Քա­րո­զու­թյուն եվ սրբա­զան ա­վան­դու­թյուն

Քրիս­տո­սի սուրբ ա­ռա­քյալ­նե­րը հրա­ման ստա­ցան Տի­րո­ջից` Ս. Հո­գով քա­րո­զե­լու և ե­կե­ղե­ցի­ներ հաստա­տե­լու ու կազ­մա­կեր­պե­լու: «Ա­պա ու­րեմն հա­ւատք ի լսե­լոյ են, եւ լուր` ի բա­նէն Քրիս­տո­սի» (Հռ., Ժ 17): Կեն­դա­նի քա­րո­զու­թյամբ պետք է նո­քա վկա­յեին Քրիս­տո­սի մա­սին, Աս­տու­ծո պա­տվի­րան­ներն և Ավե­տա­րա­նը հայտ­նեին նո­ցա հավատ­քը հաստա­տե­լու հա­մար, Տի­րոջ ե­կե­ղե­ցին հիմ­նադ­րեին և սերտ կա­պե­րի մեջ դնեին Քրիս­տո­սի հետ: Քրիս­տո­սի այդ հրա­մանն ոչ միայն փրկու­թյունը տա­րա­ծե­լու, այլև փրկյալ­նե­րին յուրյանց հավատ­քի մեջ խրա­տե­լու և ամ­րաց­նե­լու հա­մար էր (Հովհ., Ը 31. Մարկ., ԺԶ 15): Եվ ո­րով­հե­տև կեն­դա­նի քա­րո­զը միշտ պետք է ե­կե­ղե­ցում ան­պա­կաս լի­ներ, ուստիև ա­ռա­քյալ­նե­րի մի­ջո­ցով նույնիսկ Տերը կար­գում է ավե­տա­րա­նիչ­ներ, հո­վիվ­ներ ու վար­դա­պետ­ներ, որ նո­քա թե՛ աստ­ված­պաշ­տու­թյունը կա­տա­րեն և թե՛ հավա­տա­ցյալ­նե­րին ամ­րաց­նեն, Քրիս­տո­սի մար­մի­նը կա­ռու­ցա­նեն և ա­մեն­քին հասց­նեն միա­բան աստված­գի­տու­թյան կա­տա­րե­լու­թյան (Եփ., Դ 11-16): Այս­պի­սով, Աս­տու­ծո խոս­քի կամ նո­րա պաշ­տոնյանե­րի քա­րո­զու­թյան ու ճշմա­րիտ գոր­ծառ­նու­թյան մեջ գոր­ծում է նույնիսկ Քրիս­տոս (Մարկ., ԺԶ 20): Նա միշտ և ա­մե­նայն ժա­մա­նակ ներ­կա է Ե­կե­ղե­ցում Ս. Հո­գով, ըստ յուր խոստ­ման, որ­պես տե­սանք, ըստ ո­րում, Աս­տու­ծո խոս­քի կեն­դա­նի քա­րո­զը Ս. Հո­գու նույն ուժով և Քրիս­տո­սի ներ­կա­յու­թյան նույն ներ­գոր­ծու­թյամբ ազ­դում է հավա­տա­ցյալ­նե­րի վրա և նո­ցա մեջ հաստա­տում Քրիս­տո­սին: Այդ քա­րո­զու­թյամբ Աս­տու­ծո սպա­սավո­րը նո­րա «Բա­նին սպա­սավորն» է (Ղուկ., Ա 2) և Ս. Հո­գու շնոր­հով Քրիս­տո­սի խոսքն է ներշն­չում հավա­տա­ցյալի սրտի մեջ` մտա­խոհ լի­նե­լու և ճշմար­տու­թյուն ըն­դու­նե­լու հա­մար (Ա Կոր., ԺԴ 29): Ուստիև «Բանք աստուա­ծա­յինք` ե­թէ արբ­ցես զնա յո­գիս ծա­րա­ւեալս, ոչ եր­բէք առ լցցիս ծան­րու­թեամբ, այլ թե­թե­ւա­ցեալ ան­դէն ի նոյն փա­փա­գի­ցիս», - ա­սում է մեղ­րա­ծո­րան քա­րո­զիչ Ս. Ե­ղի­շեն:

Ա­հա ու­րեմն ինչ­պես Քրիս­տոս շնորհք ու ճշմար­տու­թյուն տվավ յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին (Հովհ., Ա 14, 17) փրկու­թյուն տա­րա­ծե­լու հա­մար, այն­պես և ինքն է նո­ցա ճա­նա­պար­հը, ճշմար­տու­թյունն ու կյան­քը (ԺԴ 6) և ով էլ ճշմար­տու­թյունից է, կլսի նո­րա ձայնն ու կհե­տևի նո­րան (ԺԸ 37): Ին­քը Քրիս­տոս գրավոր ո­չինչ չտվավ, այլ քա­րո­զեց Ավե­տա­րա­նը բե­րա­նա­ցի (Մատթ., Դ 23), բայց պա­հան­ջում էր, որ Հին Կտա­կա­րա­նը լավ կար­դան յուր­յան հաս­կա­նա­լու հա­մար: Բե­րա­նա­ցի էր քա­րո­զում, վասնզի կա­մե­նում էր կեն­դա­նի խոս­քով ազ­դել ժո­ղովր­դի վրա, քա­նի որ ճշմար­տու­թյունն ու կյանքն ան­բա­ժա­նե­լի են, մինչ­դեռ գրվածքն ո՛չ կեն­դա­նու­թյուն ու­նի և ո՛չ էլ ըն­թեր­ցո­ղին հա­նում է ե­սա­կա­նու­թյունից դեպի ըն­կե­րա­կան կյանք: Ուստիև Քրիս­տոս, որ հայտ­նող ու հայտ­նվող Աս­տված է, բնա­կա­նա­բար պետք է ճշմար­տու­թյունն յուր ա­մե­նա­զոր խոս­քով քա­րո­զեր, ըստ ո­րում և այդ խոս­քի ուժը ներշն­չեց յուր ա­ռա­քյալ­նե­րի մեջ, ո­րոնք և նույնը կա­տա­րում էին գի­տակ­ցու­թյամբ[1], մա­նավանդ որ նախ հա­լա­ծա­նաց մեջ անհ­րա­ժեշտ էր ուժ­գին գոր­ծու­նեու­թյուն և ոչ թե մեռ­յալ գիր ա­ռանց կեն­դա­նի ա­պա­ցույցի, և երկ­րորդ` պետք էր Հին Կտա­կա­րա­նը բա­ցատ­րել, հաս­կաց­նել, նույնպես և յուրա­քան­չյու­րի միտքն ա­ռանձ­նա­պես պար­զել ու լու­սավո­րել ճշմար­տու­թյամբ:

Ինչ­պես որ կեն­դա­նի ներ­գոր­ծու­թյամբ պետք է ճշմար­տու­թյունը մտներ հավա­տա­ցո­ղի մեջ, այն­պես էլ կեն­դա­նի կեր­պով էին տրվում շնորհ­ներն, որ­պես տես­նում ենք աստված­պաշ­տու­թյան տե­սա­նե­լի կար­գե­րի օ­րի­նադ­րու­թյան մեջ[2]: Ուստիև սպա­սավոր­նե­րին պա­տվիր­վում է զգույշ լի­նել շնոր­հա­բաշ­խու­թյան ժա­մա­նակ (Մատթ., Է 6): Ա­ռա­քյալք, ի­րա­կա­նաց­նե­լով քրիս­տո­նեա­կան կյանքն ու ճշմար­տու­թյունը Ե­կե­ղե­ցու մեջ, որ­տեղ ա­մե­նայն ինչ հա­մայն­քի ա­ռաջ քա­րոզ­վում և կա­տար­վում էր ան­մի­ջա­պես ա­ռա­քյալ­նե­րից սո­վո­րած պաշ­տոնյանե­րի մի­ջո­ցով, ուս­տի մշտա­պես մաս­նակ­ցող­նե­րի հա­մար կա­րիք չկար գրավո­րի[3]: Ա­ռաք­յալ­նե­րը պար­տավո­րում էին[4] յուրյանց ստո­րադ­րյալ­նե­րին պահ­պա­նել յուրյանց ավան­դած­նե­րը, իսկ հե­ռվից, որ­պես տե­սանք, լրաց­նում էին յուրյանց ա­սած­նե­րը կամ հիշեց­նում գրով և ոչ թե մի ամ­փոփ քա­րո­զու­թյուն են տա­լիս. այն­պես որ Քրիս­տո­սի կյան­քի գլխավոր դեպ­քերն ան­գամ նո­քա չշտա­պե­ցին գրի առ­նել, այլ միայն շատ ուշ և, ի դեպ, և Պո­ղոս ա­ռա­քյալն էլ ոչ թե մի գրված­քից, այլ կեն­դա­նի խոս­քով լսեց շատ ման­րա­մաս­նու­թյուն­ներ[5]: Այդ­պես և Ղու­կասն ու Մար­կո­սը գլխավո­րա­պես ա­ռա­քյալ­նե­րի ավան­դա­ծը գրե­ցին:

Այս­պի­սով, ա­ռա­քյալ­նե­րը ե­կե­ղե­ցի­ներ էին հիմ­նադ­րում ոչ թե գրավո­րա­պես, այլ կեն­դա­նի քա­րո­զու­թյամբ և կեն­դա­նի քա­րո­զու­թյամբ ավան­դե­ցին յուրյանց նշա­նա­կած ե­պիս­կո­պոս­նե­րին ու քա­հա­նա­նե­րին այն ա­մենն, ինչ որ պետք էր գի­տե­նալ ե­կե­ղե­ցու կա­նո­նավոր ըն­թաց­քի, բա­րե­զար­դու­թյան, աստված­պաշ­տու­թյան, քա­հա­նա­յա­կան գոր­ծու­նեու­թյան, կա­նո­նա­կան սկզբունք­նե­րի և այլ սույն­պի­սի ե­կե­ղե­ցա­կան գոր­ծե­րի հա­մար: Հե­տևա­բար սրբա­զան ավան­դու­թյուն են կոչ­վում ա­ռա­քե­լա­կան այն բո­լոր հրա­հանգ­ներն ու կար­գերն, ո­րոնք սկզբից հաջոր­դա­բար մին­չև մեր օ­րե­րը տրվել են ե­կե­ղե­ցու պաշ­տոնյանե­րին հատկա­պես Ե­կե­ղե­ցու տա­րած­ման, կար­գավո­րու­թյան, բա­րե­զար­դու­թյան և կա­ռա­վա­րու­թյան հա­մար:

Ա­ռա­քյալ­նե­րի ավան­դած­նե­րից կա­րող էին լի­նել այն­պի­սիք, ո­րոնք զա­նա­զան ա­ռիթ­նե­րով գրե­լու հար­կավոր լի­նեին ու հիշվեին նո­ցա թղթե­րի մեջ (Հովհ., ԻԱ 25), սա­կայն նույնիսկ նո­ցա գրված­նե­րը, որ­պի­սիք մի­միայն մի քա­նի ա­ռա­քյալ­նե­րից են մնա­ցել, ավան­դու­թյամբ են պա­հվել, ա­մե­նայն հա­րա­զա­տու­թյամբ պահ­պա­նվել, տա­րա­ծվել ու մեզ հա­սել, և մենք, նախքան դո­ցա կար­դալն, ա­ռա­քե­լա­կան դա­րե­րի վկա­յու­թյուն­նե­րից գի­տենք, որ այ­դոնք ա­ռա­քյալ­նե­րի գրած­ներն են ու մնա­ցել են ա­մե­նայն հա­րա­զա­տու­թյամբ: Այդ գրված­ներն էլ կոչ­վում են կա­նո­նա­կան, այ­սինքն` ե­կե­ղե­ցու հա­մար չափ, պար­տավո­րիչ վար­դա­պե­տու­թյուն, որ­պես և ե­ղել են ա­ռանց կաս­կա­ծի բո­լոր քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի մեջ ա­ռա­ջին դա­րե­րում և ո­րոնք սկզբնա­պես թարգ­մա­նվե­ցան հա­յե­րե­նի («քսա­նևեր­կու հայտ­նիք» և [Ն]որ Կտա­կը, Խո­րեն., Պատմ. III, ԾԳ.)[6] ու կար­դաց­վում են Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցում:

Երկ­րորդ` Ս. Գրքի շատ տե­ղեր, մեզ­նից հե­ռավոր ժա­մա­նակ­նե­րի վե­րա­բե­րե­լով, մեզ ան­հաս­կա­նա­լի են լի­նում, ըստ ո­րում, դարձ­յալ հին ավան­դու­թյուն­նե­րը Ս. Գրքի հետ զու­գըն­թա­ցա­բար մեկ­նում են կամ տե­ղե­կու­թյուն են տա­լիս այն հաս­կա­ցո­ղու­թյան մա­սին, որ յուր ժա­մա­նա­կին ե­ղել է, և մենք էլ պետք է ու­նե­նանք հա­մա­ձայն ա­ռա­քյալ­նե­րի ու նո­ցա ա­շա­կերտ­նե­րի քա­րո­զու­թյան:

Եր­րորդ` Ս. Գրքից ամ­փո­փած այն Հավա­տամքն, որ պար­տավո­րիչ է յուրա­քան­չյուր քրիս­տո­նյա­յի հա­մար, որպեսզի մի ե­կե­ղե­ցու ան­դամն ու շնոր­հաց վա­յե­լո­ղը ճա­նա­չվի, նույն­պես ավան­դու­թյամբ է կազ­մվել ու մեզ հա­սել:

Չոր­րորդ` աստված­պաշ­տա­կան կամ փրկա­րար ա­րա­րո­ղու­թյան այն կար­գե­րի հրա­ման­ներն, ո­րոնք հա­րևան­ցիորեն հիշ­վում են Ս. Գրքում, դար­ձյալ Սրբա­զան ավան­դու­թյամբ ենք ի­մա­նում, թե ինչ­պե՞ս և ի՞նչ կա­նո­նով պետք է կա­տա­րվեն հավա­տա­ցյալ­նե­րի փրկու­թյան հա­մար:

Վեր­ջա­պես հին­գե­րորդ` Ս. Գրքի հե­ղի­նակ­ներն ակ­նար­կե­լով զգու­շաց­նում են ծանոթ ըն­թեր­ցող­նե­րին այն մո­լո­րե­ցու­ցիչ­նե­րին ու մո­լո­րու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք այն ժա­մա­նակ­նե­րում իսկ վտան­գավոր էին ե­կե­ղե­ցու բա­րե­կար­գու­թյան և հավա­տա­ցյալ­նե­րի փրկու­թյան: Այ­դոնց մա­սին ևս ավան­դու­թյունն է մեզ ման­րա­մասն տե­ղե­կու­թյուն­ներ տա­լիս:

Արդ` թե որ­քա՜ն մեծ տեղ է բռնում սրբա­զան ավան­դու­թյունը քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու մեջ, ե­րևում է ա­ռա­քյալ­նե­րի խոս­քե­րից ևս. այս­պես Ս. Պո­ղոսն ա­սում է. «Գո­վեմ զձեզ, զի զա­մե­նայն ինչ զիմ յի­շէք եւ որ­պէս ա­ւան­դե­ցի ձեզ, զա­ւան­դու­թիւնսն ու­նի­ցիք» (Ա Կոր., ԺԱ 2): «Այ­սու­հե­տեւ եղ­բարք, հաստա­տուն կա­ցէք եւ պինդ կա­լա­րուք զա­ւան­դու­թիւնսն, զոր ու­սա­րուք, ե­թէ բա­նիւ եւ ե­թէ թղթով մե­րով» (Բ Թես., Բ 14. Գ 6): «Ով Տի­մո­թէէ, պա­հեա՛ զա­ւանդն խո­տո­րեալ ի պղծոց եւ ի նո­րա ձայն բա­նից» (Ա Տիմ., Զ 20): «Զոր լուար յի­նէն բա­զում վկա­յիւք, զայն ա­ւան­դես­ցես հա­ւա­տա­րիմ մար­դոց, որք բա­ւա­կան են եւ զայլս ու­սու­ցա­նել» (Բ Տիմ., Ա 13. Բ 2)[7]:

Հե­տևա­բար սրբա­զան ավան­դու­թյունն առ­նում է յուր սկիզբն ա­ռա­քյալ­նե­րից թե՛ ըստ յուր էու­թյան և թե՛ ըստ յուր զար­գաց­ման. սուրբ ավան­դա­րանն է Ե­կե­ղե­ցին, որ­տեղ հավա­տա­ցյալը գտնում է այն ամեն կար­գերն, ո­րոնք նո­րան դաստիա­րա­կում ու տա­նում են դեպի փրկու­թյուն: Սա­կայն քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցին ընդ­հան­րա­պես ավան­դա­պահ է մեզ` հա­յե­րիս հա­մար մի­միայն մին­չև ե­կե­ղե­ցի­նե­րի բա­ժա­նու­մը Քաղկեդոնի ժո­ղո­վով, այն է` մին­չև Ե. դա­րի ա­ռա­ջին կե­սը, իսկ այ­նու­հե­տև մեզ հա­մար ավան­դա­տու է մի­միայն Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին` թե՛ ա­ռանձ­նա­պես և թե՛ հնե­րի գրված­նե­րը սե­փա­կա­նորեն Ս. Հո­գու ճշմա­րիտ հա­սո­ղու­թյամբ մեզ հասց­նե­լով:

Սրբա­զան ավան­դու­թյան մեջ կա­րող ենք զա­նա­զա­նել հե­տևյալ տե­սակ­նե­րը.

1. Դավա­նա­կան. թե ի՞նչ դավա­նանք, ինչ­պե՞ս և ի՞նչ ձևով ու ո­ճով պետք է հա­յը խոս­տո­վա­նի Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հավա­տա­րիմ զավա­կը լի­նե­լու հա­մար: Դավա­նա­կան ավան­դու­թյունք գտնվում են Հավա­տո հան­գա­նակ­նե­րում, ժա­մագր­քում, ծի­սա­րան­նե­րում, Հա­յոց Ս. Հայ­րե­րի գրված­նե­րում և այլն և նյութ են դավա­նա­բա­նու­թյան:

2. Շնոր­հա­բաշ­խա­կան, ո­րով ստա­նում ենք փրկա­րար շնորհ­ներ, ինչ­պես` ձեռ­նադ­րու­թյուն, առ­հա­սա­րակ յոթը ս. խոր­հուրդ­նե­րի կա­տա­րու­մը, ո­րոշ ե­կե­ղե­ցա­կան ո­գի, հավատ­քի միու­թյան սեր և այլն: Այս սրբա­զան ավան­դու­թյունը գտնվում է հատկա­պես յոթը խոր­հուրդ­նե­րի ծի­սա­րան­նե­րի (ձեռ­նադ­րու­թյան մաշ­տոց, խորհր­դա­տետր և այլն) և նո­ցա մեկ­նու­թյանց մեջ: Այս և (5) աստ­վա­ծպաշ­տա­կան ավան­դու­թյուն­նե­րը կազ­մում են կարգ աստվա­ծա­պաշ­տու­թյան կամ պաշ­տոնա­բա­նու­թյան նյու­թը:

3. Վար­դա­պե­տա­կան, ո­րով ի­մա­նում ենք Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու բա­րո­յա­կան ու դավա­նա­կան ուս­մունք­նե­րը: Աղ­բյուր­ներ են Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու բո­լոր ե­կե­ղե­ցա­կան մա­տյան­նե­րը: Այս ավան­դու­թյունը մտնում է դավա­նա­բա­նու­թյան և բա­րո­յա­բա­նու­թյան ու­սում­նա­սի­րու­թյան մեջ:

4. Վար­չա­կան կամ կրոնա­կան. այն բո­լոր կար­գերն ու կա­նոն­նե­րը, ո­րոն­ցով կա­ռա­վար­վում են Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին և ո­րոշ­վում են հո­գևո­րա­կա­նաց և աշ­խար­հա­կա­նաց պար­տավո­րու­թյունք և ի­րավունք­նե­րը: Հա­տուկ աղ­բյուր­ներ են Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու կա­նո­նա­գիր­քը, ծի­սա­րան­նե­րը, վա­նա­կան կար­գե­րը, ս. գրվածք­նե­րը, կոն­դակ­նե­րը, վար­դա­պե­տա­կան հաջոր­դու­թյուն, կար­գա­պա­հու­թյուն և այլն. բնա­կա­նա­բար այս­տեղ հիմ­նա­կան տեղ են բռնում Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ժո­ղով­նե­րի, Ս. Հայ­րե­րի ու նո­ցա հե­ղի­նա­կու­թյամբ հաստա­տած կա­նոն­նե­րը: Այս նյու­թով զբաղ­վում է ե­կե­ղե­ցա­կան ի­րավա­բա­նու­թյունը:

5. Աս­տված­պաշ­տա­կան, որ ցույց է տա­լիս, թե ինչ­պե՞ս պետք է աղոթել, ե­կե­ղե­ցում կանգ­նել, բուր­վառ տալ և այլն: Ու­ղե­ցույց են ծի­սա­րան­նե­րը, ժա­մա­գիրք, ճա­շոց, հայս­մավուրք, շա­րա­կան, տոնա­ցույց և այլն, նույն­պես և գործ­նա­կան պաշ­տա­մունքն ազ­գայ­նու­թյուն պա­հած ե­կե­ղե­ցի­նե­րում և Հա­յոց ա­ռան­ձնա­ցած` մա­նավանդ Ս. Էջ­միած­նի վան­քում:

6. Պա­րա­գա­յա­կան սրբա­զան ավան­դու­թյուն, ո­րով ի­մա­նում ենք Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ճար­տա­րա­պե­տու­թյունն, անոթ­նե­րը, արդ ու զար­դը, զգեստ­նե­րը և այլ պա­րա­գայք. աղ­բյուր­ներ են բո­լոր ե­կե­ղե­ցա­կան գրքե­րը, գրչագր­նե­րի մի­ջի պատ­կեր­նե­րը, հին ե­կե­ղե­ցի­նե­րի շի­նու­թյուն­նե­րը, ավե­րակ­նե­րը, քան­դակ­նե­րը, ար­ձա­նագ­րու­թյուն­ներ և այլ հնու­թյուն­ներ, անոթ­ներ, զգեստ­ներ և այլ ի­րեր: Այս ա­մե­նը ընդ­հան­րա­պես նյութ է պաշ­տոնա­բա­նու­թյան, իսկ հատկա­պես` ե­կե­ղե­ցա­կան հնա­խոսու­թյան:

Վեր­ջա­պես` 7. Պատ­մա­կան, ո­րով ծանոթա­նում ենք քրիս­տո­նեա­կան հին կյան­քի և ե­կե­ղե­ցու հաղթա­կան ու պա­տե­րազ­մա­կան հան­դի­սին և նո­րա մեջ փայ­լած նա­հա­տակ­նե­րի ու քա­ջե­րի սխրա­գոր­ծու­թյանց: Աղ­բյուր­ներ են Հին հիշա­տակ­ներ, Հայս­մավուրք, ար­ձա­նագ­րու­թյուն­ներ, գրչագր­նե­րի հու­շագ­րու­թյունք և այլն, ո­րոն­ցով զբաղ­վում է ե­կե­ղե­ցա­կան պատ­մու­թյունը: Ընդ­հան­րա­պես վե­րո­հիշյալ գրավոր աղ­բյուր­նե­րով հատկա­պես զբաղ­վում է ե­կե­ղե­ցա­կան մա­տե­նագ­րու­թյունն, ինչ­պես և Ս. Գրքի վե­րա­բե­րյալ ավան­դու­թյան մա­սին կա­րևոր տե­ղե­կու­թյուն տա­լիս է Ու­սումն Ս. Գրոց:

Պետք է նկա­տի ու­նե­նանք, որ իբ­րև աղ­բյուր ա­ռաջ­նա­կարգ տեղ են բռնում այն Ս. Հայ­րե­րի գրված­ներն, ո­րոնք տոնում և հիշա­տակ­վում են[8] Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում և յուրյանց գրվա­ծոց մեջ հավա­քել և ար­ձա­նագ­րել են թե՛ ա­ռա­քյալ­նե­րից ու թե՛ հաջոր­դա­բար նո­ցա ա­շա­կերտ­նե­րից լսած ու սո­վո­րած­նե­րը: Դո­ցա հե­տևե­լիս պետք է գե­րա­դա­սու­թյուն ու նա­խա­կար­գու­թյուն տալ միշտ մեր Դ. և Ե., ա­պա այդ դա­րե­րին մոտիկ ժա­մա­նակ­նե­րի գրված­նե­րին հաջոր­դա­բար մին­չև ի ԺԴ. դար:

Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին յուր ավան­դու­թյունը բարձր է դա­սում Ս. Գրքից ի­րա­պես և հավատ­քի աղ­բյուր հա­մա­րում, որ և Ս. Գրքի հետ ըստ յուր քմաց է ձևա­կեր­պում` հո­գևո­րա­կան­նե­րին ճա­նա­չե­լով ավան­դու­թյան բե­րա­նա­ցի աղ­բյուր: Այ­սոր հետ պա­պա­կան վճիռ­նե­րը նույն­պես հավատ­քի աղ­բյուր է ճա­նա­չում Ս. Գրքին հավա­սար, ուստիև թե՛ կա­նո­նա­կան ու երկ­րոր­դա­կա­նոն գրքե­րը խառ­նում է ի­րար հետ, թե՛ կա­մավոր փո­փո­խու­թյուն­ներ է մտցնում թե՛ հին ե­կե­ղե­ցու ե­րեք տիե­զե­րա­կան ժո­ղով­նե­րի կա­նո­նաց մեջ և թե՛ Ս. Հայ­րե­րի գրված­նե­րում: Ե. դա­րից մին­չև Թ. դա­րը Հու­նաց ե­կե­ղե­ցու հետ միա­բան լի­նե­լով հան­դերձ` նա դրժում է նաև այդ ժա­մա­նա­կի ընդ­հա­նուր ավան­դու­թյանց միու­թյան, փո­փո­խում է այ­դոնք յուր նպա­տա­կի հա­մե­մատ և հա­կա­ռակ նո­ցա ըն­դու­նած յոթը ընդ­հան­րա­կան կո­չվող ժո­ղով­նե­րի թվին 19 հատ «տիե­զե­րա­կան» ժո­ղով է ճա­նա­չում: Այլև թույլատ­րե­լով ժո­ղովր­դին կար­դալ ավան­դու­թյան գրված­նե­րը` սահ­մա­նա­փա­կում է այդ թույլատ­րու­թյունը միայն սե­փա­կան վկա­յա­բա­նու­թյանց մեջ և տա­րա­ծում է այն միտ­քը, թե փրկու­թյան հա­մար անհ­րա­ժեշտ է կու­րորեն խո­նար­հվել հռովմեական հո­գևո­րա­կա­նու­թյան:

Բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցին էլ, ձգտե­լով ըն­թա­նալ Հռովմեական ե­կե­ղե­ցու դեմ և տես­նե­լով, որ նա յուր հե­ղի­նա­կու­թյունը պա­հում է ավան­դու­թյամբ ու մա­նավանդ բե­րա­նա­ցի ավան­դու­թյան ուժով և ար­գե­լե­լով Ս. Գրքի ըն­թեր­ցա­նու­թյունը, մեր­ժեց որևիցե ավան­դու­թյուն ու միակ աղ­բյուր ճա­նա­չեց Ս. Գիր­քը` կա­մե­նա­լով զգա­լի հա­րված տալ հռովմեական քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րին:

Սա­կայն Ս. Գիրքն էլ պա­հվել է ավան­դա­բար քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցում և մեկն­վում է ավան­դա­կան սկզբունք­նե­րով ու ե­ղա­նա­կով, ուստիև բո­ղո­քա­կան այդ ձգտու­մը պատ­ճառ ե­ղավ զա­նա­զան անձ­նա­հա­ճու­թյանց, ո­րով վար­վում էին Ս. Գրքի հետ` ըստ քմաց կամ սոսկ բա­նա­կան քմա­հա­ճո դա­տո­ղու­թյամբ հաս­կա­նա­լով ու մեկ­նե­լով: Երբ բա­նա­պաշ­տա­կան այս ուղ­ղու­թյունն ամ­րա­ցավ նո­ցա մեջ, նո­քա սկսան այ­նու­հե­տև Ս. Գրքի այս գրված­ներն ըն­դու­նել, ո­րոնք հա­մա­ձայն էին յուրյանց բո­ղո­քա­կան ձգտմանց, այն­պես որ անձ­նա­կանն ա­ռա­ջին տե­ղը բռնեց և հետզ­հետե կազ­մվեց սե­փա­կան ավան­դու­թյուն յուրյանց հա­մար, որ ոչ թե սուրբ ավան­դու­թյուն է, այլ մարդ­կա­յին է: Բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցին, կտրվելով սրբա­զան ավան­դու­թյունից, ժխտում է նաև ձեռ­նադ­րու­թյան ավան­դա­կան կարգն և այս­պի­սով հե­ռա­նում է ա­ռա­քյալ­նե­րի ճա­նա­պար­հից և ընկ­նում բազ­մա­թիվ հա­կա­սու­թյանց մեջ: Միայն Անգ­լիո Ե­պիս­կո­պո­սա­կան Բարձր ե­կե­ղե­ցին ձգտում է հավա­տա­րիմ մնալ ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյան: Կա­րող ենք նաև տար­բե­րել Լու­թե­րա­կան­նե­րին, վասնզի սո­քա սկզբուն­քով ըն­դու­նում են այն ավան­դու­թյուն­ներն, ո­րոնք Ս. Գրքին հա­կա­ռակ չեն, նույն­պես և Վե­րա­նո­րո­գված­նե­րին, ո­րոնք մեր­ժում են Ս. Գրքում բա­ռա­ցի չգտնվող ա­մե­նայն մի ավան­դու­թյուն:

Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, մեր­ժե­լով եր­կու հա­կա­ռա­կորդ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ծայ­րա­հեղու­թյունք, հավա­տա­րիմ է մնում ա­ռա­քյալ­նե­րի պա­տվեր­նե­րին, տա­լով ս. ավան­դու­թյան յուր ար­ժա­նավոր տե­ղը ըստ ա­մե­նայ­նի: Նա սրբա­զան ավան­դու­թյունը բարձր չէ դա­սում Ս. Գրքից, այլ նո­րա­նից օգտ­վում է Ս. Գրքին հավա­տա­րիմ մնա­լու հա­մար ա­ռա­քե­լա­կան լայն պո­ղո­տա­յի վրա և եր­կու­քով հաստատ է մնում իբ­րև ա­ռա­քե­լա­կան ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցի: Նո­րա ան­շեղ­լի սկզբունքն է` երբեք չըն­դու­նել այն­պի­սի ավան­դու­թյուն, որ հա­կա­սում լի­նի Ս. Գրքի վար­դա­պե­տու­թյան, ըստ ո­րում, Ս. Գրքի հա­րա­զա­տու­թյան ու ճշմա­րիտ հա­սո­ղու­թյան օգ­նա­կանն է սրբա­զան ավան­դու­թյունը և սրբա­զան ավան­դու­թյան ճշմա­րիտ հաստա­տիչն է Սուրբ Գիր­քը: Ուստիև Ս. Ներ­սես Շնոր­հա­լին, հաստա­տե­լով յուր փա­ռավոր Ե­կե­ղե­ցու ավան­դու­թյան ճշմար­տու­թյունը, գե­ղեց­կա­պես ա­սում է. «Ա­ւան­դու­թիւն Ե­կե­ղեց­ւոյ մե­րոյ, զոր ու­նիմք, ի վկա­յու­թե­նէ Աս­տուա­ծա­շունչ Գրոց հաստա­տեալ են» (Ընդհ., 222. տե՛ս և Հարց., 93):