Աս­տու­ծո էու­թյու­նը և կա­տա­րե­լու­թյու­նք

«Ի մե­ծու­թե­նէ և գե­ղեց­կու­թե­նէ ա­րա­րա­ծոցն` ըստ նմին հա­մե­մա­տու­թեան եւ ա­րար­չա­գործն նո­ցա ե­րեւի» (Ի­մաստ., ԺԳ 5), իսկ նո­րա էու­թյունը մենք կա­տա­րե­լա­պես ի­մա­նալ չենք կա­րող ա­ռանց Աս­տու­ծո օգ­նու­թյան: Աս­տու­ծո էու­թյան մա­սին մեր հաստա­տուն գի­տու­թյունը այն­քան է, որ­քան նա հայտ­նել է մեզ: Մենք, իհարկե, երբեք չենք կա­րող ամ­փո­փել, մեր ա­րա­րա­ծա­կան սահ­մա­նա­փակ հո­գու մեջ Աս­տու­ծո ան­սահ­ման էու­թյան ի­րա­կան մտա­պատ­կե­րը կազ­մել, վասնզի մենք ստեղ­ծված­ներ ենք, իսկ նա` մեր ստեղ­ծո­ղը (Ես., Խ 18, 25, 15. Ա­ռակ., ԺԱ 23): Բայցև ո­րո­շել Աս­տու­ծո էու­թյունը չի կա­րե­լի, զի ո­րո­շել, սահ­­մա­նել նշա­նա­կում է ո­րո­շել տե­սա­կը` ըստ սե­ռին և տար­բե­րու­թյանց, մինչ­դեռ Աս­տված չէ են­թարկ­վում ո՛չ սե­ռի և ո՛չ տե­սա­կի, հե­տևա­բար ան­սահ­մա­նե­լի է: Սա­կայն Աս­տված սի­րով մեզ այն­քան մի­ջոց է պար­գևել յուր հայտ­նու­թյամբ և այն­քան շնորհ է տվել այդ հայտ­նու­թյան հի­ման վրա հաստա­տվելով մտա­ծե­լու, որ մենք կա­րող ենք մեր ճշմա­րիտ հավատ­քը լու­սա­բա­նել մեր բա­նա­կա­նու­թյան ա­ռաջ: Եվ որ­քան մեր բա­նա­կա­նու­թյան հառա­ջա­դի­մու­թյունը վստա­հու­թյամբ պար­զում է յուր ա­ռաջ աստ­վա­ծա­յին ճշմար­տու­թյանց խոր­հուրդ­նե­րը, նույն­քան մեր կեն­դա­նի հավատ­քը թե­լադ­րում է մեզ, որ իբ­րև ստեղ­ծված­ներ չենք կա­րող միակ ա­մե­նա­գետ մեր ստեղ­ծո­ղի բո­լոր խոր­հուրդ­նե­րի, էու­թյան ու գաղտ­նիք­նե­րի մեջ թա­փան­ցել: Այս կեն­դա­նի հավատ­քի ձայնն է, որ հնչում է Ս. Ե­ղի­շեի մի ճա­ռի մեջ, թե` «ի­մա­նամ է, գի­տե­լով ճշմա­րիտ` զի գոյ Աս­տուած. հա­ւա­տա­րիմ է ինձ. զոր­պի­սու­թիւն նո­րա ոչ գի­տեմ. ես, որ ե­րե­ւինս, զայս ե­ւեթ գի­տեմ, զան­ե­րե­ւոյթսն Աս­տու­ծոյ Աս­տուած միայն գի­տէ» (էջ 311): Այս է մար­դու մտավոր զննու­թյան վեր­ջին եզ­րա­կա­ցու­թյունը, այլև այն ճշմա­րիտ աստվա­ծա­պաշ­տի և եր­կյու­ղա­ծի վեր­ջին խոս­քը, որ տես­նում է ան­վերջ և ան­սահ­ման լույսի շո­ղե­րը, բայց ան­կա­րող է նա­յել այդ լույսի հավի­տե­նա­կան աղ­բյուր ա­րե­գա­կի վրա[1]:

Այդ խոս­քը ճշմա­րիտ աստված­պաշ­տու­թյան ար­տա­հայտու­թյուն է մա­նավանդ այն պատ­ճա­ռով, որ գի­տե­նալ մեկ ի­րի էու­թյունը նշա­նա­կում է թևա­կո­խել նո­րան տի­րա­պե­տե­լու հա­մար, իսկ այդ ան­կա­րե­լի է մի ա­րա­րա­ծին յուր Ա­րար­չի վե­րա­բեր­մամբ: Մենք Աս­տու­ծո էու­թյան մա­սին այն­քան պետք է ի­մա­նանք և այն­քան կա­րող ենք ի­մա­նալ, որ­քան այդ անհ­րա­ժեշտ է մեր փրկու­թյան հա­մար:

Աս­տու­ծո էու­թյունը ճա­նա­չե­լու ձգտու­մը այն­քան հին է, որ­քան հին է մարդ­կու­թյունը. այդ ձգտման ա­ռա­ջին քայլն այն էր, որ մար­դիկ սկսան ա­նուն դնել և ա­նվա­նել յուրյանց ստեղ­ծո­ղին կամ իս­կա­կան ա­նունն ի­մա­նալ: «Եւ ա­նուն նո­րա ա­րա­րիչ երկ­նի ու երկ­րի: Իսկ յա­ռաջ, քան զեր­կին եւ զեր­կիր, որ­պէս ինք­նա­գոյ` ինք­նա­նուն է» (Ե­ղի­շե, էջ 24), ա­հա սկզբնա­կան քննու­թյան եզ­րա­կա­ցու­թյունը: «Զնո­րա զա­նունն ոչ ոք գի­տաց, զի չէր ևս անդր, քան զնա ոք, որ ան­տի և այսր ա­նուա­նես­ցէ»,- ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սա­վո­րի­չը (Ա­գաթ., 209. Հաճ., Բ 293, 31. Դ 324): Իսկ ա­րա­րիչ ա­նու­նը ո­րո­շում է մի­միայն նո­րա հարա­բե­րու­թյունն մեր և աշ­խար­հի գո­յու­թյան հետ, բայց ոչ լիո­վին կամ ինքն­ըստ­ինքյան, այն­պես որ մար­դիկ, «ա­րա­րիչ» ա­սե­լով, ար­տա­հայտում են Աս­տու­ծո մի կա­տա­րե­լու­թյունը միայն. այ­դով գոհ չէին և չէին կա­րող գո­հաց­նել յուրյանց մտավոր պա­հան­ջը: Ուստիև Մով­սեսը, հանձն առ­նե­լով Աս­տու­ծո պատ­գա­մի ծա­նու­ցու­մը, իս­կույն տա­րա­կույսի մեջ է ընկ­նում, թե ի՞նչ ա­սե, երբ ժո­ղո­վուր­դը հարց­նե, թե «Զի՞նչ է ա­նուն նո­րա»: «Զի՞նչ է ա­նուն նո­րա»` այս հարցն էր հնչում մին­չև ժա­մա­նա­կի ո­գին հաս­կա­ցող Մով­սեսը: Եվ Աս­տված հայտ­նում է այն, ինչ որ մար­դիկ յուրյանց մտքի ուժով հաս­կա­նալ չէին կա­րող` «Որ Էն» (Ե­լից, Գ 13) - Է - ա­հա Աս­տու­ծո ճշմա­րիտ ա­նու­նը: Այս նշա­նա­կում է, որ նա միակ է, և ա­մե­նայն ինչ նո­րա­նով է ստա­նում յուր գո­յու­թյունը:

Ա՛րդ` ի՞նչ ո­րոշ­ման ենք գա­լիս Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյամբ (Հաճ., Բ 36):

«Այլ որ­պէս Էրն եւ Է եւ կայ յա­ւի­տեան, ինքն միայն գի­տէ. այլ սի­րովն իւ­րով յայտ­նե­ցաւ ա­րա­րա­ծոց, եւ խնա­մովք ծա­նու­ցեալ ե­ղեւ», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սա­վո­րի­չը (Հաճ., Բ 300. Ե­ղի­շե, էջ 23): Ու­րեմն մեր մտա­ծո­ղու­թյան նյութ է դառ­նում թե՛ Աս­­տու­ծո ուղ­ղա­կի հայտ­նա­ծը և թե՛ ըստ նո­րա խնա­մոց ծա­նուց­վա­ծը: Ո­րոն­ցից և կազ­մված մեր բո­լոր ո­րո­շում­նե­րը եր­կու ըն­թացք ու­նին` բա­ցա­սա­կան ու դրա­կան. բա­ցա­սա­կան ո­րո­շում­նե­րը բա­ցատ­րում են Աս­տու­ծո ներ­քի­նը, իսկ դրա­կա­նը` այն կա­տա­րե­լու­թյունը, ո­րի իս­կա­կա­նը Աս­տու­ծո մեջ է, և միայն նմա­նու­թյուն­ներն ենք այս աշ­խար­հում պա­տա­հում (Ընդ­հանր., 393-400):

Բա­ցա­սա­կան ըն­թաց­քով գի­տենք, որ «ա­նեղ­ծա­կան, անս­տեղ­ծա­կան, ան­տար­րա­կան, իս­կա­կան աստվա­ծու­թյունն ճա­նա­չի» (Ա­գաթ., ԻԴ. Ընդհ., 393 -398. Գր. Մա­գիստր., Տաղ., էջ 1-4. Ե­ղի­շե, 23): Նա ան­նյու­թա­կան է, բայցև աշ­խար­հից դուրս չի, ինչ­պես ու­սու­ցա­նում են աստվա­ծյանք (դեիստ), զի ե­թե դուրս լի­ներ, հա­ղոր­դա­կից չէր լի­նիլ մեզ հետ: Նա աշ­խար­հի գո­յա­ցու­թյունն էլ չէ, ինչ­պես ու­սու­ցա­նում են հա­մաստվա­ծյանք (պան­թեիստ), զի ե­թե աշ­խար­հի գո­յա­ցու­թյունը լի­ներ, մեր հայ­րը չէր լի­նիլ: Այլ նա ինքն ին­քյան մեկ է և ան­վերջ, ինքն ին­քյան ծավալ­վում է և ան­տա­րա­ծա­կան է, ին­քյանից հառաջ է բե­րում և ան­փո­փոխ է. ա­մե­նայն ինչ յուր մեջ է կրում և ան­սահ­ման է. և այդ է մեր Աստ­ված ու Հայ­րը, ո­րին և մենք բա­ցա­սա­կան տե­սա­կետից վերջ­նա­կա­նա­պես ճա­նա­չում ենք այ­նով, որ նա ան­հա­սա­նե­լի է (Սիր., ԺԸ 2-6. ԽԳ 36), սա­կայն մի­միայն յուր կամ­քով ու հայտ­նու­թյամբ, սի­րով և ուխ­տով մեզ հա­մար` քննե­լի և հա­սա­նե­լի (Ա Կոր., Բ 10. Եփ., Գ 18): Բայց և այն­պես որ­քան էլ հաս­կա­նում ենք նո­րա և նո­րա գոր­ծոց մե­ծու­թյունն ու փառ­քը, մեր հավատ­քը դար­ձյալ թե­լադ­րում է, որ դեռ ան­սահ­ման է այն ա­մե­նը, որ չենք հաս­կա­նում, ուստիև Աս­տված հա­սա­նե­լի գո­լով մեր փրկու­թյան կա­րևո­րու­թյան չափ, միան­գա­մայն և ան­հա­սա­նե­լի է յուր ան­սահ­ման էու­թյամբ: Ուստիև մենք ա­մե­նը գի­տենք, բայցև` փոքրիշա­տե միայն (Ա Հովհ., Բ 20. Ա Կոր., ԺԳ 12), ճա­նա­չում ենք իբ­րև նո­րա որ­դիք, սա­կայն միայն հան­դեր­ձյալումն ենք նո­րան կա­տա­րե­լա­պես տես­նե­լու (Ա Հովհ., Գ 2. Ա Կոր., ԺԳ 12), քննում ենք նո­րա խոր­քե­րը, սա­կայն և այն­պես ոչ ոք է նո­րան տե­սել, զի բնակ­վում է լույս ան­մա­տույց (Ա Կոր., Բ 10. Ա Հովհ., Դ 12. Ա Տիմ., Զ 16), ըստ ո­րում, և՛ ան­հա­սա­նե­լի, և՛ անքն­նե­լի է մեզ հա­մար այժմ, և իս­կա­պես կտես­նենք ու կի­մա­նանք, ինչ­պես և է` մի­միայն հան­դեր­ձյալում:

Դրա­կա­նա­պես էլ մենք ճա­նա­չում ենք Աս­տու­ծո կա­տա­րե­լու­թյունք միայն և այդ ևս մեր կյան­քի մեջ պա­տա­հած կա­տա­րե­լու­թյանց օ­րի­նա­կով, մինչ­դեռ իս­կա­կա­նը և ի­րա­կա­նը Աս­տու­ծո մեջ է: Ըստ այդ կա­տա­րե­լու­թյանց` մենք ա­նուն­ներ ենք տա­լիս Աս­տու­ծուն, ո­րոնք ոչ այլ ինչ են, ե­թե ոչ այլ կա­տա­րե­լու­թյանց ար­տա­հայտիչ նշան­նե­րը: Աս­տու­ծո էու­թյան դրա­կան ճշմա­րիտ ար­տա­հայտու­թյունն է, որ նա բա­ցար­ձակ հո­գի է, բա­ցար­ձակ կամք է, բա­ցար­ձակ գի­տակ­ցա­կան զորու­թյուն է. գի­տակ­ցա­կան զորու­թյուն կամ բա­ցար­ձակ անձ­նավո­րու­թյուն է, այ­սինքն` բա­ցար­ձա­կա­պես ինքն յուր մեջ կեդ­րո­նա­ցած հավի­տե­նա­կան հի­մունքն է ու գի­տե, որ ինքն է ա­մե­նայ­նի միջ­նա­կետը, յուր ան­վերջ փառ­քի ե­սը (Ե­սայ., ԽԴ 6) և միև­նույն ժա­մա­նակ այդ յուր փառ­քի տերը: Նա տես­նող կա­րո­ղու­թյուն է և այն խո­րին ի­մաստու­թյունն է, ո­րի մեջ ի­րա­կա­նա­նում է աշ­խար­հի նպա­տա­կը ա­րա­րա­ծա­կան մար­դու գի­տակ­ցու­թյան ըն­թաց­քով (Հռովմ., Ա 18-):

Սա­կայն այս ա­մե­նով մենք դեռ բավա­կա­նա­չափ չլու­սավո­րե­ցինք մեր մտա­ծո­ղու­թյունը, ո­րի պայ­ծա­ռու­թյան հա­մար պետք է գի­տե­նանք Աս­տու­ծո կա­տա­րե­լու­թյուն­նե­րը: Հայտ­նի է, որ Աս­տու­ծո էու­թյան ե­րա­նու­թյունը կա­յա­նում է նո­րա ան­բավ կեն­դա­նու­թյան և բա­րո­յա­կան կա­տա­րե­լու­թյան մեջ: Որ­քան այդ ան­բավ կեն­դա­նու­թյունը և բա­րո­յա­կան կա­տա­րե­լու­թյունը սփռվում է աշ­խար­հի վրա, այն­քան մեր ա­ռաջ պայ­ծա­ռա­նում է Աս­տու­ծո փառ­քը: Ա­հա և այդ ե­րա­նու­թյան ու փա­ռաց դեպի աշ­խար­հը ու­նե­ցած հարա­բե­րու­թյունից ե­րևում են Աս­տու­ծո կա­տա­րե­լու­թյուն­նե­րը կամ ստո­րո­գու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք և ամ­փո­փե­լով դա­սավո­րում ենք եր­կու կար­գի:

Ա. Բնա­կան աշ­խար­հի, այն է` ժա­մա­նա­կի ու տա­րա­ծու­թյան վե­րա­բեր­մամբ, Աս­տված է միշտ նույն, հավի­տե­նա­կան, ինք­նա­գո, ա­մե­նու­րեք, ա­մե­նա­կալ, ա­մե­նա­գետ, ա­մե­նի­մաստուն:

Բ. Բա­րո­յա­կան աշ­խար­հի վե­րա­բեր­մամբ` Աս­տված է ար­դար, ճշմա­րիտ, սեր, բա­րի, ո­ղոր­մած, հավա­տա­րիմ և սուրբ (Ա Հովհ., Դ 16. Հռովմ., ԺԱ 33):

Եր­կու կար­գի կա­տա­րե­լու­թյունք հիմ­նա­պես ամ­փո­փված դավա­նում ենք Հավա­տամ­քի ա­ռա­ջին խոս­քե­րի մեջ. «Հա­ւա­տամք ի մի Աս­տուած ի Հայրն ա­մե­նա­կալ, յա­րա­րիչն երկ­նի եւ երկ­րի, ե­րե­ւե­լեաց եւ ա­նե­րե­ւութից» (Գործք, ԺԷ 22-29. Եփ., Գ 14. Ա Տիմ., Զ 15. Հռովմ., Ա 20. Եբր., ԺԱ 3):

Աս­տու­ծո միու­թյունն ա­ռա­ջին դավա­նանքն է, որ պետք է ու­նե­նա ճշմա­րիտ հավա­տա­ցո­ղը, ուստիև Աս­տված նա­խա­պատ­րաստ­վող ժո­ղովր­դին ա­սում էր յուր մար­գա­րեի բե­րա­նով. «Լուր, Իս­րա­յէլ, զի Տէր Աս­տուած քո տէր մի է» (Բ Օր., Զ 4): Այդ միու­թյունն է ար­տա­հայտում և Աս­տու­ծո ա­ռա­ջին հայտ­նու­թյունը, որ ինքն է Է, այ­սինքն` ա­ռանց Աս­տու­ծո ո­չինչ չի կա­րող լի­նել: Եր­կու աստված­ներ էլ չեն կա­րող լի­նել, զի ե­թե լի­նեին, կամ մեկն ու մեկը պետք է մեծ լի­ներ յուր կա­րո­ղու­թյամբ, և կամ եր­կուսն էլ ան­կա­տար կլի­նեին, այ­սինքն` Աս­տված չէին լի­նիլ: Աս­տու­ծո կա­տա­րե­լու­թյունը և բա­ցար­ձա­կու­թյունը չեն կա­րող բա­ժա­նվիլ նո­րա միու­թյունից: Նա մեկ է յուր զորու­թյամբ. ամեն ինչ նո­րա­նից է կա­խված և ա­մե­նայն ինչ նո­րա խնա­մա­ծու­թյամբ է պահ­վում: Ուստիև մենք, խոս­տո­վա­նե­լով մի Աս­տված, այ­դով ե­րեք բան ենք ար­տա­հայտում և հանձն առ­նում. նախ` որ ա­մե­նայն հո­գևոր ու մարմ­նավոր բա­րիք­ներ ստա­նում ենք նո­րա­նից ու վա­յե­լում նո­րա ո­ղոր­մու­թյամբ. երկ­րորդ` որ նո­րա ա­նունն ու պատիվը մի­միայն յուրյան պետք է տանք և ոչ մի աշ­խար­հա­յին գո­յու­թյան. և եր­րորդ` ո­րով­հե­տև նո­րա միաստվա­ծու­թյան մեջ են պար­փակ­վում ա­մե­նայն կա­րո­ղու­թյուն և ի­մաստու­թյուն, նո­րան պետք է լսենք ու հնա­զան­դվենք:

Իբ­րև ա­րա­րիչ ու հավի­տե­նա­կան պատ­ճառ` նա կոչ­վում է Աստ­ված (Է­լո­հիմ), և մենք ճա­նա­չում ենք, որ նա ամ­բողջ աշ­խար­հի Աս­տվածն է, իսկ իբ­րև նա­խախ­նա­մող, կա­ռա­վա­րող, դա­տող ու հայտ­նող կոչ­վում է Տեր (Ե­հո­վա կամ Եահ­վե), որ ա­մեն­քին տա­նում է դեպի մի նպա­տակ, և մենք խո­նարհ­վում ենք նո­րա ա­ռաջ^*:

Աս­տու­ծո միու­թյունից անհ­րա­ժեշ­տա­պես հե­տևում է նո­րա միշտ միև­նույն լի­նե­լը կամ ան­փո­փո­խու­թյունը, զի ե­թե միշտ նույնիսկու­թյուն չլի­ներ ու փո­փո­խվեր, հավի­տե­նա­կան չէր լի­նիլ, այլ այն, որ հառաջ է ե­ղել` ու­րիշ կհա­մա­րվեր և հե­տվա­նը` ու­րիշ: Եվ ո­րով­հե­տև փո­փո­խա­կա­նու­թյունն ար­տա­քին կա­խումն է են­թադ­րում յուր մեջ, ուս­տի այդ հա­կա­ռակ կլի­ներ նաև նո­րա ինք­նա­գո­յու­թյան: Այս­պեսև Աս­տու­ծո ինք­նա­գո­յու­թյունից հե­տևում է նո­րա ա­մե­նու­րե­քու­թյունը, ըստ ո­րում` և ա­մե­նա­կա­լու­թյունը, ա­մե­նի­մաստու­թյունը և ա­մե­նա­գի­տու­թյունը: Եվ այս­պի­սով թե՛ Ա. և թե՛ Բ. կար­գի կա­տա­րե­լու­թյունք ծա­գում են մեկը մյու­սից, երբ ի­րա­կան կամ բա­րո­յա­կան տե­սա­կետով հա­մե­մա­տում ենք Աս­տու­ծո ինք­նա­գո­յու­թյան հետ:

Հա­պա ին­չո՞ւ միա­ժա­մա­նակ խոս­տո­վա­նում ենք, որ նա և՛ Հայր է, և՛ ա­մե­նա­կալ, և՛ ա­րա­րիչ: Վասնզի նա կեն­դա­նի Աստ­ված է, «հայր է հոգւոց» (Եբր., ԺԲ 9, Հակ., Ա 18): Նա հայր է յուր ա­րար­չա­գոր­ծու­թյան, նա­խախ­նա­մու­թյան ու հայ­րա­կան հո­գա­տա­րու­թյան, յուր փրկա­գոր­ծա­կան ո­ղոր­մա­ծու­թյան և ան­չափ շնոր­հա­գոր­ծու­թյան հա­մար: Բայցև նա ա­րա­րիչ հայր է, այ­սինքն` բո­լոր հո­գևոր ու մարմ­նավոր բա­րիք­նե­րի ստեղ­ծող, և ա­մե­նա­կալ հայր է, այ­սինքն` ա­մե­նայն ինչ կա­րող է, և ամեն ինչ նո­րա­նից է կա­խված: Նո­րա­նով ենք ե­ղել, նո­րա­նով գո­յու­թյուն ու­նինք այժմ և դեպի նո­րան պետք է գնանք, զի նա է մեր ի­րա­կան կա­տա­րե­լա­տի­պը (Մատթ., Ե 48): Նո­րա հայ­րու­թյունը ո­րո­շում է նաև այն վե­րա­բեր­մունքն, որ մենք պետք է միշտ ու­նե­նանք դեպի նո­րան. «Հո­գի է Աս­տուած, եւ երկր­պա­գուաց նո­րա հոգ­ւով եւ ճշմար­տու­թեամբ պարտ է եր­կիր­պա­գա­նել», «քան­զի եւ Հայր այն­պի­սի երկր­պա­գուս իւր խնդրէ» (Հովհ., Դ 24):

Չնա­յե­լով, որ Հավա­տամ­քի այդ սկզբի խոս­տո­վա­նու­թյան մեջ Աս­տու­ծո բո­լոր կա­տա­րե­լու­թյունք ամ­փոփ և մեր մտքի հա­մար բավա­րար չա­փով ար­տա­հայտում ենք, այ­սով հան­դերձ ճշմա­րիտ աստվա­ծա­ճա­նա­չու­թյան հա­մար հարկ է վե­րո­հիշյալ յուրա­քան­չյուր յոթ­նյակ կա­տա­րե­լու­թյունք մի-մի ակ­նար­կով պար­զել և ըմբռ­նել:

Աս­տված միշտ նույն է և հավի­տե­նա­կան, սա­կայն ոչ թե ան­կեն­դան նույնու­թյամբ, այլ կեն­դա­նի է և գոր­ծու­նյա, ինք­նա­գո և յուր փառ­քով մշտա­պայ­ծառ. նո­րա մեջ է հավի­տե­նա­կան կյան­քը և կեն­դա­նու­թյունը, անս­պառ զորու­թյունն և մշտա­գործ կա­տա­րե­լու­թյունը. «Լի է կա­տա­րեալն, որ զա­մե­նայն լնու, եւ ինքն ոչ թե­րա­նայ եւ ոչ նո­րո­գի, զի ոչ հնա­նայ եւ ոչ լնու, զի ոչ պա­կա­սի: Զի ինքն նոյն է ի լիու­թեան իւ­րում» (Հաճ., Ա 15):

Աս­տված ա­մե­նա­կալ է, այ­սինքն` ամեն ինչ նո­րա ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյամբ է հառաջ ե­կել, և ա­մեն­քի գո­յու­թյունը նո­րա­նով է, ո­րից բղխում է ա­մե­նայն կա­տա­րե­լու­թյուն և կյանք: Ըստ ո­րում` և նա ա­մե­նու­րեք է և ա­մե­նու­րեք ներ­գոր­ծում է, պահ­պա­նում և կեն­սա­գոր­ծում: Նա է «ա­մե­նայն յա­մե­նայ­նի», ուստիև «ա­մե­նայն ի նմա». նա ա­մե­նու­րեք է, ցո­րե­նի հա­տի­կի մեջ` այլ կերպ, տե­րևի մեջ` այլ, բնու­թյան մեջ` այլ, պատ­մու­թյան և ե­կե­ղե­ցու մեջ` այլևայլ տե­սակ, աշ­խար­հում` այլ, նույն­պես և այլ տե­սակ` եր­կյու­ղած­նե­րի մեջ և ա՛յլ` ա­նաստված­նե­րի մեջ, ծո­վում ու ցա­մա­քում, ար­քա­յու­թյան մեջ ու դժոխ­քում (Սաղմ., ՃԼԸ 7. Հակ., Դ 8. Գործք, ԺԷ 28): Սա­կայն նա ա­մե­նու­րեք է ին­քյան միայն հայտ­նի կեր­պով և ինչ­պես ին­քը ո­րո­շում է ու կա­րևոր հա­մա­րում իբ­րև ինք­նա­գո իս­կու­թյուն: Հե­տևա­բար և նա յուր ա­մե­նու­րե­քու­թյան մեջ ա­մե­նա­գետ է. նա տե­սո­ղու­թյուն է և ա­մե­նա­տես է, այ­սինքն` նո­րա էու­թյունը կա­տա­րյալ գի­տու­թյուն է, և ա­մե­նայն ինչ գի­տե յուր ճշմա­րիտ գի­տու­թյան մեջ` էու­թյունն իբ­րև էու­թյուն, ճշմար­տու­թյունն իբ­րև ճշմար­տու­թյուն, անհ­րա­ժեշտն իբ­րև ան­հրա­ժեշ­տու­թյուն, ի­րա­կանն իբ­րև ի­րա­կան և այլն, այ­սինքն` կա­տա­րյալ և ոչ պայ­մա­նա­կան ու հարա­բե­րա­կան կեր­պով` ըստ մեզ: (Մատթ., Ժ 30. ԺԱ 23. Եբր., Դ 13): Ուստիև նա ա­մե­նի­մաստուն է, այ­սինքն` նո­րա միտ­քը ճշմար­տու­թյուն է և ի­րա­կա­նու­թյուն, նո­րա խոս­քը ի­րո­ղու­թյուն է. «Զի ոչ տկա­րաս­ցի առ յԱս­տու­ծոյ ա­մե­նայն բան» (Ղուկ., Ա 37. Մատթ., ԺԹ 26), և աշ­խար­հի օրեն­քը նո­րա ի­մաստու­թյունն է: Նա է աշ­խար­հաբ­նակ բա­նա­կա­նու­թյունը, սա­կայն ո՛չ աշ­խար­հից հե­ռու է և ո՛չ աշ­խար­հի հետ նույնա­ցած: Աշ­խար­հով ճա­նա­չում ենք նո­րա ի­մաստու­թյունը և Աս­տու­ծո ի­մաստու­թյամբ ճա­նա­չում ենք աշ­խար­հը: Աս­տու­ծո ա­մե­նի­մաստու­թյունը ե­րևաց ոչ միայն նո­րա ա­րար­չա­գոր­ծու­թյան, այլև փրկա­գոր­ծա­կան տնօրենու­թյան և ա­պա մար­գա­րեա­կան նա­խա­պատ­րաստու­թյան մեջ Իս­րա­յելում, որ­տեղ փայ­լած բարձր ի­մաստու­թյունը, Սո­ղո­մո­նի գա­հի վրա ան­լու­ծե­լի մնա­լով (Առ., Ը. Ի­մաստ., Է. Սիր., ԻԴ), մի­միայն Քրիս­տո­սով գտավ յուր լու­ծումն ու գե­րա­գահ բարձ­րու­թյունը (Ե­փես., Գ 10. Հռ., ԺԱ 33. Եփ., Ա 10. Ա Կոր., Բ 2):

Ի­մաստու­թյան բաշ­խող ու զար­դա­րող զորու­թյունը ար­դա­րու­թյունն է, ո­րով Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մեջ ա­մե­նայն ա­րա­րած յուր բա­ժինն է ստա­նում, իսկ ար­դար բաշ­խու­մը դա­տով կլի­նի, որ բա­րին ու չա­րը տար­բե­րե և ըստ ար­ժա­նյաց գնա­հա­տե: Ո­չինչ է ծա­ծուկ Աս­տու­ծուց, և մար­դը միշտ «ա­ռանց պա­տաս­խա­նի տա­լու» է Աս­տու­ծո դա­տի ա­ռաջ (Գաղ., Զ 7. Հռ., Բ 6). ուստիև նո­րա ար­դա­րու­թյան խրա­տա­կան մի թևը` սպառ­նա­լիքն ու պա­տիժն է, իսկ մյուս թևը` ավե­տիքն ու պար­գևը:

Աս­տու­ծո ի­մաստու­թյան և ար­դա­րու­թյան միու­թյունն է նո­րա բա­րու­թյունը, զի բա­րու­թյունը բա­րու­թյուն չի լի­նիլ, ե­թե ի­րավունք չէ ճա­նա­չում, օրենք չգի­տե և յուրա­քան­չյուրին ըստ յուր ար­ժա­նյաց չէ գնա­հա­տում. զի բա­րու­թյունն այն է, որ խրա­տում է. (Ա Հովհ., Ա 9. Հռ., Գ 26): Աս­տու­ծո բա­րու­թյունը ե­րևում է մա­նավանդ նո­րա­նից, որ նա ա­րար­չա­գոր­ծու­թյան նպա­տա­կը յուր նպա­տակն է դարձ­նում, հետո ա­րար­չա­գոր­ծու­թյամբ հայտ­նում է յուր մե­ծու­թյունը մարդ­կանց և միև­նույն ժա­մա­նակ հայտ­նու­թյուն է տա­լիս մարդ­կանց դար­ձյալ յուր ա­րար­չա­կան տնօրենու­թյան հա­մար, այն­պես որ ամեն ինչ ծա­ռա­յեց­նում է մար­դու բախ­տավո­րու­թյան: Եվ Աս­տու­ծո բա­րու­թյան քաղց­րու­թյունը նո­րա­նից է ե­րևում, որ մարդ ստա­նում է` երբ ու­զում է և որ­քան խնդրում է հավատ­քով: Այդ բա­րու­թյունն էլ անս­պառ է, զի բա­րին միայն Աս­տված է (Մարկ., Ժ 18): Բայց ո­րով­հե­տև «ա­մե­նայն տուրք բա­րիք եւ ա­մե­նայն պար­գեւք կա­տա­րեալք ի վե­րուստ են ի­ջեալ առ ի Հօ­րէն լու­սոյ, յո­րում չիք փո­փո­խումն եւ կամ շրջե­լոյ ստուեր» (Հակ., Ա 17), և ըն­դու­նե­լու­թյան շնորհն էլ Աս­տու­ծուցն է միայն, Աս­տված էլ այդ շնոր­հը կա­տա­րե­լա­պես ի­րա­կա­նաց­րել է մար­դու մեջ: Այդ պատ­ճա­ռով և մար­դու մեջ Աս­տու­ծո բա­րու­թյունը ներ­կա­յա­նում է իբ­րև սեր:

Աս­տու­ծո բա­րու­թյունը վա­յե­լում են բո­լոր ա­րա­րած­նե­րը, սերը` մի­միայն հրեշ­տակ­ներն ու մար­դիկ: Կա Աս­տված, կա և նո­րա ար­քա­յու­թյունը, ո­րի մեջ են ինքն ու յուր որ­դիք. նա ին­քը սեր է (Ա Հովհ. Դ, 16), ճշմա­րիտ հո­գու մեջ է, և ճշմա­րիտ հո­գին նո­րա մեջ է: Աս­տու­ծո բո­լոր կա­տա­րե­լու­թյունք կա­պված են նո­րա սի­րո հետ, և բո­լոր տնօրենու­թյունք և գոր­ծե­րը բղխում են նո­րա սի­րուց և մարդ­կանց հա­ղոր­դա­կից ա­նում աստվա­ծա­յին բնու­թյան (Բ Պետր., Ա 4): Այս­պի­սով, մարդ ի­րա­կան ու սուրբ միու­թյուն է վա­յե­լում Աս­տու­ծո հետ, ըստ ո­րում, Աս­տված յուր սի­րով ո­ղոր­մած է դեպի մար­դու մեղ­քը, եր­կայ­նա­միտ է մար­դուն դաստիա­րա­կե­լու գոր­ծում և հավա­տա­րիմ է այն ավե­տի­քի ու հուսո նկատ­մամբ, ո­րոնք նա ներշն­չում է մար­դու սրտի մեջ (Ա Պետր., Դ 19) և հառաջ մղում դեպի կա­տա­րե­լու­թյուն: Յուր ար­քա­յու­թյան մեջ Աս­տված մար­դու հետ միու­թյուն է պա­հում յուր սրբու­թյամբ, այն­պես որ, յուր և յուր ա­րա­րա­ծի տար­բե­րու­թյունը չէ վե­րաց­նում. այդ սի­րո միու­թյան հարա­բե­րու­թյան մեջ Աս­տու­ծո վե­հու­թյունն ու փառ­քը մնում են հավի­տյան, և երբեք չար ու ա­րատ չեն մոտե­նում նո­րա էու­թյան (Ե­սայ., Զ 3. Բ 0ր., Է 21. Հակ., Ա 13. Եբր., Ժ 27. ԺԲ 29): Ա­ռանց այդ սրբու­թյան չի կա­րող լի­նել ճշմա­րիտ սեր դեպի մար­դիկ և Աս­տվա­ծա­յին կա­տա­րե­լու­թյուն` Աս­տու­ծո մեջ:

Սի­րո փառքն Աս­տու­ծո մեջ և կա­տա­րե­լու­թյանց լրու­մը կոչ­վում է ե­րա­նու­թյուն: Ե­րա­նու­թյուն Աս­տու­ծո մեջ է, զի կյանքն ինքնըստինքյան Աս­տու­ծո մեջ է կա­տա­րյալ և լրիվ: Նո­րա սի­րո մեջ տի­րում է հավի­տե­նա­կան խա­ղա­ղու­թյուն, որ ոչ այլ ինչ է` ե­թե ոչ հավի­տե­նա­կան գոր­ծու­նեու­թյուն յուր սի­րո ծավալ­ման մեջ (Եբր., Դ 3. Հովհ., Ե 17): Եվ ա­հա Աս­տված, ու­նե­նա­լով յուր ներ­քին կյանքն ա­ռան­ձին և ար­տա­քին գոր­ծու­նեու­թյունը դեպի աշ­խարհ ա­ռան­ձին, պա­հում է յուր ար­դա­րու­թյունը, բա­րու­թյունը, սրբու­թյունը, սերը, ո­ղոր­մա­ծու­թյունը և հավա­տար­մու­թյունը դե­պի մար­դիկ և միև­նույն ժա­մա­նակ յուր խա­ղա­ղա­կան ե­րա­նու­թյունն յուր կյան­քի մեջ. ուստիև նա ճշմա­րիտ է ու կա­տա­րյալ ճշմար­տու­թյուն, այ­սինքն` որ ինքն յուրյան հետ ի­րա­կան նույ­նու­թյուն է և միակ ի­րա­կան նույնու­թյունը: Այ­սինքն` նո­րա ի­մաստու­թյունը, տնօ­րի­նու­թյունը, կամ­քը, գոր­ծը և ա­մե­նայն վե­րա­բեր­մունք կա­տա­րե­լա­պես հա­մա­պա­տաս­խան է յուր էու­թյան հետ և ի­րո­ղու­թյուն է կա­տա­րյալ նույնու­թյամբ:

Ըմբռ­նե­լով այս բո­լոր կա­տա­րե­լու­թյունք` ճա­նա­չում ենք և տես­նում մեր Ա­րար­չին մի­միայն իբ­րև ա­րա­րած, այ­սինքն` «իբ­րեւ ընդ­հա­յե­լի օ­րի­նա­կաւ», իսկ երբ կար­ժա­նա­նանք նո­րա ե­րա­նա­կան տե­սու­թյան, այ­սինքն` երբ կա­տա­րյալ սի­րով կվա­ռվենք նո­րա փա­ռաց մեջ, «յաւուր յայն­միկ ե­ղի­ցի Տէր մի եւ ա­նուն նո­րա մի» (Զաք., ԺԴ 9), և պետք չենք ու­նե­նալ բազ­մա­թիվ ստո­րո­գու­թյանց` մեր ճա­նա­չո­ղու­թյունը պար­զե­լու հա­մար. «Յայն­ժամ գի­տա­ցից որ­պէս եւ Նայն ծա­նեաւ զիս» (Ա Կոր., ԺԳ 12):