզի նո­քա Աս­տու­ծո առաջ իբ­րև մի միու­թյուն ճա­նա­չվին և կա­պվին: Ա­մուս­նու­թյան կա­պը ի­րոք չի կա­յա­նում, ե­թե այդ վեհ սկզբանց դեմ մե­ղան­չված է և ու­րեմն ա­մուս­նու­թյունը կա­րող է այն ժա­մա­նակ միայն խախ­տվիլ, նախ` երբ հիշյալ պայ­ման­ներն ան­տես են առ­նված, և երկ­րորդ` երբ տե­ղի ու­նե­նա մի ա­մուս­նի բնա­կան մա­հը և կամ աս­տվա­ծա­յին սուրբ ճշմար­տու­թյան և Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հա­մար ըն­դար­մա­նա­լը: Ըստ ո­րում, ինչ­պես որ բնա­կան մա­հով մի­միայն մի ա­մու­սինն է կրկնա­մուս­նու­թյան թույլտ­վու­թյուն ստա­նում, այն­պես էլ` բա­րո­յա­կան մա­հով. վասնզի նա, որ դրժել է Աս­տու­ծո, նո­րա սրբու­թյան ու բո­լոր հավա­տա­ցյալ­նե­րի ա­ռաջ տված խոս­տու­մը, չի կա­րող մի նոր վստա­հու­թյուն ու հավատք գտնել ո՛չ ե­կե­ղե­ցու մեջ և ո՛չ որևիցե հավա­տա­ցյալից: «Որ­պէս քա­հա­նա­յին օ­ծումն ի Հոգ­ւոյն ոչ բա­ժա­նի յա­ւի­տեան, եւ պսա­կին օրհ­նու­թիւնն, որ ի մար­մինն է, ոչ բա­ժա­նի մինչ ի մահ ի մարմ­նոյն: Եւ ե­թէ մինն է պատ­ճառ, որ եւ ի­ցէ թէ՛ այրն եւ թէ՛ կինն, ա­ռանց ա­մուս­նու­թեան մնաս­ցէ, եւ միւսն զու­գես­ցի այ­լոց, որ չէ պատ­ճառ»[21]: Երբեք չպետք է մտա­հան ա­նել այն, որ եր­կու ա­մուս­նա­ցող­նե­րը Աս­տու­ծո և ժո­ղո­վուր­դի ա­ռաջ ուխ­տում են և ի­րար ազ­նիվ ու հավա­տա­բուղխ խոսք տա­լիս ցմահ միա­սին ապ­րե­լու, ի­րար սի­րե­լու և գոր­ծա­կից ու կե­նա­կից լի­նե­լու` չընկ­ճվելով ոչ մի նե­ղու­թյան և հիվան­դու­թյան տակ: Նո­քա հանձն են առ­նում, որ այ­րը սի­րա­լիր տեր է, իսկ կի­նը` սի­րող հնա­զանդ, սա­կայն եր­կուքն էլ, միու­թյուն լի­նե­լով, ի­րար հավա­սար են իբ­րև մի մար­մին, մի միտք, մի կամք ու­նե­ցող ա­մոլ­ներ[22]: Նո­քա ըն­դու­նում են, որ միայն մա­հը կա­րող է բա­ժա­նել նո­ցա. ըստ ո­րում, բնա­կան մա­հը ճա­նաչ­վում է ինքնըստինքյան` ան­ջա­տե­լով մեկի մարմ­նավոր կյան­քը մյու­սից, իսկ հո­գևոր մա­հը ճա­նաչ­վում է Աս­տու­ծո ա­ռաջ Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ընդ­հան­րա­կան Հայ­րա­պե­տի վճռով:

Ու­րեմն երբ մի զույգ, գի­տե­նա­լով այս ա­մե­նը, հավատ­քով ու ճշմար­տու­թյամբ գա­լիս է, մտնում Աս­տու­ծո օրհ­նու­թյան տակ և Պսա­կի ս. խոր­հուր­դով նոր կյանք սկսում, ան­շուշտ այդ նոր կյան­քի ըն­թաց­քում ևս պետք է հնա­զան­դվի մի­միայն այն սկզբանց, ո­րոնք բղխում են Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյունից: Ու­րիշ պայ­ման­ներ մտա­ծել կամ անձ­նա­կան քմա­հա­ճույ­քով կա­մե­նալ ուխ­տա­զանց լի­նել, նույն է, թե ար­հա­մար­հել ե­կե­ղե­ցին և այն հավատքն, ո­րով ա­մուս­նա­ցո­ղը օրհ­նու­թյան է փա­փա­գել: Մին­չև ան­գամ ամ­լու­թյան հա­մար կնոջ հետ գժտվիլն ար­գել­վում է, և Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին գրում է. «Այլ թէ վասն չքա­ւո­րու­թեան ոք որդ­ւոյ առ­նի­ցէ ա­տե­լու­թիւն ընդ ա­մուս­նոյ իւ­րոյ, չար է ա­ռա­ջի Աս­տու­ծոյ: Զի՞նչ օ­գուտ է որ­դիս խնդրել, եւ զո­գիս կո­րու­սա­նել ա­նի­րաւ ա­տե­լու­թեամբն: Զի ոչ ե­թէ որդ­ւոց խնդիր է ա­ռա­ջի Աս­տու­ծոյ, այլ ա­նա­րատ ոգ­ւոց»[23]:

Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցին մո­լար ըն­թացք է բռնում, վասնզի պսա­կը ս. խոր­հուրդ հա­մա­րե­լով հան­դերձ` նա­խա­դա­սում է կու­սու­թյունը ա­մուս­նա­կան կյան­քից և խո­տե­լի դարձ­նում հո­գևո­րա­կա­նաց հա­մար: Այս մի դառն հա­կա­սու­թյուն է, վասնզի այն, որ խո­տե­լի է ե­կե­ղե­ցա­կա­նաց հա­մար, չի կա­րող և ս. խոր­հուրդ լի­նել կամ ս. խոր­հուր­դով ի­րա­կա­նա­նալ: Այս մի թյուր հաս­կա­ցո­ղու­թյուն է Քրիս­տո­սի վար­դա­պե­տու­թյան, ըստ ո­րում ոչ թե կու­սու­թյունն է ինքնըստինքյան բարձր ա­ռա­քի­նու­թյուն ճա­նաչ­վում, այլ կու­սու­թյամբ ա­մե­նայն աշ­խար­հա­յին հոգ­սե­րը թող­նել և Քրիս­տո­սի հե­տևից գնա­լով` Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար աշ­խա­տե­լը, ուստիև ո՛չ Քրիս­տոս և ո՛չ էլ ա­ռա­քյալ­նե­րը չեն մեր­ժում նաև ա­մուս­նա­ցած գոր­ծող­նե­րին, ո­րոնք նույն­պես նվիր­վում էին ե­կե­ղե­ցա­կան ծա­ռա­յու­թյան:

Երկ­րորդ` Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցին մո­լոր­վում է, երբ ա­մուս­նու­թյունն ըստ ա­մե­նայ­նի ան­լու­ծե­լի է ճա­նա­չում` իբր հե­տևանք այն մո­լո­րու­թյան, ո­րով ու­սու­ցա­նում է, թե խոր­հուր­դը կա­տար­վում է հավա­տա­ցյալի վրա նո­րա հավատ­քից և ար­ժա­նի­քից ան­կախ: Չլու­ծե­լով ա­մուս­նու­թյունը` նա ժխտում է հո­գևոր մա­հվան կա­րե­լիու­թյունը հա­կա­ռակ Քրիս­տո­սի վար­դա­պե­տու­թյան, քա­ջա­լե­րում է պիղծ կե­նակ­ցու­թյունը և վեր­ջա­պես ար­դար ա­մուս­նուն ստրկաց­նում է մե­ղավո­րին: Նա նպաս­տում է այս ե­րեք մո­լո­րու­թյանց ա­ռավել ևս այն թյուր վար­դա­պե­տու­թյամբ, ո­րով բա­ժա­նում է այդ­պես գժտված ա­մու­սին­նե­րին «սե­ղա­նով և ան­կող­նով» ի­րա­րից և ստի­պում այդ­պես բա­ժա­նված ապ­րե­լու: Մինչ­դեռ, ինչ­պես տե­սանք, թե՛ Քրիս­տո­սի վար­դա­պե­տու­թյունը, թե՛ ա­ռա­քյալ­նե­րի քա­րո­զու­թյունը ճա­նա­չում է ո­րոշ հան­գա­մանք­նե­րի մեջ մի ա­մուս­նի բա­րո­յա­կան մահն և հե­տևա­բար ար­դար ա­մուս­նի կրկնա­մուս­նու­թյան զի­ջո­ղու­թյունը[24]: Ար­դար ա­մու­սի­նը կա­րող է հաշ­տվիլ մի­միայն այն­պի­սի ա­մուս­նի հետ, որ մե­ղան­չել ու զղջում է յուր մեղ­քը և ոչ թե` բա­րո­յա­կան մա­հի մատ­նվելով ըն­կա­ծի հետ:

Այս մո­լար ըն­թաց­քը բավա­րար ա­ռիթ էր, որ դեմը բո­ղո­քող­նե­րը մեր­ժե­ցին Պսա­կի ս. խոր­հուրդն և ա­մուս­նու­թյունը լոկ մարմ­նավոր, ե­կե­ղե­ցու հետ կապ չունե­ցող ի­րո­ղու­թյուն ճա­նա­չե­ցին, կար­ծե­լով, թե այդ­պես վերջ­նա­կան հա­րված կտան հռովմեա­կան ան­կա­նո­նու­թյանց: Սա­կայն դո­րա հե­տևան­քը ե­ղավ ըն­տա­նե­կան կյան­քի ան­կումն թե՛ բա­րո­յա­կան ու թե՛ կրոնա­կան տե­սա­կետից: Ըստ ո­րում, այդ­պի­սի վար­դա­պե­տու­թյամբ նախ ըն­տա­նի­քը դառ­նում է ե­կե­ղե­ցու լույսից դուրս շրջան. երկ­րորդ` հա­կա­սու­թյան վրա է հաս­տատ­վում, վասնզի ըն­տա­նի­քը, ծնող լի­նե­լով ե­կե­ղե­ցու ան­դամ­նե­րի, ին­քը ս. խոր­հուր­դով չէ հիմն­վում, մինչ­դեռ յուր ծնուն­դը ս. խոր­հուր­դի վա­յե­լող է դառ­նում. եր­րորդ` սի­րո գործ­նա­կան ի­րա­կա­նա­ցու­մը վե­րա­նում է, ուստիև հա­սու­թյունը մոտիկ ազ­գա­կան­նե­րի մեջ ան­գամ սո­վո­րա­կան է դառ­նում, որ ավե­րում է ըն­տա­նե­կան սրբու­թյունը. չոր­րորդ` բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցին, լոկ մարմ­նա­կան հա­մա­րե­լով ա­մուս­նու­թյունը, ժխտում է մար­դու հո­գևոր նշա­նա­կու­թյունն և ա­ռավե­լու­թյունը հա­կա­ռակ Ս. Գրքի վար­դա­պե­տու­թյան, ըստ ո­րում, մարդ, «տա­ճար Աս­տու­ծոյ կեն­դան­ւոյ» լի­նե­լով, սի­րո ա­մե­նա­սերտ կա­պի մեջ սոսկ մարմ­նա­կան է դառ­նում այդ ե­կե­ղե­ցում: Եվ վեր­ջա­պես հին­գե­րորդ` այդ ե­կե­ղե­ցին բա­ցեիբաց հա­կա­ռակ է ըն­թա­նում Ս. Գրքի վար­դա­պե­տու­թյան, որ ա­մուս­նա­կան սի­րո միու­թյունը նույնաց­նում է Քրիս­տո­սի և յուր ե­կե­ղե­ցու միու­թյան ու նո­րան հա­մե­մատ ար­ժա­նի­քը պար­զա­բա­նում[25]:

Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ո՛չ լոկ ար­տա­քին է հա­մա­րում ա­մուս­նու­թյունն, ո՛չ մա­սամբ խո­տե­լի, բայցև սուրբ խոր­հուրդ, և ո՛չ էլ հե­ռաց­նում է յու­րյանից իբ­րև միայն մարմ­նավոր դաշ­նակ­ցու­թյուն, այլ ճա­նա­չում է թե՛ մարմ­նավոր և թե՛ հո­գևոր միու­թյուն ու սի­րո ի­րա­կա­նա­ցումն, որ Աս­տու­ծո հա­ճե­լի մի կարգ է ժո­ղո­վուր­դի և նույնիսկ Ե­կե­ղե­ցու սպա­սավոր­նե­րի մեջ: Ինչ­պես որ չկա նո­րա մեջ լոկ մարմ­նավոր ձգտում­նե­րի հարա­ցույց, այն­պես էլ նա յուր լու­սո շրջա­նում չէ ճա­նա­չում այն­պի­սի կյանք, որ սոսկ մարմ­նավոր լի­նի, և միևնույն ժա­մա­նակ գոր­ծոն դառ­նա­լով Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նաց­ման, յուր ս. խորհր­դա­կա­տա­րու­թյամբ չհիմ­նվի և ա­ճե­լով զար­գա­նա: Այն, ո­րի ար­դյունքն ու գոր­ծու­նեու­թյունը Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար են, յուր հիմքն ու բար­գավա­ճումն էլ պետք է Աս­տուծո ար­քա­յու­թյան մեջ և Աս­տու­ծո օրհ­նու­թյամբ ստա­նա: Ուստիև ըն­տա­նիքն էլ իբ­րև այդ­պի­սի մի նշա­նավոր գոր­ծոն, փա­ռավոր խորհր­դա­կա­տա­րու­թյամբ է ստա­նում յուր օրհ­նու­թյունը:

Պսա­կը կա­տար­վում է Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում նո­րա հավա­տա­ցյալ­նե­րի վրա և նո­րա քա­հա­նա­յի, ե­պիս­կո­պո­սի ու Կա­թու­ղի­կո­սի ձեռ­քով ա­ռավոտվա­նից մին­չև կեսօր, բայց ոչ լույս տերու­նա­կան տոնե­րին, պահք ու մեծ պահ­քին և զատ­կից հետո մին­չև Հո­գե­գա­լուստ, վասնզի պահ­քի օ­րե­րը աղոթ­քի և հո­գևոր կար­գե­րով մխի­թա­րվելու կամ թե ա­պաշ­խա­րե­լու օ­րեր են, այ­սինքն` «սգոյ եւ տրտմու­թեան է եւ խոր­հուրդ չար­չա­րա­նաց Տեառն եւ ոչ գի­նար­բու­թեան եւ ու­րա­խու­թեան հար­սա­նեաց»: Իսկ հի­նուն­քը և տերու­նա­կան տոնե­րը ներ­կա­յաց­նում են երկ­նավոր փե­սա­յի և հարսն ե­կե­ղե­ցու հար­սա­նյաց օ­րե­րը հան­դերձ­յալում, ո­րում միա­նում են հավա­տա­ցյալ­նե­րը հրեշ­տակ­նե­րի հետ: Ուստիև այդ օ­րե­րում, քա­նի որ հան­դեր­ձյալ կյան­քը երկ­րավոր ա­մուս­նու­թյուն չու­նի, ար­գե­լված է «զմարմ­նա­կանս զայս կա­տա­րել հար­սա­նիս, որ է ախ­տաւոր և ծննդա­կան», և ու­րեմն ան­հնար է երկ­նավոր հար­սա­նյաց օ­րե­րի շնոր­հը տա­րա­ծել երկ­րավո­րի վրա[26]: Քա­հա­նա­յի պար­տավո­րու­թյունն է նախ` քննել, որ ա­մուս­նա­ցող­նե­րը ըստ ա­մե­նայ­նի հա­մա­պա­տաս­խան են Հայաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու սկզբանց, և ա­պա` կա­նո­նավո­րա­պես պսակ կա­տա­րել: