Տոնացույց

Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցում տարվա ընթացքում նշվող բոլոր տոների և հիշատակի օրերի ստույգ ժամանակը տեղեկանում ենք Տոնացույցի միջոցով: Այն Հայ եկեղեցու արարողական ժողովածուներից է:

Տոնացույցում ընդգրկված է տարվա ընթացքում եկեղեցու տոների կատարման կարգը. տոներին կատարվող սաղմոսները, շարականները, երգերը, աղոթքները, ընթերցվող Ավետարանները, ինչպես նաև այլ ընթերցվածքներ և առհասարակ ամեն տեսակ հանդիսակատարություններ, և թե ինչպես պետք է կատարել: Այն կազմված է ըստ հռոմեական օրացույցի: Ըստ Տոնացույցի՝ Հայ եկեղեցին տարին բաժանում է երեք տեսակ օրերի՝ տոների, սրբոց օրերի և ապաշխարության կամ պահոց օրերի:

Տոնացույցը Հայ եկեղեցի առաջին անգամ ներմուծեցին Սուրբ Սահակ Պարթևը (387-436թթ.) և Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը (361-439թթ.): Սուրբ Սահակ Պարթևի անվան հետ է կապված Տոնացույցին հատուկ յոթնյակ ձևը (երբ Սբ. Զատկի շարժականությամբ թելադրված՝ մի շարք տոներ յոթ օրվա տատանումով են նշվում): Հետագայում Հայ եկեղեցու հայրերն աստիճանաբար Տոնացույցը բարենորոգեցին: Տոնացույցի կազմավորման գործին իրենց մասնակցությունն են բերել Գյուտ Ա Արահեզացի, Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսները: Հովհաննես Գ Օձնեցին կանոնակարգել է Սբ. Ծննդյան չորս Ավագ տոներն իբրև նախատոնակ: Սբ. Ներսես Շնորհալին սահմանել է Հոգեգալուստը՝ յոթ և Վերափոխումը՝ ինն օր տոնախմբելու կարգը:

Տոնացույցը խմբագրել և վերստին «ստուգաբանել» է Գևորգ Լամբրոնացին (XIII դ.): Նա Կանոնագրքից քաղած վկայություններով հաստատագրել է Հայ եկեղեցու տոնական կարգավորությունը: Նշանակալից է Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի մասնակցությունը Տոնացույցի կարգավորման աշխատանքներին: Նրա ջանքերով հայ եկեղեցական Տոնացույցը ձեռք է բերել նոր և հաստատուն կերպարանք: Կիրակի օրվա սրբությունը պահելու նկատառումով նա Տերունական և Սրբոց տոների կապակցությամբ Տոնացույց է ներմուծել 21 օրեր, հանել Մեծի պահոց կիրակիների մեջ Հարության հիշատակումը, մշակել գործածության առավել դյուրին և հաստատուն մի ձև, որը ցույց է տալիս 36 տարեգրերի  համար մարտի 22-ից մինչև ապրիլի 25-ը տեղի ունեցող Սբ. Զատկի տոնի փոփոխությունները:

1774թ-ին Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի (1763-1780թթ.) բարեփոխած Տոնացույցը Հայ եկեղեցին կիրառում է մինչև այժմ: Սրա հիման վրա են կառուցվում հայ եկեղեցական օրացույցները: