Ճշմա­րիտ Ե­կե­ղե­ցու հատ­կու­թյուն­նե­րը

Ա․ ­Եկե­ղե­ցու չորս նշան­նե­րով կա­րե­լի է լիո­վին ճա­նա­չել ոչ միայն նո­րա ճշմար­տու­թյունն, այլև նո­րա էու­թյունն ու հատկու­թյուն­ներն, ո­րոնց վրա ըստ ե­րևույթին հարկ չկա ա­ռանձ­նա­պես խոսե­լու: Սա­կայն որպեսզի ճշմա­րիտ Ե­կե­ղե­ցու էու­թյունը կա­տա­րե­լա­պես պատ­կե­րա­նա հավա­տա­ցո­ղի հո­գու մեջ, անհ­րա­ժեշտ է գեթ մի ակ­նարկ ձգել նաև նո­րա հատկու­թյանց վրա:

1. Ե­կե­ղե­ցին, մշտա­կան հարա­բե­րու­թյան մեջ լի­նե­լով Քրիս­տո­սի ու Ս. Հո­գու հետ, այլև յուր էու­թյամբ նո­ցա հետ պայ­մա­նա­վոր­ված լի­նե­լով, ոչ միայն ան­տե­սա­նե­լի է, այլև միան­գա­մայն տե­սա­նե­լի է: Ե­թե ե­կե­ղե­ցին տե­սա­նե­լի լի­ներ միայն, չէինք ա­սիլ «հաւա­տամք և ի մի­միայն ընդ­հան­րա­կան և ա­ռա­քե­լա­կան ս. Ե­կե­ղե­ցի», վասնզի տե­սա­նե­լին այլևս հավա­տա­լի չէ: Բայց ո­րով­հե­տև ե­կե­ղե­ցին միան­գա­մայն և ան­տե­սա­նե­լի է, ուստիև Հավա­տամ­քի մեջ խոս­տո­վա­նե­լու նյութ է դառ­նում: Ե­կե­ղե­ցին ան­տե­սա­նե­լի է, վասնզի ժա­մա­նա­կով ու տա­րա­ծու­թյամբ, դիր­քով ու կար­գով ի­րա­րից բա­ժա­նված հավա­տա­ցյալք, ա­ռա­քե­լա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­թյան մեջ մտնե­լով Քրիս­տո­սի հետ, դառ­նում են նո­րա մար­մի­նը. ան­տե­սա­նե­լի է, վասնզի նո­րա անդ­րա­նիկ­ներն ևս, մեզ ան­տե­սա­նե­լի լի­նե­լով հան­դերձ, մի ան­բա­ժա­նե­լի միու­թյուն են կազ­մում մեզ հետ[1]. ան­տե­սա­նե­լի է, վասնզի նո­րա գլու­խը Քրիս­տոս այժմ ան­տե­սա­նե­լի է, և ե­կե­ղե­ցու մեջ գոր­ծող աստվա­ծա­յին զորու­թյունն ու շնորհն ան­տե­սա­նե­լի է: Սա­կայն ե­կե­ղե­ցին միա­ժա­մա­նակ և տե­սա­նե­լի է, վասնզի տե­սա­նե­լի է յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րով, յուր ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյուն­նե­րով, գոր­ծե­րով ու կար­գե­րով. տե­սա­նե­լի է, զի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան տե­սա­նե­լի հաս­տա­տու­թյունն է այս աշ­խար­հում. տե­սա­նե­լի է, քա­նի որ Աս­տու­ծո զորութ­յունն ու շնոր­հը տե­սա­նե­լի կար­գով բաշ­խում է հավա­տա­ցյալ­նե­րին: Եվ այս բնա­կան է, վասնզի մարդ ինքն, որ փրկվում է ե­կե­ղե­ցու մեջ, թե՛ տե­սա­նե­լի է և թե՛ ան­տե­սա­նե­լի. տե­սա­նե­լի է յուր մարմ­նավոր գո­յու­թյամբ, բայց ան­տե­սա­նե­լի է յուր հո­գևոր կյան­քով և հավատ­քի վառ­քով: Հե­տևա­բար Ե­կե­ղե­ցին թե՛ տե­սա­նե­լի է և թե՛ ան­տե­սա­նե­լի. ոչ թե ու­նի ան­տե­սա­նե­լի մասն և տե­սա­նե­լի ու­րիշ մասն, այլ այն, որ տե­սա­նե­լի է, միան­գա­մայն և ան­տե­սա­նե­լի է. տե­սա­նե­լի է յուր ա­ռանձ­նա­կան և ար­տա­քին դրու­թյամբ, իսկ ան­տե­սա­նե­լի է յուր ընդ­հա­նուր ու ներ­քին հատկու­թյամբ:

2. Ե­կե­ղե­ցին անս­խա­լա­կան է: Քա­նի որ Ե­կե­ղե­ցու ղե­կա­վա­րու­թյունը Ս. Հո­գով է, և նո­րա կյան­քը` Ս. Հո­գու շնոր­հա­բաշ­խու­թյամբ, բնա­կա­նա­բար նա չի կա­րող սխա­լվել հավատ­քի վե­րա­բեր­յալ բո­լոր բա­րո­յա­կան ու դավա­նա­կան խնդիր­նե­րի ո­րոշ­ման մեջ: Եվ ե­թե ե­կե­ղե­ցին անս­խա­լա­կան չլի­ներ, չէր կա­րող ան­խախտ հարա­տևել ո՛չ նո­րա միու­թյունը, ո՛չ սրբու­թյունը, ո՛չ ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունն ու ո՛չ ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունը: Հե­տևա­բար և ե­թե ե­կե­ղե­ցին շե­ղվի այդ չորս նշան­նե­րից, ան­շուշտ չի կա­րող պա­հել և յուր անս­խա­լա­կա­նու­թյունն, որ պայ­մա­նավոր­ված է ա­ռա­քյալ­նե­րի հաջոր­դու­թյամբ ու հաստա­տու­թյամբ միայն: Սա­կայն հարց է հառաջ գա­լիս, թե քա­նի որ աստվա­ծա­յին ճշմար­տու­թյուն­նե­րը միան­գամընդմիշտ շնոր­հված են ե­կե­ղե­ցուն, այլևս ի՞նչ կա­րիք պետք է լի­նի անս­խա­լա­կա­նու­թյան. մի՞թե կա­րող են նոր վճիռ­ներ ու փո­փո­խու­թյուն­ներ հառաջ գալ, ո­րոնց հա­մար կա­րևոր լի­նի և անս­խա­լա­կա­նու­թյունը: Այս հարցն ինքնըստինքյան կլուծ­վի, ե­թե ի նկա­տի ու­նե­նանք հե­տևյալը:

Ե­կե­ղե­ցու մա­սին խոսե­լիս պար­զե­ցինք, որ թեև ա­ռա­քյալ­նե­րի քա­րո­զածն ու ավան­դա­ծը մեկ է և ան­փո­փոխ յուր բո­լոր հիմ­քե­րով ու սկզբունք­նե­րով, այ­սով հան­դերձ յուրա­քան­չյուր ա­ռաք­յալի հիմ­նադ­րած ե­կե­ղե­ցին յուր տե­ղում յուր ազ­գին փրկա­րար լի­նե­լու հա­մար ազ­գա­յին է դառ­նում յուր բո­լոր ար­տա­հայտիչ կեր­պավո­րու­թյամբ: Այ­լա­պես նա չի կա­րող կա­պել ազ­գը Աս­տու­ծո հետ և բնա­կա­նա­պես հա­ղորդ դարձ­նել դեպի փրկու­թյուն: Սա­կայն յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի ու­նի յուր ազ­գի հետ յուր պատ­մա­կան կյանքն և նա նույն­պես զար­գա­նում է ըստ մարդ­կա­յին հա­ռաջա­դի­մու­թյան, առ որ ձգտում էին և ա­ռա­քյալ­ներն աշ­խա­տու­թյամբ ու նա­հա­տա­կու­թյամբ (Եփ., Դ 13. Կող., Ա 10. Բ Պետ., Գ 18): Բայց ո­րով­հե­տև աստվա­ծա­յին հայտ­նու­թյունն և ա­ռա­քե­լա­կան կար­գերն ե­կե­ղե­ցու մեջ ան­փո­փո­խե­լի և ան­քակ­տե­լի են, ուս­տի նո­րա այդ զար­գա­ցու­մը վե­րա­բե­րում է ոչ թե ին­քյան, այլ այն հարա­բե­րու­թյան ու ներ­գոր­ծու­թյան, ո­րով նա դաստիա­րա­կում ու կրթում է յուր ժո­ղո­վուր­դը: Այդ­պես տես­նում ենք, որ ա­ռա­քյալ­նե­րի թղթերն իսկ ըստ ժա­մա­նա­կին, ըն­թեր­ցող­նե­րի և գոր­ծե­րի ըն­թաց­քին տար­բեր ձև ու ոճ ու­նին, այ­սինքն` Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունն ու յուրյանց կար­գե­րը տա­լիս են այն ձևով ու ո­ճով, որ ա­մե­նից հարմար է լսող­նե­րին: Այս­պես և միշտ անհ­րա­ժեշտ է հառաջա­դի­մող հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ հաստա­տել աստվա­ծա­յին ճշմար­տու­թյունը ժա­մա­նա­կի նոր մի­ջոց­նե­րով կամ նոր ձևով ու ո­ճով` ա­ռանց շե­ղվելու ա­ռա­քե­լա­կան սահ­մա­նից: Իսկ ընդ­հա­կա­ռակն` նոր ժա­մա­նա­կը դարձ­նել հին կար­գե­րի վրա, հե­տա­դի­մել դեպի հետ և ոչ թե հի­նը դարձ­նել նո­րի վրա` ըստ աստ­վա­ծա­յին հայտ­նու­թյան ու­ղիղ տրա­մադ­րու­թյան, այդ արդեն մի ներ­քին ան­կա­րե­լիու­թյուն է, ո­րի մեջ է բո­ղո­քա­կա­նու­թյունն (ինչ­պես խոս­տո­վա­նում են Դոռ­ներ և այլք):

Ե­կե­ղե­ցին չի փո­փոխ­վում, այլ զար­գա­նում է ինքն ին­քյան և յուր ժո­ղովր­դի մեջ ա­րյուն ու մար­մին դառ­նում ըստ ժա­մա­նա­կին: Նո­րա մեջ հեր­ձված է լի­նում, որ ըն­տիր­նե­րը նո­րո­գա­պես ե­րևան (Ա Կոր., ԺԱ 19): Նո­րա հավա­տամքն ան­փո­փոխ է, սա­կայն «Քրիս­տո­նեա­կան վար­դա­պե­տու­թյունը» զար­գա­նում է գի­տու­թյան հառաջա­դի­մու­թյան մի­ջոց­նե­րով. նո­րա աստվա­ծա­պաշ­տու­թյունն ան­փո­փոխ է, սա­կայն ըստ ձևին ու ե­ղա­նա­կին կա­տա­րե­լա­գործ­վում է (ձայ­նագ­րու­թյուն և այլն). նո­րա ձեռ­նադ­րու­թյունը միշտ միևնույն է, սա­կայն պաշ­տոնյանե­րը պետք է ժա­մա­նա­կի գի­տու­թյունն ևս ու­նե­նան. նո­րա կա­նո­նադ­րու­թյունն ան­քակ­տե­լի է, սա­կայն դաստիա­րակ­չա­կան մի­ջոցն ու ե­ղա­նա­կը ձևա­կերպ­վում է` ըստ պա­րա­գա­նե­րին ու հան­գա­մա­նաց կամ ըստ ժո­ղովր­դի պատ­րաստու­թյան ու հաս­կա­ցո­ղու­թյան[2]:

Արդ` ինչ­պե՞ս պետք է այս ա­մե­նի մեջ պահ­պա­նվին ե­կե­ղե­ցու չորս նշան­նե­րը: Ան­շուշտ նո­րա անս­խա­լա­կա­նու­թյամբ: Այդ խոս­տա­ցավ Քրիս­տոս` տա­լով յուր ե­կե­ղե­ցուն ճշմար­տու­թյան Ս. Հո­գի[3]: Ու­րեմն և Քրիս­տո­սի շնոր­հիվ ու Ս. Հո­գու մշտա­կան ղե­կա­վա­րու­թյամբ ե­կե­ղե­ցին անս­խալ է յուր ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դա­կա­նու­թյան հի­ման վրա: Ե­կե­ղե­ցու վճիռն, որ տե­ղի է ու­նե­նում ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյան հի­մուն­քով, նո­ցա վար­դա­պե­տու­թյան և ավան­դու­թյան հավա­տար­մու­թյամբ և հանուն Հիսու­սի Քրիս­տո­սի ժո­ղո­վա­կան միա­բա­նու­թյամբ, անս­խալ է հաստա­տա­պես, զի Ս. Հո­գին մի­միայն այդ­պի­սի միա­բա­նու­թյան մեջ է ա­ջա­կից[4]: Ար­դա­րև` անս­խա­լա­կան է և մի­միայն Աս­տված. անս­խա­լա­կան է մի­միայն այն գործն ու խոսքն, որ միա­բան ե­կե­ղե­ցին կա­տա­րում է Աս­տու­ծո ա­ռա­ջա­դի­մու­թյամբ: Հե­տևա­բար ան­սխա­լա­կա­նու­թյան ե­րաշ­խավո­րու­թյուն է տա­լիս Քրիս­տոս յուր ե­կե­ղե­ցուն մի­միայն այն գոր­ծե­րի մեջ, ո­րոնք կկա­տա­րվեն ժո­ղո­վով (մին­չև ան­գամ եր­կու կամ ե­րեք հավա­տա­ցյալ­նե­րի միա­բա­նու­թյամբ), բայց հանուն յուր, այ­սինքն` երբ գոր­ծեն Քրիս­տո­սի ան­վան փա­ռավո­րու­թյան հա­մար և նո­րա ու յուր ա­ռա­քյալ­նե­րի պատ­վի­րան­նե­րի ու կար­գե­րի հա­մա­ձայն («որ ձեզ լսէ` ինձ լսէ») ա­ռանց որևիցե անձ­նա­կան, կու­սակ­ցա­կան և նյու­թա­կան և որև­իցե այլ շա­հախնդ­րու­թյան:

3. Ե­կե­ղե­ցին միակ փրկա­րար է. այ­սինքն` ար­տա­քո Ե­կե­ղեց­վո չիք փրկու­թյուն: Ինչ­պես որ փրկու­թյան ուխ­տը դրվեց Քրիս­տո­սի ավե­տի­քով, այն­պես էլ հաստա­տա­պես հայտ­նվեց, որ միակ փրկու­թյունն Աս­տու­ծո այդ ուխ­տով է[5]: Նա­խա­պատ­րաստվող ժո­ղովրդի մեջ մի­միայն Սիոնն էր փրկա­րանն, որ կա­տա­րվեց Քրիս­տո­սի մեջ, ու այդ­պի­սով Քրիս­տո­սի իս­կա­կան Սիո­նը դար­ձավ հավա­տա­ցյալի միակ փրկա­րա­նը: Ուստիև Քրիս­տոս նույնիսկ սկզբից ո­րո­շեց, որ մի­միայն նա կփրկվի, ով կհավա­տա յուրյան, կմկրտվի և ա­պա կհա­ղոր­դվի կե­նա­րար մարմ­նին և ա­րյան[6]: Փրկու­թյան այդ հիմ­նա­քա­րը պա­հե­ցին և ա­ռա­քյալ­ներն յուր­յանց բո­լոր քա­րո­զու­թյան մեջ[7]: Ավե­տա­րա­նե­լով ժո­ղովր­դին` նո­քա ա­ռանձ­նաց­նում էին հավա­տա­ցյալ­նե­րին ան­հավատ­նե­րից և ա­պա­կա­նու­թյունից ու խավա­րից տա­նում էին դեպի կյանքն ու լույս: Եվ ո­րով­հե­տև նո­քա այս աշ­խար­հից չէին և Քրիս­տո­սինն էին, ուս­տի ա­մեն­քից ատ­վում էին, ար­տաքս­վում էին ժո­ղո­վա­րա­նից, և մին­չև ան­գամ նո­ցա սպա­նու­մը մի աստվա­ծա­հա­ճո գործ էր հա­մար­վում հրեա­նե­րի մեջ[8]: Սա­կայն դո­քա մեծ մեղ­քի մեջ էին, վասնզի Աս­տու­ծո Որ­դին ինքն էր արդեն քա­րո­զել նո­ցա մեջ ճշմար­տու­թյունը, բայցևայն­պես չէին հավա­տում (Հովհ., ԺԵ 22): Ուստիև նոր հոտ է կազմ­վում ճշմա­րիտ ու քաջ հո­վվի ներ­քո, ո­րից ա­մե­նայն հավա­տա­ցյալ փրկու­թյուն էր գտնում հաստատ և ա­պա­հո­վա­պես: Եվ մինչ­դեռ ա­ռաջ հրեա­նե­րի մեջ էր սրբու­թյունն, ու սուրբ պետք է լի­ներ Իս­րա­յելը, քա­հա­նա­նե­րը, զգեստ ու ա­նոթ­նե­րը, տեղն ու խո­րանն և ամ­բողջ ժո­ղո­վուր­դը[9], այն­պես և այժմ սուրբ են մի­միայն Քրիս­տո­սի ընտ­րյալ­ներն[10] իբ­րև Քրիս­տո­սով սրբված և ար­դա­րա­ցած­ներ[11], ո­րոնք մկրտու­թյամբ թո­թա­փում են հինն ու զգե­նում նո­րը[12]: Այս­պի­սով, Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին հայտ­նում է Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունը, հավա­տա­ցյալ­նե­րին ընտ­րում է բազ­մու­թյունից, մկրտու­թյամբ մաք­րում է, շնորհք բաշ­խում և քրիս­տո­նեա­կան գոր­ծու­նեու­թյան հա­մար նոր կյան­քի մեջ դնում: Ու­րեմն և ե­կե­ղե­ցին, Աս­տու­ծո հաստա­տա­ծը լի­նե­լով ու ճշմար­տու­թյուն ու շնորհ պար­գևե­լով, ա­ռաջ­նորդ­վում է Ս. Հո­գով ու հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ սրբու­թյուն ու փրկու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նում. հե­տևա­բար և նա է միակ փրկա­րա­րը (Եփ., Ե 23-27): Մի­միայն նո­րա­նով կա­րե­լի է հաստա­տվել կեն­դա­նի և աստվա­ծա­յին վեմի վրա, հո­գևոր տա­ճար դառ­նալ, ա­նա­րատ քա­հա­նա­յու­թյուն ու­նե­նալ, սուրբ ժո­ղո­վուրդ լի­նել ու սե­փա­կան ազգ, նվիր­վել Աս­տու­ծո ու նո­րան հա­ճե­լի լի­նել կյան­քով, գոր­ծով և աստված­պաշ­տու­թյամբ[13]: Հե­տևա­բար և ե­կե­ղե­ցին Աս­տու­ծո միակ փրկա­րանն է աշ­խար­հիս վրա մարդ­կանց հա­մար, ո­րով ամեն ոք կա­րող է Աս­տու­ծու­նը լի­նել և Աս­տու­ծո բո­լոր շնորհ­նե­րը վա­յե­լե­լով` հան­դեր­ձյալ փա­ռաց ար­ժա­նա­նալ:

Սա­կայն նա­խըն­թաց եր­կու գլուխ­նե­րում տե­սանք, որ Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին ի­րա­կա­նա­նում է աշ­խար­հում ա­ռանձ­նա­կա­նա­պես կամ ան­հա­տա­կա­նա­պես և ի­րա­կա­նաց­նում է Քրիս­տո­սի փրկու­թյունն յուր ազ­գի մեջ` ըստ նո­րա դա­րավոր ու բնա­կան կյան­քին, պատ­մու­թյան և ամեն հան­գա­մա­նաց: Տե­սանք, որ քրիս­տո­նեու­թյունը մի­միայն այդ­պես յուրա­քան­չյուր մի ազ­գի սե­փա­կա­նու­թյունը դառ­նա­լով է նո­րա կյան­քի ու փրկու­թյան հիմ­նա­քա­րը դառ­նում. այլև յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի ներ­կա­յաց­նում է Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին և Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն, ուստիև յուրա­քանչ­յուր ե­կե­ղե­ցի կա­րող է յուրայ­նոց հա­մար ա­սել, որ յուրյանից դուրս չկա փրկու­թյուն[14]: Յու­րա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի, ձգտե­լով և աշ­խա­տե­լով պինդ պա­հել յուր ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունը, սրբու­թյունը, միու­թյունն և ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունը` ըստ ա­ռա­քե­լոց ավան­դու­թյան և հաջոր­դու­թյան, մրցման մեջ է, ան­շուշտ, այլ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հետ և հավատ­քով ջա­տա­գո­վում է յուր պատ­մա­կան ճշմար­տու­թյունն այ­լոց ոտ­նա­հա­րու­թյանց դեմ: Նա բա­րե­զար­դում է յուր աստված­պաշ­տու­թյունը, պայ­ծա­ռաց­նում է յուր հո­գևոր կար­գը բա­րո­յա­պես և ուս­մամբ, բազ­մաց­նում է յուր ճշմար­տու­թյունը քա­րո­զող­նե­րի թիվն յուր հոտի բո­լոր խավե­րի մեջ ամեն աստի­ճա­նով ու վի­ճա­կով, զար­գաց­նում է յուր վար­դա­պե­տու­թյունն ըստ ա­մե­նայ­նի և մատ­չե­լի դարձ­նում ա­մեն­քի մտքին, քաղց­րաց­նում է յուր դաստիա­րա­կու­թյունն և ա­մեն­քին վա­րում դեպի մի նպա­տակ և տա­րա­ծում է յուր լույսն` որ­քան ըն­դար­ձա­կու­թյուն ու սահ­ման է գտնում յուր շուր­ջը: Այս ա­մե­նով նա ցույց է տա­լիս, որ ինքն Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նա­ցու­ցիչ գոր­ծոնն է, կեն­սու­նակ է և միակ փրկա­րար է յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րի հա­մար ան­մո­լար ըն­թաց­քով: Մի­միայն այս­պես կա­րող ենք ճա­նա­չել մեր ճշմա­րիտ ճա­նա­պար­հը, ըն­թաց­քը, նպա­տակն ու զար­գա­ցու­մը[15]:

Սխալ ու մո­լար կլի­նի` երբ մի ե­կե­ղե­ցի ոչ թե այս մտքով, այլ բա­ցար­ձա­կա­պես ին­քյան միակ փրկա­րար է ճա­նա­չում և այ­լոց ե­կե­ղե­ցի­նե­րի փրկա­րա­րու­թյունն յուրյանց ժո­ղովր­դոց հա­մար ու­րա­նում. այս արդեն բղխում է ե­կե­ղե­ցու էու­թյան և մար­դու հա­վատ­­քի մա­սին թյուր կար­ծիք ու­նե­նա­լուց, ո­րի հե­տևանքն է և քրիս­տո­նյա-ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի փո­խա­դարձ կրկնա­մկրտու­թյունն, որ ան­նե­րե­լի է` ըստ Ավե­տա­րա­նի պա­տվե­րին: Թե՛ Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին ու թե՛ բո­ղո­քա­կանք[16] հավա­սա­րա­պես մե­ղան­չում են, որ քա­րո­զում են, թե մի­միայն յուրյանց վար­դա­պե­տու­թյուն­ն է փրկա­րար և եթ: Ըստ Լու­թե­րի և ըստ Կալ­վին­յանց` իշ­խան­նե­րը պետք է ուժով տա­րա­ծեին յուրյանց քա­րո­զու­թյունը, ինչ­պես և հռովմեա­կանք հավա­տաքն­նու­թյան ար­հա­վիրք­նե­րը հնա­րե­ցին, և կամ ինչ­պես նո­ցա և այլ մար­դորս մի­սիոնար­նե­րը նյու­թա­կան խոս­տում­նե­րի խա­բեու­թյամբ և մարդ­կա­յին հա­ճույք­նե­րը շա­հե­լու հնար­նե­րով դավա­նա­կից­ներ են որ­սում` հա­կա­ռակ Քրիս­տո­սի Ավե­տա­րա­նի ճշմա­րիտ ա­զա­տու­թյան սկզբուն­քին ու հո­գուն:

Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, իբ­րև հա­զար վեց հա­րյուր տար­վա պատ­մա­կան կյան­քի եզ­րա­կա­ցու­թյուն, ճա­նա­չե­լով, որ յուր­յան­ցից դուրս չկա փրկու­թյուն Հա­յի հա­մար, երբեք նեղմ­տու­թյուն ու խավա­րամ­տու­թյուն չի ու­նե­ցել ու­րիշ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի փրկա­րա­րու­թյունն յուրյանց հավա­տա­ցե­լոց հա­մար ըստ նո­ցա հավատ­քին ժխտե­լու, թեև ա­րիա­բար կռվել է նո­ցա մո­լո­րու­թյանց դեմ, երբ այ­դոնք սպառ­նա­ցել են մտնել յուր սուրբ փա­րա­խը[17]: Մին­չև ան­գամ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու քա­ջա­մար­տիկ ա­խո­յան­նե­րից մեկը, խոր­տա­կե­լով յուր հա­կա­ռա­կոր­դին, ավե­լաց­նում է. «Եւ զի՞նչ օ­գուտ է հա­ւա­տա­ցե­լոց բա­նակ­ռիւ լի­նել ընդ մի­մեանս եւ հա­կա­ռա­կել ի հա­ւատսն: Այլ այս էր մեզ օ­գուտ` հա­ւա­տալ եւ խոս­տո­վա­նիլ, փա­ռա­ւո­րել եւ երկր­պա­գա­նել լռու­թեամբ եւ ա­մե­նայն հա­ւա­նու­թեամբ»: «Եւ մեք զմերս ոչ գրե­ցաք ընդ հա­կա­ռակս ինչ, այլ սի­րա­կան յօ­ժա­րու­թեամբ ծա­նու­ցա­նել ման­կանց ե­կե­ղեց­ւոյ եւ ցու­ցա­նել զպա­տուի­րանս աստուա­ծա­շունչ գրոց: Զի որ­չափ դուք զհայ­հո­յու­թիւնդ սեր­մա­նե­ցիք, մեք ա­ռա­ւել հաստա­տես­ցուք զուղ­ղա­փա­ռու­թիւն, եւ տա­ցուք յօգ­նա­կա­նու­թիւն ման­կանց Ե­կե­ղեց­ւոյ սրբոյ, եւ ի պայ­ծա­ռու­թիւն սուրբ եւ ուղ­ղա­փառ հա­ւա­տոյ Հա­յաստա­նեայցս աշ­խար­հիս: Վասն զի ամ­րա­ցեալ հաստա­տես­ցին ի վե­րայ ան­շարժ հա­ւա­տոյ հի­ման Ս. Լու­սա­ւոր­չին Գրի­գո­րի եւ նո­րին զա­ւա­կացն, որք են լու­սա­տու տանն ա­րե­ւե­լից...»[18]:

4. Քա­նի որ Ե­կե­ղե­ցին միակ փրկա­րար հաստա­տու­թյունն է, ո­րով Քրիս­տոս տա­նում է մարդ­կանց դեպի յուր փրկա­կան փա­ռաց կյան­քը, պարզ է, որ նա հավի­տե­նա­կան և ան­պա­կա­սե­լի է, այ­սինքն պետք է հարա­տևի ու փրկա­գոր­ծե մին­չև աշ­խար­հի վեր­ջը: Ինքն­ըստին­քյան այս հե­տևում է թե՛ նո­րա չորս նշան­նե­րից ու թե՛ նո­րա էու­թյունից և անս­խա­լա­կա­նու­թյունից, վասնզի դո­ցա վրա է հաստա­տված Ե­կե­ղե­ցու կո­չումն, այն է` Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը լի­նել այս­տեղ և յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րին ար­ժա­նաց­նել Աս­­տու­ծո ար­քա­յու­թյան խա­ղա­ղա­կան փառ­քի վա­յել­ման: Այս հա­վի­տե­նա­կա­նու­թյունը մար­գա­րեա­ցվել է նախքան Քրիս­տոս[19], և նույ­նը հաստա­տեց Քրիս­տոս յուր ա­շա­կերտ­նե­րի մեջ (Մատթ., ԻԸ 16):

Ա­ռա­քյալ­նե­րին անհ­րա­ժեշտ էր լսել այս ա­պա­հո­վա­ցու­մը նույնիսկ Քրիս­տո­սից, վասնզի յուրյանց գոր­ծու­նեու­թյան մեջ հան­դի­պե­լու էին մե­ծա­մեծ նե­ղու­թյուն­նե­րի ու հա­կա­ռա­կու­թյանց, ո­րոն­ցից նա­խազ­գու­շաց­րեց նո­ցա դար­ձյալ Քրիս­տոս` բա­ցատ­րե­լով և այ­դոնց կա­րևո­րու­թյունը ճշմար­տու­թյան զորաց­ման հա­մար[20]: Նո­քա գի­տեին այս և յուրյանց կող­մից զգու­շաց­նում էին հավա­տա­ցյալ­նե­րին, հիշե­լով, որ հեր­ձվածն անհ­րա­ժեշտ է ըն­տիր­նե­րի պայ­ծա­ռու­թյան հա­մար[21], զի ըն­տիր­նե­րը պետք է աշ­խա­տեն նո­ցա­նից հե­ռա­նալ, զգու­շա­նալ, ճշմար­տու­թյան հա­մար գոր­ծել[22], և ճա­նա­չել ճշմար­տու­թյան ու սրբու­թյան բարձր ար­ժա­նի­քը: Հե­տևա­բար թե՛ հեր­ձվա­ծը, թե՛ ու­րա­ցու­թյունը, թե՛ հա­կա­ռա­կու­թյունն և ա­մե­նայն թշնա­մու­թյուն ու հա­լա­ծանք չեն կա­րող երբեք հա­րվա­ծել Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցու զորու­թյան և ան­պա­կա­սե­լիու­թյան: Նե­րոն­ներ, Հու­լիա­նոս ու­րա­ցող­ներ, հե­թա­նոս պե­տու­թյուն­ներ, աստվա­ծու­րաց ամ­բոխն ու այս աշ­խար­հի գի­տուն­նե­րը (Ա Կոր., Ա 20, 25, 27) չկա­րո­ղա­ցան և չեն կա­րող յուրյանց հնա­րած ար­հավիրք­նե­րը զգա­լի դարձ­նել Քրիս­տո­սի ան­հաղթե­լի Ե­կե­ղե­ցու հա­մար: Ընդ­հա­կա­ռակն, մարդ­կա­յին մտքի այդ բո­լոր հնար­ներն և աշ­խար­հա­յին հա­կա­ռա­կու­թյան ընդ­հա­րում­նե­րը նոր ի նո­րո ա­պա­ցույց­ներ են մա­տա­կա­րա­րում, որ աշ­խար­հի իշ­խա­նու­թյունը մար­դու եր­ջան­կու­թյան հա­մար չէ, Աս­տու­ծո հա­կա­ռակ է և չի կա­րող բնավ հարա­տևել: Այլ մի­միայն Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը, մար­դու եր­ջան­կա­րանն ու հավի­տե­նա­կան փրկա­րա­նը:

Բ. Ճշմա­րիտ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին կու­նե­նա և հիշյալ չորս հատկու­թյուն­ներն, ո­րոց հաստա­տու­թյան հիմք է կազ­մում ա­ռա­ջին հատկու­թյունը: Ինչ­պես որ ճշմա­րիտ ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունից բղխում են ե­կե­ղե­ցու միու­թյունը, սրբու­թյունն և ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունը. ինչ­պես որ նո­րան­ցից բղխում են և ե­կե­ղե­ցու չորս հատկու­թյուն­ներն, այն­պես էլ նո­րա անս­խա­լա­կա­նու­թյունն, փրկա­րա­րու­թյունն և հավի­տե­նա­կա­նու­թյունը բղխում են նո­րա տե­սա­նե­լի և միան­գա­մայն ան­տե­սա­նե­լի լի­նե­լուց: Ե­թե մի ե­կե­ղե­ցի ա­ռավե­լա­պես ուժ է տա­լիս յուր տե­սա­նե­լիու­թյան և ա­մե­նայն ինչ նո­րա վրա հաստա­տում, նա ընկ­նում է աշ­խար­հա­յին ըն­թաց­քի մեջ և պե­տա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն ստա­նում, կեդ­րո­նաց­նե­լով իշ­խա­նու­թյուն ու գոր­ծու­նեու­թյուն յուր պաշ­տոնյանե­րի ձեռ­քում հա­կա­ռակ ժո­ղովր­դին, իսկ ե­թե ան­տե­սա­նե­լիու­թյան է ուժ տա­լիս, ընկ­նում է ավեր­ման մեջ, խառ­նաշ­փոթ­վում է և դառ­նում կա­մա­յա­կա­նու­թյանց շրջան: Ա­ռա­ջի­նը մի նվի­րա­պե­տու­թյուն է և ոչ ե­կե­ղե­ցի, որ­տեղ ա­մե­նայն գործ իշ­խա­նու­թյան և մա­նավանդ իշ­խա­նա­պե­տի ձեռ­քումն է, և ժո­ղո­վուր­դը ներ­գոր­ծա­կան մաս­նակ­ցու­թյուն չու­նի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան գոր­ծում, այլ միայն կրավո­րա­կան դեր է կա­տա­րում, իսկ երկ­րորդն ան­հա­տա­կան մի ա­զատ դաշ­նադ­րու­թյուն է, որ­տեղ յուրա­քան­չյուր ան­հատ իշ­խան է և յուր գոր­ծի ու կամ­քի տերն է` ըստ յուր քմաց Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար աշ­խա­տե­լու նկատ­մամբ: Ա­ռա­ջի­նը Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցին է, իսկ երկ­րոր­դը Բո­ղո­քա­կանք են:

Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին դար­ձել է գրե­թե մի աշ­խար­հա­յին թա­գավո­րու­թյուն յուր ոչ թե հո­գևոր, այլ մարմ­նավոր թա­գավո­րով, որ է Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը: Ըստ այսմ և ամ­բողջ ե­կե­ղե­ցա­կան վար­չու­թյունն աշ­խար­հա­կան կա­ռա­վա­րու­թյուն է, և ժո­ղո­վուրդն ան­պայ­ման հպա­տա­կու­թյամբ ստո­րադ­րված է նո­րա «նվի­րա­պե­տու­թյան»: «Նվիրա­պե­տու­թյան» ձգտումն է` կա­ռա­վա­րել ժո­ղո­վուր­դը` խիստ հե­տևե­լով նո­րա ուղ­ղու­թյան և պատ­ժա­կան մի­ջոց­նե­րը գե­րա­դա­սե­լով: Այս ձգտման սոս­կա­լի ար­տա­հայտու­թյունն է հավա­տաքն­նու­թյունն, որ ա­մե­նայն ժա­մա­նակ սար­սեց­րել է հավա­տա­ցյալ­նե­րին և շա­րու­նակ գրգռել ժո­ղովր­դի հա­կա­ռա­կու­թյունը: Այս իհարկե հայտ­նի մո­լո­րու­թյուն է և կա­տա­րե­լա­պես հա­կա­ռակ է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան, որ հո­գով ու ճշմար­տու­թյամբ, ա­ռա­քի­նու­թյամբ և ա­պաշ­խա­րու­թյամբ է, Քրիս­տո­սի հավատ­քով ու սի­րա­հո­ժար անձ­նվի­րու­թյամբ է ի­րա­կա­նա­նում ժո­ղովր­դի մեջ ու հաստատ­վում և ոչ թե բռնու­թյամբ ու մարմ­նա­պես, կռվով ու հա­լա­ծան­քով: Այս­պի­սի մարմ­նավոր կազ­մա­կեր­պու­թյունը կամ նվի­րա­պե­տու­թյունն ար­հա­մար­հեց Քրիս­տոս նույնիսկ այն ժա­մա­նակ, երբ ա­նար­դա­րու­թյամբ նո­րան դա­տում ու խաչ էին բարձ­րաց­նում. «Իմ ար­քա­յու­թիւն չէ յայսմ աշ­խար­հէ. ե­թէ յաշ­խար­հէ աստի էր ար­քա­յու­թիւնն իմ, սպա­սա­ւորքն իմ մարտն­չէին ար­դեօ՞ք զի մի մատ­նե­ցայց Հրէից, բայց արդ` թա­գա­ւո­րու­թիւնն իմ չէ աստի» (Հովհ., ԺԸ 36):

Բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցին էլ, խոր­շե­լով հռովմեա­կան­նե­րի այս դա­տա­պար­տե­լի ու ակն­հայտ­նի մո­լո­րու­թյունից, կա­րո­ղու­թյուն կամ հան­գիստ խո­հա­կա­նու­թյուն չու­նե­ցան խո­տա­նը քե­րե­լու և քրիս­տո­նեա­կա­նը պա­հե­լու, այլ ընդ­հա­կա­ռակն` վրեժխնդ­րու­թյամբ ճշմար­տու­թյունն էլ ար­հա­մար­հե­ցին` մեր­ժե­լով ոչ միայն պա­պա­կան իշ­խա­նու­թյունն ու նվի­րա­պե­տու­թյունն, այլև մին­չև ան­գամ հո­գևոր կարգն ու ե­կե­ղե­ցու էու­թյունը: Այդ­պես նո­քա, խոր­տա­կած հա­մա­րե­լով հռովմեա­կան բռնու­թյունը, քա­րո­զում են, որ իբր թե ե­կե­ղե­ցին ան­տե­սա­նե­լի է, ա­զատ է ար­տա­քին ամեն տե­սակ պայ­ման­նե­րից և հավա­տա­ցյալ­ներն ա­ռանց մի որևիցե տե­սա­նե­լի միջ­նոր­դու­թյան ստա­նում են Ս. Հո­գուց աստվա­ծա­յին շնորհ­ներ: Բո­լոր հավա­տա­ցյալ­ներն էլ հավա­սար են, և ոչ ոք չգի­տե, թե ինչ­պես է Ս. Հո­գին շնորհ­ներ բաշ­խում յուր հավա­տաց­յալ­նե­րին. «Զի հողմն ուր կա­մի` շնչէ, եւ զձայն նո­րա լսես, այլ ոչ գի­տես ուս­տի գայ կամ յո եր­թայ. սոյն­պէս եւ ա­մե­նայն ծնեալն ի Հոգ­ւոյն» (Հովհ., Գ 8), իսկ այն ե­կե­ղե­ցին, որ տես­նում ենք, ոչ թե ե­կե­ղե­ցի է, այլ մի պա­տա­հա­կան ժո­ղով է և լոկ մարդ­կա­յին է:

Պարզ նկա­տե­լի է, որ բո­ղո­քա­կանք ակ­նե­րև հա­կա­սու­թյանց մեջ են ընկ­նում, վասնզի չեն կա­րո­ղա­նում ա­սել, թե ի՞նչ է և ինչ­պես է այդ ե­րևա­կա­յա­կան ան­տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցին, ըստ ո­րում և իս­կա­պես չկա մարդ­կանց հա­մար, քա­նի որ յուրա­քան­չյուր ոք մի­միայն ե­րևա­կա­յու­թյամբ կամ ա­նե­րևու­թա­պես է պատ­կա­նում այդ ա­նե­րևույթ ե­կե­ղե­ցուն և ոչ մի կերպ չի կա­րող ի­մա­նալ, թե ին­քը վա­յե­լո՞ւմ է Ս. Հո­գու շնորհ­նե­րը, թե՞ ոչ: Բայց նո­քա ըն­դու­նում են և տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցու ար­տա­քին ե­րևույթ­նե­րը, այն է` Ավե­տա­րա­նը, մկրտու­թյունն ու հա­ղոր­դու­թյունը: Սա­կայն երբ տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցի չկա, այլևս ինչ­պես կա­րող են ան­տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցու ար­տա­հայտու­թյուն­ներ լի­նել: Կամ մի՞թե կա­րող են սուրբ խոր­հուրդ­նե­րը լի­նել մարդ­կա­յին պա­տա­հա­կան ժո­ղո­վում: Կամ ին­չի՞ հա­մար են դո­քա, երբ մարդ ո՛չ ար­տա­քին մի­ջոց­նե­րի կա­րոտու­թյուն ու­նի յուր փրկու­թյան հա­մար և ո՛չ կա­րող է գի­տե­նալ, թե ին­քը փրկվա՞ծ է, թե՞ ոչ: Եվ ե­թե ե­կե­ղե­ցին պա­տա­հա­կան է, ինչ­պես Քրիս­տոս թույլ տվավ, որ յուր կար­գադ­րած ս. խոր­հուրդ­նե­րը պա­տա­հա­կա­նու­թյան մեջ գոր­ծադ­րվին: Բայց թող­նենք այս հա­կա­սու­թյանց թվելը:

Ե­կե­ղե­ցին ո՛չ լոկ տե­սա­նե­լի է և ո՛չ սոսկ ան­տե­սա­նե­լի, ինչ­պես դավա­նում է Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին. նա թե՛ տե­սա­նե­լի է և թե՛ ան­տե­սա­նե­լի: Տե­սա­նե­լի է, զի Քրիս­տոս այդ հաստա­տեց մարդ­կանց փրկու­թյան հա­մար տե­սա­նե­լի կեր­պով, տե­սա­նե­լի է նո­րա ս. խոր­հուրդ­նե­րի կա­տա­րու­մը, տե­սա­նե­լի է լի­նում աստվա­ծա­յին քա­րո­զու­թյունն, և տե­սա­նե­լի է նո­րա հո­գևոր Ս. Կար­գը: Իսկ ան­տե­սա­նե­լի է, զի ան­տե­սա­նե­լի է նո­րա կա­ռա­վա­րիչ գլու­խը` Քրիս­տոս, ան­տե­սա­նե­լի է Ս. Հո­գու կեն­դա­նա­րար շնոր­հա­բաշ­խու­թյունը, ան­տե­սա­նե­լի են նո­րա երկ­նավոր ան­դամ­նե­րը, ան­տե­սա­նե­լի է Աս­տու­ծո հրա­շա­գոր­ծու­թյունը մարդ­կանց հո­գի­նե­րի մեջ, և ան­տե­սա­նե­լի է փրկա­գոր­ծու­թյան ներ­քին խոր­հուր­դը: Սա­կայն ոչ թե ա­ռան­ձին-ա­ռան­ձին տե­սա­նե­լի և ան­տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցի­ներ կան, այլ միևնույն ե­կե­ղե­ցին թե՛ տե­սա­նե­լի է և թե՛ ան­տե­սա­նե­լի: Մինչ­դեռ բո­ղո­քա­կանք, մեր­ժե­լով այս ճշմար­տու­թյունն, ել­նում են ե­կե­ղե­ցու շրջա­նից, և յուրա­քան­չյուր ոք ինք­նու­րույն մտա­ծո­ղու­թյան մեջ է սուզ­վում ու բա­նա­պաշ­տու­թյան նվիր­վում. ե­կե­ղե­ցին այ­նու­հե­տև կորց­նում է յուր նշա­նա­կու­թյունն, ինչ­պես և կորց­րել է նո­ցա մեջ:

Բո­ղո­քա­կան­նե­րի մո­լո­րու­թյունը պարզ հա­կա­ռա­կու­թյուն է և Քրիս­տո­սի կար­գադ­րու­թյան: Քրիս­տոս 40 օր շա­րու­նակ ե­րևե­ցավ ա­ռա­քյալ­նե­րին, խոսեց յուր ար­քա­յու­թյան մա­սին (Գործք, Ա 3), թե ինչ­պես պետք է կազ­մա­կեր­պեին, պա­տվի­րեց յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին` քա­րո­զել ժո­ղովր­դին յուր պա­տվի­րան­նե­րը (Մատթ., ԻԸ 19, 20), մկրտել նո­ցա (ԻԸ 19), հա­ղոր­դու­թյան Ս. խոր­հուր­դը կա­տա­րել (Ղուկ., ԻԲ 19) և առ­հա­սա­րակ ա­ռաջ­նոր­դել նո­ցա դեպի փրկու­թյուն (Հովհ., Ի 21): Ուստիև ա­ռա­քյալ­ներն ա­սում են, որ յուրյանց ի­րավունքն է` քա­րո­զել Ավե­տա­րա­նը, ս. խոր­հուրդ­նե­րը կա­տա­րել, առ­հա­սա­րակ Քրիս­տո­սին ծա­ռա­յել, ինչ­պեսև Քրիս­տո­սի ա­ռա­քյալ են կոչ­վում և Քրիս­տո­սից ստա­ցել են յուրյանց պաշ­­տոնն, իշ­խա­նու­թյունն ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րին պա­տվեր­ներ տա­լու ի­րավունքն առ­հա­սա­րակ[23]: Նո­քա իբ­րև Նոր Ուխ­տի պաշ­տոն­յաներ ո­րոշ կար­գեր դրին ու կազ­մա­կեր­պու­թյուն տվին Քրիս­տո­սի հաս­տա­տու­թյան: Նո­քա, ըստ Քրիս­տո­սի պա­տվի­րա­նին[24], պետք է այն­պես կար­գավո­րեին ե­կե­ղե­ցին, որ մնար հավի­տյան: Ուստիև նո­քա, քա­րո­զե­լով Փոքր Ա­սիո քա­ղաք­նե­րը, հիմ­նում էին ե­կե­ղե­ցի­ներ և ոչ թե թող­նում էին, որ նո­քա ին­քյանք կազ­մա­կերպ­վեին, այլ ձեռ­նադ­րում էին ե­րեց­ներ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հա­մար, հե­ռա­նա­լիս էլ ձեռ­նադ­րում էին հաս­կա­ցող ե­պիս­կո­պոս­ներ, ինչ­պես Տի­մո­թեո­սին ու Տի­տո­սին, պա­տվի­րե­լով նո­ցա ձեռ­նադ­րու­թյուն­ներ ա­նել ու ե­րեց­ներ կար­գել ե­կե­ղե­ցի­նե­րում[25]: Այդ ձեռ­նադ­րված­ներն էին հավա­տա­ցյալ­նե­րի հո­վվող ու կա­ռա­վա­րող­նե­րը, ո­րոնց և հրա­մայ­ված էր քա­րո­զե­լու, քա­հա­նա­յա­գոր­ծե­լու և հավա­տա­ցյալ­նե­րին հո­վվելու[26]: Թեև մենք բո­լորս էլ քրիս­տո­նյա ենք և Քրիս­տո­սով Աս­տու­ծո պաշ­տոնյա ենք մեր հավատ­քի և ա­ռա­քի­նու­թյան մեջ[27], այ­սով հան­դերձ Քրիս­տո­սի կար­գադ­րու­թյունն է, որ մեր փրկա­գոր­ծու­թյունն ի­րա­կա­նա­նա յուր հատուկ պաշ­տոնյանե­րի մի­ջո­ցով կամ ծա­ռա­յու­թյամբ: Նա պաշ­տոնյաներ դրավ «ի հաստա­տու­թիւն սրբոց, ի գործ պաշ­տա­ման, ի շի­նուած մարմ­նոյն Քրիս­տո­սի, մին­չեւ հաս­ցուք ա­մե­նե­քեան ի մի միա­բա­նու­թիւն հա­ւա­տոց գի­տու­թեան Որդ­ւոյն Աս­տու­ծոյ, յայր կա­տա­րեալ ի չափ հա­սա­կի կա­տար­մանն Քրիս­տո­սի»` ըստ Հին Ուխ­տի նա­խա­տիպ քա­հա­նա­յա­կան ազ­գին և ա­ռան­ձին պաշ­տոնյանե­րի կար­գին[28]: Այդ քրիս­տո­սյան պաշ­տոնյանե­րի գոր­ծակ­ցու­թյամբ մենք կա­րո­ղա­նում ենք և մեր ան­ձի հա­մար աղոթել Աս­տու­ծո ա­ռաջ ու սուրբ և քա­հա­նա­յա­կան ազգ դառ­նալ Քրիս­տո­սի փրկա­րա­նում ու միա­նալ նո­ցա քա­հա­նա­յա­գոր­ծու­թյան հարա­կից շնորհ­նե­րով Քրիս­տո­սի հետ[29]: Եվ Քրիս­տոս իբ­րև ճշմար­տու­թյուն ա­սաց, որ յուր ե­կե­ղե­ցին պետք է հավի­տյան ան­հաղթե­լի մնա, ին­քը միշտ կլի­նի Ս. Հո­գով նո­րա հետ հավի­տյան, և ե­կե­ղե­ցին չի կա­րող ու­րեմն կորց­նել յուր ա­ռա­քե­լա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյունն յուր էու­թյամբ[30]:

Ակն­հայտ­նի է, որ բո­ղո­քա­կանք ուղ­ղա­կի մո­լոր­վում են ա­ռա­քե­լա­կան շավ­ղից, հա­կա­ռա­կում են Ս. Գրքի վար­դա­պե­տու­թյան և ու­րեմն խա­բեա­կան ա­ղանդ են կազ­մում քրիս­տո­նեու­թյան մեջ:

Գ. Խոր­շե­լով այս ծայ­րա­հեղու­թյուն­նե­րից էլ` Հա­յաստյանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին հե­տևում է յուր ա­ռա­քե­լա­կան ըն­թաց­քին հավա­տար­մու­թյամբ: Նա յուր աստված­պաշ­տա­կան մա­սին ար­տա­կարգ նշա­նա­կու­թյուն չէ տա­լիս ա­ռանց էա­կան ներ­քին խորհր­դի, այլ նո­րա աստված­պաշ­տու­թյունը պարզ և հատուկ ար­տա­հայտու­թյուն է քրիս­տո­նեա­կան ազ­գա­յին հա­րա­զատ խորհր­դոց և զգաց­մանց: Նա յուր հո­գևոր ս. կար­գին բա­ցար­ձակ ա­ռան­ձին դիրք չէ տա­լիս, այլ վե­րա­պա­հե­լով նո­րան ա­ռա­քե­լա­կան ձեռ­նադ­րու­թյան շնոր­հը, միա­ժա­մա­նակ չէ ջո­կում յուր հոտից, այլև շնոր­հա­բաշ­խա­կան սահ­մա­նից դուրս ամեն մի ե­կե­ղե­ցա­կան գոր­ծում թե՛ ե­կե­ղե­ցա­կա­նին ու թե՛ աշ­խար­հա­կա­նին հավա­սա­րա­պես ծա­ռա­յեց­նում է փրկու­թյան և նո­րա սպա­սավո­րու­թյան նպա­տա­կին: Նա յուր կա­նո­նա­կան ու վար­չա­կան գոր­ծե­րում ևս ի նկա­տի ու­նի ոչ թե լոկ իշ­խա­նու­թյունն ու կա­նո­նա­կան սահ­մանն, այլ դո­ցա իրավանց ան­խախ­տե­լի պահ­պա­նու­թյամբ հան­դերձ` դաստիա­րա­կում է յուր ժո­ղո­վուրդն Ավե­տա­րա­նի քաղցր ձայ­նով ու ո­ղո­քան­քով: Ու­րեմն նա լիա­կա­տար հավա­սա­րակշ­ռու­թյուն է պա­հում յուր տե­սա­նե­լի և ան­տե­սա­նե­լի էու­թյան բո­լոր պա­րա­գա­նե­րի մեջ` ըստ ա­ռա­քե­լա­կան ճշմա­րիտ ըն­թաց­քին:

Քա­նի որ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու էու­թյունն ու կյան­քը պայ­մա­նավո­րված է նո­րա ս. Հայ­րե­րի վար­դա­պե­տու­թյամբ, հարկ է հառաջ գա­լիս ո­րո­շել այն ընդ­հա­նուր սկզբունք­ներն, ո­րոնք այդ վար­դա­պե­տու­թյան հիմ­նա­կան կետերն են և բնո­րո­շում են իր մեծ Ե­կե­ղե­ցու հատուկ ըն­թաց­քը:

Ինչ­պես տե­սանք Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ո՛չ լոկ մարմ­նավոր է և տե­սա­նե­լի և ո՛չ լոկ հո­գևոր է և ան­տե­սա­նե­լի, այլ եր­կու­քի միու­թյունն է, ըստ ո­րում և նո­րա ա­ռա­ջին սկզբունքն է, որ նո­րա ներ­քինն ու ար­տա­քի­նը ի­րար հա­մա­պա­տաս­խան լի­նին: Այս նշա­նա­կում է, որ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին յուր ներ­քին կյան­քով ար­տա­ցոլ­վում է յուր ար­տա­քի­նի մեջ, իսկ նո­րա ար­տա­քի­նը լիո­վին հա­մա­պա­տաս­խա­նում նո­րա ներ­քի­նին, այն է` վար­դա­պե­տու­թյան: Հե­տևա­բար նո­րա թե՛ աստված­պաշ­տու­թյունն ու թե՛ վար­չու­թյունը, թե՛ կա­նո­նա­կան կարգն ու թե՛ կար­գադ­րած կյան­քը ըստ ա­մե­նայ­նի ար­տա­հայտիչ է նո­րա վար­դա­պե­տու­թյան սկզբանց: Ներ­քինն ու ար­տա­քի­նը այն­պես ան­բա­ժան ու միա­ցած է, ինչ­պես Քրիս­տո­սի աստվա­ծու­թյունն ու մարդ­կու­թյունն` ըստ երկ­նավոր և կամ մար­դու հո­գու և մարմ­նի միու­թյունն` ըստ երկ­րավոր օ­րի­նա­կին: «Ի­մա­նա­լին` խոր­հուրդ հոգ­ւոյս, և շօշա­փե­լին` պատ­կեր մարմ­նոյս». ո­րո­շում է և Ս. Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցին[31]:

Երկ­րորդ` Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին չի ճա­նա­չում որևիցե ար­տա­քին կյանք ու գոր­ծու­նեու­թյուն, որ ճշմա­րիտ հայ քրիս­տոն­յա­յի գի­տակ­ցու­թյունից դուրս լի­նի: Այլ նա քա­րո­զում է, որ գի­տակ­ցու­թյամբ լի­նի ա­մե­նայն մի գործ և ա­մե­նայն մի կեն­ցաղ, և յուրա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալ, ըմբռ­նե­լով ու հաս­կա­նա­լով յուր ա­րա­ծի և ա­նե­լի­քի լավու­թյունն, այն­պես հառաջա­դեմ է յուր կոչ­ման մեջ` իբ­րև ա­զատ կամ­քով, ըստ Աս­տու­ծո պատ­կե­րին ստեղծ­ված անձ­նավո­րու­թյուն: Ուստիև Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րիչն ա­սում է. «Տե­սիլ ա­չացն հաւա­տով լու­սաւո­րի»[32]:

Եր­րորդ` պա­հան­ջե­լով կա­տա­րյալ հավատք դեպի աստվա­ծա­յին տնօ­րի­նու­թյուն­ներն ու Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու փրկա­րար ճա­նա­պար­հը, նա ոչ թե թույլ է տա­լիս, որ ամեն մի ճշմա­րիտ հայ քրիս­տո­նյա­յի ար­ժա­նիքն այդ տե­սա­կան վի­ճա­կով լրա­նա ու լոկ անձ­նա­կան դառ­նա, այլ նա պա­հան­ջում է, որ անհ­րա­ժեշտ հավատ­քի հա­մա­ձայն ևս գոր­ծու­նեու­թյուն փայ­լի` ըստ վե­րո­հիշ­յալ ա­ռա­ջին կետի սկզբուն­քին: Ճշմա­րիտ հա­յը պետք է ու­նե­նա կեն­դա­նի հավատք, որ­պես­զի նո­րա պտուղն, այն է` ա­ռա­քի­նա­­կան, այ­սինքն` հուսո ու սի­րո հան­դեսն ինքնըստինքյան բղխի ու ճա­ռա­գայ­թվի թե՛ ան­հա­տի ու թե՛ ամ­բողջ ե­կե­ղե­ցու հառաջա­դի­մու­թյան հա­մար: Վասնզի «զհաւատսն գոր­ծովքն զօ­րա­ցու­ցա­նէ». ինչ­պես ո­րո­շում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը[33]:

Չոր­րորդ` ինչ­պես որ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ան­հա­տի փրկու­թյան հա­մար է աշ­խա­տում և ինքն ևս ան­հա­տով է ի­րա­կա­նա­նում ու հառաջա­դի­մում, այն­պես էլ յուրա­քան­չյուր ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալ հայ թե՛ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու մի անհ­րա­ժեշտ ու բաղ­կա­ցու­ցիչ ան­դամն է և թե՛ ան­ձամբ իսկ ե­կե­ղե­ցի է, այլև Քրիս­տո­սի հետ հավատ­քով միա­ցած թե՛ վեմ ու հիմք է ե­կե­ղե­ցու[34] և թե՛ նո­րա հառաջա­դի­մու­թյան նպա­տակ: Ըստ ո­րում` յուրա­քան­չյուր հայ հավա­տա­ցյալ թե՛ յուր ե­կե­ղե­ցով է փրկված ու կեն­դա­նի և թե՛ յուր Ե­կե­ղե­ցու ի­րա­կա­նաց­ման մի տարր. այլև թե՛ տար­բեր է նո­րա­նից և ինք­նագ­լուխ որ­դի Աս­տու­ծո և թե՛ միան­գա­մայն նո­րա­նով է միա­նում անդ­րան­կաց հետ, Աս­տու­ծո հա­ղոր­դակ­ցում և աշ­խար­հը տի­րա­պե­տում, վասնզի հավատքն է նո­րա գո­յու­թյունն ու փրկու­թյունը: Ուստիև Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու փա­ռաց վառ­քի ժա­մա­նակ` «Ա­մե­նայն մարդ յանձն իւր ե­կե­ղե­ցի էր, նոյն ինքն քա­հա­նայ. մար­մինք իւ­րա­քան­չիւր սուրբ սե­ղան, եւ ո­գիք նո­ցունց` պա­տա­րագ ըն­դու­նե­լի» (Եղիշե, Է 97):

Հին­գե­րորդ` Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, հավա­տա­րիմ մնա­լով յուր էու­թյան գա­ղա­փա­րին, որ բա­ցատ­րվեց ԻԹ գլխում, ոչ թե բա­ժա­նումն է մտցնում յուր պաշ­տոնյանե­րի ու յուր ժո­ղովր­դի մեջ, այլ նա վար­դա­պե­տում է, որ եր­կուքն էլ մեկ են, և միայն յուրա­քան­չյուրը պետք է յուրով­սանն ի­րա­գոր­ծե յուր կո­չումն Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար, մեկն` իբ­րև պաշ­տոնյա և մյուսն` իբ­րև ե­կե­ղե­ցու մի անհ­րա­ժեշտ ան­դամ յուր նույն­պես աստվա­ծա­տուր շնորհ­նե­րով: Այս սկզբուն­քի ի­րա­կան փաստը հավատ­քի հան­դի­սում է փայ­լում. «Մի սիրտ յօ­ժա­րու­թեան ա­մե­նե­ցուն ա­րանց եւ կա­նանց, ծե­րոց եւ տղա­յոց եւ ա­մե­նայն միա­բա­նե­լոց ի Քրիս­տոս: Քան­զի առ­հա­սա­րակ զմի զի­նուո­րու­թիւն զի­նուո­րե­ցան, եւ զմիա­կան զրահս հա­ւա­տոց պա­տուի­րա­նին Քրիս­տո­սի, եւ միով գօ­տեաւ ճշմար­տու­թեան պնդե­ցին զմէջս արք եւ կա­նայք» (Եղիշե, Գ 51):

Վե­ցե­րորդ` ճա­նա­չե­լով յուր կո­չու­մը` Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ոչ թե աշ­խար­հի և աշ­խար­հա­յի­նի մեջ է գտնում յուր կոչ­ման ի­րա­գործ­ման վա­յելքն, այլ աստվա­ծա­հա­ճո գո­ծու­նեու­թյան մեջ. նա ոչ թե աշ­խարհն ու աշ­խար­հա­յինն է յուր նպա­տակ դնում, այլ աստվա­ծա­յինն ու երկ­նավո­րը, ո­րոնց պետք է աշ­խար­հը ծա­ռա­յե իբ­րև մի­ջոց: Ուստիև նա ոչ թե աշ­խար­հի տի­րա­պե­տու­թյամբ է գո­հա­նում և ոչ էլ ու­րիշ­նե­րի հա­յա­ցումն է նպա­տակ դնում, ինչ­պես տես­նում ենք նո­րա ա­ռա­քե­լա­կան գո­ծու­նեու­թյունից Վրաստա­նում, Ա­ղվա­նից, Պար­սից, հյու­սի­սա­յին և այլ հա­րևան երկր­նե­րում, այլ ցույց տա­լով յուր ամեն մի ան­դա­մին այն ճա­նա­պարհն, ո­րով նա պետք է աստվա­ծա­դիր տեր դառ­նա աշ­խար­հի վրա և ամեն ինչ ծա­ռա­յեց­նե Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նաց­ման: Վասնզի Ե­կե­ղե­ցին երկ­րավոր ու շա­հա­դի­տա­կան հաստա­տու­թյուն չէ, այլ «Սոյն ինքն եւ եր­կին երկ­նի յերկ­րի յու­սա­պայ­ծառ կեր­պիւ հռչա­կի» (Ս. Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցի):

Վեր­ջապես յոթ­նե­րորդ` Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին յուր ժո­ղովր­դի հա­մար միակ ճա­նա­պար­հը դեպի Աս­տված և դեպի ե­րա­նու­թյուն ճա­նա­չում է, որ յուր­մով է: Նո­րա­նով է թե՛ մուտ­քը Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մեջ, որ է ինքն իսկ, և թե՛ շավի­ղը դեպի կա­տա­րե­լու­թյուն, որ յուր մեջ է, ու թե պսա­կու­մը ճշմա­րիտ ըն­թաց­քի կա­տար­ման վրա, որ յուր­մով է ե­րաշ­խավո­րված, իսկ ճա­նա­պար­հի միակ լու­սա­տուն ու լու­սավո­րողն է Ս. Գիրքն, որ թե՛ կրթում է Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու զավակ­նե­րին ու թե՛ ա­ճեց­նում ու զար­գաց­նում Աս­տու­ծո շնոր­հա­բաշխ ձեռ­քի տակ. «Որք ի­ջին յար­գանդ հո­գե­ւոր ա­ւա­զա­նին պար­գե­ւօք ա­մե­նա­սուրբ Եր­րոր­դու­թեան, օրհ­նու­թեամբ եւ քա­հա­նա­յա­կան խորհր­դեամբք, եւ ծնա­նին Հոգ­ւով ի Քրիս­տոս լու­սա­ւո­րեալ», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րիչն[35] (Հաճ., Բ 402): Ուստիև սկզբից ի վեր ճշմա­րիտ հա­յի սկզբունքն է. «Մի է մայր մեր ե­կե­ղե­ցի, որ երկ­նեաց զմեզ, եւ մի է Հայր մեր Ս. Հո­գին, որ ծնաւ զմեզ». դրոշ­մում է հա­յի ճա­կա­տին Սուրբն Հով­սեփ: «Հայր մեր զսուրբ Ա­ւե­տա­րանն գի­տեմք եւ մայր` զա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի կա­թու­ղի­կէ»[36], - գո­չե­ցին և հավա­տա­վառ Հայ­րերն առմիշտ: