Ճշմա­րիտ Ե­կե­ղե­ցու հատ­կու­թյուն­նե­րը

Ա․ ­Եկե­ղե­ցու չորս նշան­նե­րով կա­րե­լի է լիո­վին ճա­նա­չել ոչ միայն նո­րա ճշմար­տու­թյունն, այլև նո­րա էու­թյունն ու հատկու­թյուն­ներն, ո­րոնց վրա ըստ ե­րևույթին հարկ չկա ա­ռանձ­նա­պես խոսե­լու: Սա­կայն որպեսզի ճշմա­րիտ Ե­կե­ղե­ցու էու­թյունը կա­տա­րե­լա­պես պատ­կե­րա­նա հավա­տա­ցո­ղի հո­գու մեջ, անհ­րա­ժեշտ է գեթ մի ակ­նարկ ձգել նաև նո­րա հատկու­թյանց վրա:

1. Ե­կե­ղե­ցին, մշտա­կան հարա­բե­րու­թյան մեջ լի­նե­լով Քրիս­տո­սի ու Ս. Հո­գու հետ, այլև յուր էու­թյամբ նո­ցա հետ պայ­մա­նա­վոր­ված լի­նե­լով, ոչ միայն ան­տե­սա­նե­լի է, այլև միան­գա­մայն տե­սա­նե­լի է: Ե­թե ե­կե­ղե­ցին տե­սա­նե­լի լի­ներ միայն, չէինք ա­սիլ «հաւա­տամք և ի մի­միայն ընդ­հան­րա­կան և ա­ռա­քե­լա­կան ս. Ե­կե­ղե­ցի», վասնզի տե­սա­նե­լին այլևս հավա­տա­լի չէ: Բայց ո­րով­հե­տև ե­կե­ղե­ցին միան­գա­մայն և ան­տե­սա­նե­լի է, ուստիև Հավա­տամ­քի մեջ խոս­տո­վա­նե­լու նյութ է դառ­նում: Ե­կե­ղե­ցին ան­տե­սա­նե­լի է, վասնզի ժա­մա­նա­կով ու տա­րա­ծու­թյամբ, դիր­քով ու կար­գով ի­րա­րից բա­ժա­նված հավա­տա­ցյալք, ա­ռա­քե­լա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­թյան մեջ մտնե­լով Քրիս­տո­սի հետ, դառ­նում են նո­րա մար­մի­նը. ան­տե­սա­նե­լի է, վասնզի նո­րա անդ­րա­նիկ­ներն ևս, մեզ ան­տե­սա­նե­լի լի­նե­լով հան­դերձ, մի ան­բա­ժա­նե­լի միու­թյուն են կազ­մում մեզ հետ[1]. ան­տե­սա­նե­լի է, վասնզի նո­րա գլու­խը Քրիս­տոս այժմ ան­տե­սա­նե­լի է, և ե­կե­ղե­ցու մեջ գոր­ծող աստվա­ծա­յին զորու­թյունն ու շնորհն ան­տե­սա­նե­լի է: Սա­կայն ե­կե­ղե­ցին միա­ժա­մա­նակ և տե­սա­նե­լի է, վասնզի տե­սա­նե­լի է յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րով, յուր ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյուն­նե­րով, գոր­ծե­րով ու կար­գե­րով. տե­սա­նե­լի է, զի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան տե­սա­նե­լի հաս­տա­տու­թյունն է այս աշ­խար­հում. տե­սա­նե­լի է, քա­նի որ Աս­տու­ծո զորութ­յունն ու շնոր­հը տե­սա­նե­լի կար­գով բաշ­խում է հավա­տա­ցյալ­նե­րին: Եվ այս բնա­կան է, վասնզի մարդ ինքն, որ փրկվում է ե­կե­ղե­ցու մեջ, թե՛ տե­սա­նե­լի է և թե՛ ան­տե­սա­նե­լի. տե­սա­նե­լի է յուր մարմ­նավոր գո­յու­թյամբ, բայց ան­տե­սա­նե­լի է յուր հո­գևոր կյան­քով և հավատ­քի վառ­քով: Հե­տևա­բար Ե­կե­ղե­ցին թե՛ տե­սա­նե­լի է և թե՛ ան­տե­սա­նե­լի. ոչ թե ու­նի ան­տե­սա­նե­լի մասն և տե­սա­նե­լի ու­րիշ մասն, այլ այն, որ տե­սա­նե­լի է, միան­գա­մայն և ան­տե­սա­նե­լի է. տե­սա­նե­լի է յուր ա­ռանձ­նա­կան և ար­տա­քին դրու­թյամբ, իսկ ան­տե­սա­նե­լի է յուր ընդ­հա­նուր ու ներ­քին հատկու­թյամբ:

2. Ե­կե­ղե­ցին անս­խա­լա­կան է: Քա­նի որ Ե­կե­ղե­ցու ղե­կա­վա­րու­թյունը Ս. Հո­գով է, և նո­րա կյան­քը` Ս. Հո­գու շնոր­հա­բաշ­խու­թյամբ, բնա­կա­նա­բար նա չի կա­րող սխա­լվել հավատ­քի վե­րա­բեր­յալ բո­լոր բա­րո­յա­կան ու դավա­նա­կան խնդիր­նե­րի ո­րոշ­ման մեջ: Եվ ե­թե ե­կե­ղե­ցին անս­խա­լա­կան չլի­ներ, չէր կա­րող ան­խախտ հարա­տևել ո՛չ նո­րա միու­թյունը, ո՛չ սրբու­թյունը, ո՛չ ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունն ու ո՛չ ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունը: Հե­տևա­բար և ե­թե ե­կե­ղե­ցին շե­ղվի այդ չորս նշան­նե­րից, ան­շուշտ չի կա­րող պա­հել և յուր անս­խա­լա­կա­նու­թյունն, որ պայ­մա­նավոր­ված է ա­ռա­քյալ­նե­րի հաջոր­դու­թյամբ ու հաստա­տու­թյամբ միայն: Սա­կայն հարց է հառաջ գա­լիս, թե քա­նի որ աստվա­ծա­յին ճշմար­տու­թյուն­նե­րը միան­գամընդմիշտ շնոր­հված են ե­կե­ղե­ցուն, այլևս ի՞նչ կա­րիք պետք է լի­նի անս­խա­լա­կա­նու­թյան. մի՞թե կա­րող են նոր վճիռ­ներ ու փո­փո­խու­թյուն­ներ հառաջ գալ, ո­րոնց հա­մար կա­րևոր լի­նի և անս­խա­լա­կա­նու­թյունը: Այս հարցն ինքնըստինքյան կլուծ­վի, ե­թե ի նկա­տի ու­նե­նանք հե­տևյալը:

Ե­կե­ղե­ցու մա­սին խոսե­լիս պար­զե­ցինք, որ թեև ա­ռա­քյալ­նե­րի քա­րո­զածն ու ավան­դա­ծը մեկ է և ան­փո­փոխ յուր բո­լոր հիմ­քե­րով ու սկզբունք­նե­րով, այ­սով հան­դերձ յուրա­քան­չյուր ա­ռաք­յալի հիմ­նադ­րած ե­կե­ղե­ցին յուր տե­ղում յուր ազ­գին փրկա­րար լի­նե­լու հա­մար ազ­գա­յին է դառ­նում յուր բո­լոր ար­տա­հայտիչ կեր­պավո­րու­թյամբ: Այ­լա­պես նա չի կա­րող կա­պել ազ­գը Աս­տու­ծո հետ և բնա­կա­նա­պես հա­ղորդ դարձ­նել դեպի փրկու­թյուն: Սա­կայն յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի ու­նի յուր ազ­գի հետ յուր պատ­մա­կան կյանքն և նա նույն­պես զար­գա­նում է ըստ մարդ­կա­յին հա­ռաջա­դի­մու­թյան, առ որ ձգտում էին և ա­ռա­քյալ­ներն աշ­խա­տու­թյամբ ու նա­հա­տա­կու­թյամբ (Եփ., Դ 13. Կող., Ա 10. Բ Պետ., Գ 18): Բայց ո­րով­հե­տև աստվա­ծա­յին հայտ­նու­թյունն և ա­ռա­քե­լա­կան կար­գերն ե­կե­ղե­ցու մեջ ան­փո­փո­խե­լի և ան­քակ­տե­լի են, ուս­տի նո­րա այդ զար­գա­ցու­մը վե­րա­բե­րում է ոչ թե ին­քյան, այլ այն հարա­բե­րու­թյան ու ներ­գոր­ծու­թյան, ո­րով նա դաստիա­րա­կում ու կրթում է յուր ժո­ղո­վուր­դը: Այդ­պես տես­նում ենք, որ ա­ռա­քյալ­նե­րի թղթերն իսկ ըստ ժա­մա­նա­կին, ըն­թեր­ցող­նե­րի և գոր­ծե­րի ըն­թաց­քին տար­բեր ձև ու ոճ ու­նին, այ­սինքն` Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունն ու յուրյանց կար­գե­րը տա­լիս են այն ձևով ու ո­ճով, որ ա­մե­նից հարմար է լսող­նե­րին: Այս­պես և միշտ անհ­րա­ժեշտ է հառաջա­դի­մող հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ հաստա­տել աստվա­ծա­յին ճշմար­տու­թյունը ժա­մա­նա­կի նոր մի­ջոց­նե­րով կամ նոր ձևով ու ո­ճով` ա­ռանց շե­ղվելու ա­ռա­քե­լա­կան սահ­մա­նից: Իսկ ընդ­հա­կա­ռակն` նոր ժա­մա­նա­կը դարձ­նել հին կար­գե­րի վրա, հե­տա­դի­մել դեպի հետ և ոչ թե հի­նը դարձ­նել նո­րի վրա` ըստ աստ­վա­ծա­յին հայտ­նու­թյան ու­ղիղ տրա­մադ­րու­թյան, այդ արդեն մի ներ­քին ան­կա­րե­լիու­թյուն է, ո­րի մեջ է բո­ղո­քա­կա­նու­թյունն (ինչ­պես խոս­տո­վա­նում են Դոռ­ներ և այլք):

Ե­կե­ղե­ցին չի փո­փոխ­վում, այլ զար­գա­նում է ինքն ին­քյան և յուր ժո­ղովր­դի մեջ ա­րյուն ու մար­մին դառ­նում ըստ ժա­մա­նա­կին: Նո­րա մեջ հեր­ձված է լի­նում, որ ըն­տիր­նե­րը նո­րո­գա­պես ե­րևան (Ա Կոր., ԺԱ 19): Նո­րա հավա­տամքն ան­փո­փոխ է, սա­կայն «Քրիս­տո­նեա­կան վար­դա­պե­տու­թյունը» զար­գա­նում է գի­տու­թյան հառաջա­դի­մու­թյան մի­ջոց­նե­րով. նո­րա աստվա­ծա­պաշ­տու­թյունն ան­փո­փոխ է, սա­կայն ըստ ձևին ու ե­ղա­նա­կին կա­տա­րե­լա­գործ­վում է (ձայ­նագ­րու­թյուն և այլն). նո­րա ձեռ­նադ­րու­թյունը միշտ միևնույն է, սա­կայն պաշ­տոնյանե­րը պետք է ժա­մա­նա­կի գի­տու­թյունն ևս ու­նե­նան. նո­րա կա­նո­նադ­րու­թյունն ան­քակ­տե­լի է, սա­կայն դաստիա­րակ­չա­կան մի­ջոցն ու ե­ղա­նա­կը ձևա­կերպ­վում է` ըստ պա­րա­գա­նե­րին ու հան­գա­մա­նաց կամ ըստ ժո­ղովր­դի պատ­րաստու­թյան ու հաս­կա­ցո­ղու­թյան[2]:

Արդ` ինչ­պե՞ս պետք է այս ա­մե­նի մեջ պահ­պա­նվին ե­կե­ղե­ցու չորս նշան­նե­րը: Ան­շուշտ նո­րա անս­խա­լա­կա­նու­թյամբ: Այդ խոս­տա­ցավ Քրիս­տոս` տա­լով յուր ե­կե­ղե­ցուն ճշմար­տու­թյան Ս. Հո­գի[3]: Ու­րեմն և Քրիս­տո­սի շնոր­հիվ ու Ս. Հո­գու մշտա­կան ղե­կա­վա­րու­թյամբ ե­կե­ղե­ցին անս­խալ է յուր ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դա­կա­նու­թյան հի­ման վրա: Ե­կե­ղե­ցու վճիռն, որ տե­ղի է ու­նե­նում ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյան հի­մուն­քով, նո­ցա վար­դա­պե­տու­թյան և ավան­դու­թյան հավա­տար­մու­թյամբ և հանուն Հիսու­սի Քրիս­տո­սի ժո­ղո­վա­կան միա­բա­նու­թյամբ, անս­խալ է հաստա­տա­պես, զի Ս. Հո­գին մի­միայն այդ­պի­սի միա­բա­նու­թյան մեջ է ա­ջա­կից[4]: Ար­դա­րև` անս­խա­լա­կան է և մի­միայն Աս­տված. անս­խա­լա­կան է մի­միայն այն գործն ու խոսքն, որ միա­բան ե­կե­ղե­ցին կա­տա­րում է Աս­տու­ծո ա­ռա­ջա­դի­մու­թյամբ: Հե­տևա­բար ան­սխա­լա­կա­նու­թյան ե­րաշ­խավո­րու­թյուն է տա­լիս Քրիս­տոս յուր ե­կե­ղե­ցուն մի­միայն այն գոր­ծե­րի մեջ, ո­րոնք կկա­տա­րվեն ժո­ղո­վով (մին­չև ան­գամ եր­կու կամ ե­րեք հավա­տա­ցյալ­նե­րի միա­բա­նու­թյամբ), բայց հանուն յուր, այ­սինքն` երբ գոր­ծեն Քրիս­տո­սի ան­վան փա­ռավո­րու­թյան հա­մար և նո­րա ու յուր ա­ռա­քյալ­նե­րի պատ­վի­րան­նե­րի ու կար­գե­րի հա­մա­ձայն («որ ձեզ լսէ` ինձ լսէ») ա­ռանց որևիցե անձ­նա­կան, կու­սակ­ցա­կան և նյու­թա­կան և որև­իցե այլ շա­հախնդ­րու­թյան:

3. Ե­կե­ղե­ցին միակ փրկա­րար է. այ­սինքն` ար­տա­քո Ե­կե­ղեց­վո չիք փրկու­թյուն: Ինչ­պես որ փրկու­թյան ուխ­տը դրվեց Քրիս­տո­սի ավե­տի­քով, այն­պես էլ հաստա­տա­պես հայտ­նվեց, որ միակ փրկու­թյունն Աս­տու­ծո այդ ուխ­տով է[5]: Նա­խա­պատ­րաստվող ժո­ղովրդի մեջ մի­միայն Սիոնն էր փրկա­րանն, որ կա­տա­րվեց Քրիս­տո­սի մեջ, ու այդ­պի­սով Քրիս­տո­սի իս­կա­կան Սիո­նը դար­ձավ հավա­տա­ցյալի միակ փրկա­րա­նը: Ուստիև Քրիս­տոս նույնիսկ սկզբից ո­րո­շեց, որ մի­միայն նա կփրկվի, ով կհավա­տա յուրյան, կմկրտվի և ա­պա կհա­ղոր­դվի կե­նա­րար մարմ­նին և ա­րյան[6]: Փրկու­թյան այդ հիմ­նա­քա­րը պա­հե­ցին և ա­ռա­քյալ­ներն յուր­յանց բո­լոր քա­րո­զու­թյան մեջ[7]: Ավե­տա­րա­նե­լով ժո­ղովր­դին` նո­քա ա­ռանձ­նաց­նում էին հավա­տա­ցյալ­նե­րին ան­հավատ­նե­րից և ա­պա­կա­նու­թյունից ու խավա­րից տա­նում էին դեպի կյանքն ու լույս: Եվ ո­րով­հե­տև նո­քա այս աշ­խար­հից չէին և Քրիս­տո­սինն էին, ուս­տի ա­մեն­քից ատ­վում էին, ար­տաքս­վում էին ժո­ղո­վա­րա­նից, և մին­չև ան­գամ նո­ցա սպա­նու­մը մի աստվա­ծա­հա­ճո գործ էր հա­մար­վում հրեա­նե­րի մեջ[8]: Սա­կայն դո­քա մեծ մեղ­քի մեջ էին, վասնզի Աս­տու­ծո Որ­դին ինքն էր արդեն քա­րո­զել նո­ցա մեջ ճշմար­տու­թյունը, բայցևայն­պես չէին հավա­տում (Հովհ., ԺԵ 22): Ուստիև նոր հոտ է կազմ­վում ճշմա­րիտ ու քաջ հո­վվի ներ­քո, ո­րից ա­մե­նայն հավա­տա­ցյալ փրկու­թյուն էր գտնում հաստատ և ա­պա­հո­վա­պես: Եվ մինչ­դեռ ա­ռաջ հրեա­նե­րի մեջ էր սրբու­թյունն, ու սուրբ պետք է լի­ներ Իս­րա­յելը, քա­հա­նա­նե­րը, զգեստ ու ա­նոթ­նե­րը, տեղն ու խո­րանն և ամ­բողջ ժո­ղո­վուր­դը[9], այն­պես և այժմ սուրբ են մի­միայն Քրիս­տո­սի ընտ­րյալ­ներն[10] իբ­րև Քրիս­տո­սով սրբված և ար­դա­րա­ցած­ներ[11], ո­րոնք մկրտու­թյամբ թո­թա­փում են հինն ու զգե­նում նո­րը[12]: Այս­պի­սով, Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին հայտ­նում է Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունը, հավա­տա­ցյալ­նե­րին ընտ­րում է բազ­մու­թյունից, մկրտու­թյամբ մաք­րում է, շնորհք բաշ­խում և քրիս­տո­նեա­կան գոր­ծու­նեու­թյան հա­մար նոր կյան­քի մեջ դնում: Ու­րեմն և ե­կե­ղե­ցին, Աս­տու­ծո հաստա­տա­ծը լի­նե­լով ու ճշմար­տու­թյուն ու շնորհ պար­գևե­լով, ա­ռաջ­նորդ­վում է Ս. Հո­գով ու հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ սրբու­թյուն ու փրկու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նում. հե­տևա­բար և նա է միակ փրկա­րա­րը (Եփ., Ե 23-27): Մի­միայն նո­րա­նով կա­րե­լի է հաստա­տվել կեն­դա­նի և աստվա­ծա­յին վեմի վրա, հո­գևոր տա­ճար դառ­նալ, ա­նա­րատ քա­հա­նա­յու­թյուն ու­նե­նալ, սուրբ ժո­ղո­վուրդ լի­նել ու սե­փա­կան ազգ, նվիր­վել Աս­տու­ծո ու նո­րան հա­ճե­լի լի­նել կյան­քով, գոր­ծով և աստված­պաշ­տու­թյամբ[13]: Հե­տևա­բար և ե­կե­ղե­ցին Աս­տու­ծո միակ փրկա­րանն է աշ­խար­հիս վրա մարդ­կանց հա­մար, ո­րով ամեն ոք կա­րող է Աս­տու­ծու­նը լի­նել և Աս­տու­ծո բո­լոր շնորհ­նե­րը վա­յե­լե­լով` հան­դեր­ձյալ փա­ռաց ար­ժա­նա­նալ:

Սա­կայն նա­խըն­թաց եր­կու գլուխ­նե­րում տե­սանք, որ Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին ի­րա­կա­նա­նում է աշ­խար­հում ա­ռանձ­նա­կա­նա­պես կամ ան­հա­տա­կա­նա­պես և ի­րա­կա­նաց­նում է Քրիս­տո­սի փրկու­թյունն յուր ազ­գի մեջ` ըստ նո­րա դա­րավոր ու բնա­կան կյան­քին, պատ­մու­թյան և ամեն հան­գա­մա­նաց: Տե­սանք, որ քրիս­տո­նեու­թյունը մի­միայն այդ­պես յուրա­քան­չյուր մի ազ­գի սե­փա­կա­նու­թյունը դառ­նա­լով է նո­րա կյան­քի ու փրկու­թյան հիմ­նա­քա­րը դառ­նում. այլև յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի ներ­կա­յաց­նում է Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին և Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն, ուստիև յուրա­քանչ­յուր ե­կե­ղե­ցի կա­րող է յուրայ­նոց հա­մար ա­սել, որ յուրյանից դուրս չկա փրկու­թյուն[14]: Յու­րա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի, ձգտե­լով և աշ­խա­տե­լով պինդ պա­հել յուր ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունը, սրբու­թյունը, միու­թյունն և ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունը` ըստ ա­ռա­քե­լոց ավան­դու­թյան և հաջոր­դու­թյան, մրցման մեջ է, ան­շուշտ, այլ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հետ և հավատ­քով ջա­տա­գո­վում է յուր պատ­մա­կան ճշմար­տու­թյունն այ­լոց ոտ­նա­հա­րու­թյանց դեմ: Նա բա­րե­զար­դում է յուր աստված­պաշ­տու­թյունը, պայ­ծա­ռաց­նում է յուր հո­գևոր կար­գը բա­րո­յա­պես և ուս­մամբ, բազ­մաց­նում է յուր ճշմար­տու­թյունը քա­րո­զող­նե­րի թիվն յուր հոտի բո­լոր խավե­րի մեջ ամեն աստի­ճա­նով ու վի­ճա­կով, զար­գաց­նում է յուր վար­դա­պե­տու­թյունն ըստ ա­մե­նայ­նի և մատ­չե­լի դարձ­նում ա­մեն­քի մտքին, քաղց­րաց­նում է յուր դաստիա­րա­կու­թյունն և ա­մեն­քին վա­րում դեպի մի նպա­տակ և տա­րա­ծում է յուր լույսն` որ­քան ըն­դար­ձա­կու­թյուն ու սահ­ման է գտնում յուր շուր­ջը: Այս ա­մե­նով նա ցույց է տա­լիս, որ ինքն Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նա­ցու­ցիչ գոր­ծոնն է, կեն­սու­նակ է և միակ փրկա­րար է յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րի հա­մար ան­մո­լար ըն­թաց­քով: Մի­միայն այս­պես կա­րող ենք ճա­նա­չել մեր ճշմա­րիտ ճա­նա­պար­հը, ըն­թաց­քը, նպա­տակն ու զար­գա­ցու­մը[15]:

Սխալ ու մո­լար կլի­նի` երբ մի ե­կե­ղե­ցի ոչ թե այս մտքով, այլ բա­ցար­ձա­կա­պես ին­քյան միակ փրկա­րար է ճա­նա­չում և այ­լոց ե­կե­ղե­ցի­նե­րի փրկա­րա­րու­թյունն յուրյանց ժո­ղովր­դոց հա­մար ու­րա­նում. այս արդեն բղխում է ե­կե­ղե­ցու էու­թյան և մար­դու հա­վատ­­քի մա­սին թյուր կար­ծիք ու­նե­նա­լուց, ո­րի հե­տևանքն է և քրիս­տո­նյա-ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի փո­խա­դարձ կրկնա­մկրտու­թյունն, որ ան­նե­րե­լի է` ըստ Ավե­տա­րա­նի պա­տվե­րին: Թե՛ Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին ու թե՛ բո­ղո­քա­կանք[16] հավա­սա­րա­պես մե­ղան­չում են, որ քա­րո­զում են, թե մի­միայն յուրյանց վար­դա­պե­տու­թյուն­ն է փրկա­րար և եթ: Ըստ Լու­թե­րի և ըստ Կալ­վին­յանց` իշ­խան­նե­րը պետք է ուժով տա­րա­ծեին յուրյանց քա­րո­զու­թյունը, ինչ­պես և հռովմեա­կանք հավա­տաքն­նու­թյան ար­հա­վիրք­նե­րը հնա­րե­ցին, և կամ ինչ­պես նո­ցա և այլ մար­դորս մի­սիոնար­նե­րը նյու­թա­կան խոս­տում­նե­րի խա­բեու­թյամբ և մարդ­կա­յին հա­ճույք­նե­րը շա­հե­լու հնար­նե­րով դավա­նա­կից­ներ են որ­սում` հա­կա­ռակ Քրիս­տո­սի Ավե­տա­րա­նի ճշմա­րիտ ա­զա­տու­թյան սկզբուն­քին ու հո­գուն:

Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, իբ­րև հա­զար վեց հա­րյուր տար­վա պատ­մա­կան կյան­քի եզ­րա­կա­ցու­թյուն, ճա­նա­չե­լով, որ յուր­յան­ցից դուրս չկա փրկու­թյուն Հա­յի հա­մար, երբեք նեղմ­տու­թյուն ու խավա­րամ­տու­թյուն չի ու­նե­ցել ու­րիշ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի փրկա­րա­րու­թյունն յուրյանց հավա­տա­ցե­լոց հա­մար ըստ նո­ցա հավատ­քին ժխտե­լու, թեև ա­րիա­բար կռվել է նո­ցա մո­լո­րու­թյանց դեմ, երբ այ­դոնք սպառ­նա­ցել են մտնել յուր սուրբ փա­րա­խը[17]: Մին­չև ան­գամ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու քա­ջա­մար­տիկ ա­խո­յան­նե­րից մեկը, խոր­տա­կե­լով յուր հա­կա­ռա­կոր­դին, ավե­լաց­նում է. «Եւ զի՞նչ օ­գուտ է հա­ւա­տա­ցե­լոց բա­նակ­ռիւ լի­նել ընդ մի­մեանս եւ հա­կա­ռա­կել ի հա­ւատսն: Այլ այս էր մեզ օ­գուտ` հա­ւա­տալ եւ խոս­տո­վա­նիլ, փա­ռա­ւո­րել եւ երկր­պա­գա­նել լռու­թեամբ եւ ա­մե­նայն հա­ւա­նու­թեամբ»: «Եւ մեք զմերս ոչ գրե­ցաք ընդ հա­կա­ռակս ինչ, այլ սի­րա­կան յօ­ժա­րու­թեամբ ծա­նու­ցա­նել ման­կանց ե­կե­ղեց­ւոյ եւ ցու­ցա­նել զպա­տուի­րանս աստուա­ծա­շունչ գրոց: Զի որ­չափ դուք զհայ­հո­յու­թիւնդ սեր­մա­նե­ցիք, մեք ա­ռա­ւել հաստա­տես­ցուք զուղ­ղա­փա­ռու­թիւն, եւ տա­ցուք յօգ­նա­կա­նու­թիւն ման­կանց Ե­կե­ղեց­ւոյ սրբոյ, եւ ի պայ­ծա­ռու­թիւն սուրբ եւ ուղ­ղա­փառ հա­ւա­տոյ Հա­յաստա­նեայցս աշ­խար­հիս: Վասն զի ամ­րա­ցեալ հաստա­տես­ցին ի վե­րայ ան­շարժ հա­ւա­տոյ հի­ման Ս. Լու­սա­ւոր­չին Գրի­գո­րի եւ նո­րին զա­ւա­կացն, որք են լու­սա­տու տանն ա­րե­ւե­լից...»[18]:

4. Քա­նի որ Ե­կե­ղե­ցին միակ փրկա­րար հաստա­տու­թյունն է, ո­րով Քրիս­տոս տա­նում է մարդ­կանց դեպի յուր փրկա­կան փա­ռաց կյան­քը, պարզ է, որ նա հավի­տե­նա­կան և ան­պա­կա­սե­լի է, այ­սինքն պետք է հարա­տևի ու փրկա­գոր­ծե մին­չև աշ­խար­հի վեր­ջը: Ինքն­ըստին­քյան այս հե­տևում է թե՛ նո­րա չորս նշան­նե­րից ու թե՛ նո­րա էու­թյունից և անս­խա­լա­կա­նու­թյունից, վասնզի դո­ցա վրա է հաստա­տված Ե­կե­ղե­ցու կո­չումն, այն է` Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը լի­նել այս­տեղ և յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րին ար­ժա­նաց­նել Աս­­տու­ծո ար­քա­յու­թյան խա­ղա­ղա­կան փառ­քի վա­յել­ման: Այս հա­վի­տե­նա­կա­նու­թյունը մար­գա­րեա­ցվել է նախքան Քրիս­տոս[19], և նույ­նը հաստա­տեց Քրիս­տոս յուր ա­շա­կերտ­նե­րի մեջ (Մատթ., ԻԸ 16):

Ա­ռա­քյալ­նե­րին անհ­րա­ժեշտ էր լսել այս ա­պա­հո­վա­ցու­մը նույնիսկ Քրիս­տո­սից, վասնզի յուրյանց գոր­ծու­նեու­թյան մեջ հան­դի­պե­լու էին մե­ծա­մեծ նե­ղու­թյուն­նե­րի ու հա­կա­ռա­կու­թյանց, ո­րոն­ցից նա­խազ­գու­շաց­րեց նո­ցա դար­ձյալ Քրիս­տոս` բա­ցատ­րե­լով և այ­դոնց կա­րևո­րու­թյունը ճշմար­տու­թյան զորաց­ման հա­մար[20]: Նո­քա գի­տեին այս և յուրյանց կող­մից զգու­շաց­նում էին հավա­տա­ցյալ­նե­րին, հիշե­լով, որ հեր­ձվածն անհ­րա­ժեշտ է ըն­տիր­նե­րի պայ­ծա­ռու­թյան հա­մար[21], զի ըն­տիր­նե­րը պետք է աշ­խա­տեն նո­ցա­նից հե­ռա­նալ, զգու­շա­նալ, ճշմար­տու­թյան հա­մար գոր­ծել[22], և ճա­նա­չել ճշմար­տու­թյան ու սրբու­թյան բարձր ար­ժա­նի­քը: Հե­տևա­բար թե՛ հեր­ձվա­ծը, թե՛ ու­րա­ցու­թյունը, թե՛ հա­կա­ռա­կու­թյունն և ա­մե­նայն թշնա­մու­թյուն ու հա­լա­ծանք չեն կա­րող երբեք հա­րվա­ծել Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցու զորու­թյան և ան­պա­կա­սե­լիու­թյան: Նե­րոն­ներ, Հու­լիա­նոս ու­րա­ցող­ներ, հե­թա­նոս պե­տու­թյուն­ներ, աստվա­ծու­րաց ամ­բոխն ու այս աշ­խար­հի գի­տուն­նե­րը (Ա Կոր., Ա 20, 25, 27) չկա­րո­ղա­ցան և չեն կա­րող յուրյանց հնա­րած ար­հավիրք­նե­րը զգա­լի դարձ­նել Քրիս­տո­սի ան­հաղթե­լի Ե­կե­ղե­ցու հա­մար: Ընդ­հա­կա­ռակն, մարդ­կա­յին մտքի այդ բո­լոր հնար­ներն և աշ­խար­հա­յին հա­կա­ռա­կու­թյան ընդ­հա­րում­նե­րը նոր ի նո­րո ա­պա­ցույց­ներ են մա­տա­կա­րա­րում, որ աշ­խար­հի իշ­խա­նու­թյունը մար­դու եր­ջան­կու­թյան հա­մար չէ, Աս­տու­ծո հա­կա­ռակ է և չի կա­րող բնավ հարա­տևել: Այլ մի­միայն Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը, մար­դու եր­ջան­կա­րանն ու հավի­տե­նա­կան փրկա­րա­նը:

Բ. Ճշմա­րիտ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին կու­նե­նա և հիշյալ չորս հատկու­թյուն­ներն, ո­րոց հաստա­տու­թյան հիմք է կազ­մում ա­ռա­ջին հատկու­թյունը: Ինչ­պես որ ճշմա­րիտ ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունից բղխում են ե­կե­ղե­ցու միու­թյունը, սրբու­թյունն և ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունը. ինչ­պես որ նո­րան­ցից բղխում են և ե­կե­ղե­ցու չորս հատկու­թյուն­ներն, այն­պես էլ նո­րա անս­խա­լա­կա­նու­թյունն, փրկա­րա­րու­թյունն և հավի­տե­նա­կա­նու­թյունը բղխում են նո­րա տե­սա­նե­լի և միան­գա­մայն ան­տե­սա­նե­լի լի­նե­լուց: Ե­թե մի ե­կե­ղե­ցի ա­ռավե­լա­պես ուժ է տա­լիս յուր տե­սա­նե­լիու­թյան և ա­մե­նայն ինչ նո­րա վրա հաստա­տում, նա ընկ­նում է աշ­խար­հա­յին ըն­թաց­քի մեջ և պե­տա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն ստա­նում, կեդ­րո­նաց­նե­լով իշ­խա­նու­թյուն ու գոր­ծու­նեու­թյուն յուր պաշ­տոնյանե­րի ձեռ­քում հա­կա­ռակ ժո­ղովր­դին, իսկ ե­թե ան­տե­սա­նե­լիու­թյան է ուժ տա­լիս, ընկ­նում է ավեր­ման մեջ, խառ­նաշ­փոթ­վում է և դառ­նում կա­մա­յա­կա­նու­թյանց շրջան: Ա­ռա­ջի­նը մի նվի­րա­պե­տու­թյուն է և ոչ ե­կե­ղե­ցի, որ­տեղ ա­մե­նայն գործ իշ­խա­նու­թյան և մա­նավանդ իշ­խա­նա­պե­տի ձեռ­քումն է, և ժո­ղո­վուր­դը ներ­գոր­ծա­կան մաս­նակ­ցու­թյուն չու­նի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան գոր­ծում, այլ միայն կրավո­րա­կան դեր է կա­տա­րում, իսկ երկ­րորդն ան­հա­տա­կան մի ա­զատ դաշ­նադ­րու­թյուն է, որ­տեղ յուրա­քան­չյուր ան­հատ իշ­խան է և յուր գոր­ծի ու կամ­քի տերն է` ըստ յուր քմաց Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար աշ­խա­տե­լու նկատ­մամբ: Ա­ռա­ջի­նը Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցին է, իսկ երկ­րոր­դը Բո­ղո­քա­կանք են:

Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին դար­ձել է գրե­թե մի աշ­խար­հա­յին թա­գավո­րու­թյուն յուր ոչ թե հո­գևոր, այլ մարմ­նավոր թա­գավո­րով, որ է Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը: Ըստ այսմ և ամ­բողջ ե­կե­ղե­ցա­կան վար­չու­թյունն աշ­խար­հա­կան կա­ռա­վա­րու­թյուն է, և ժո­ղո­վուրդն ան­պայ­ման հպա­տա­կու­թյամբ ստո­րադ­րված է նո­րա «նվի­րա­պե­տու­թյան»: «Նվիրա­պե­տու­թյան» ձգտումն է` կա­ռա­վա­րել ժո­ղո­վուր­դը` խիստ հե­տևե­լով նո­րա ուղ­ղու­թյան և պատ­ժա­կան մի­ջոց­նե­րը գե­րա­դա­սե­լով: Այս ձգտման սոս­կա­լի ար­տա­հայտու­թյունն է հավա­տաքն­նու­թյունն, որ ա­մե­նայն ժա­մա­նակ սար­սեց­րել է հավա­տա­ցյալ­նե­րին և շա­րու­նակ գրգռել ժո­ղովր­դի հա­կա­ռա­կու­թյունը: Այս իհարկե հայտ­նի մո­լո­րու­թյուն է և կա­տա­րե­լա­պես հա­կա­ռակ է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան, որ հո­գով ու ճշմար­տու­թյամբ, ա­ռա­քի­նու­թյամբ և ա­պաշ­խա­րու­թյամբ է, Քրիս­տո­սի հավատ­քով ու սի­րա­հո­ժար անձ­նվի­րու­թյամբ է ի­րա­կա­նա­նում ժո­ղովր­դի մեջ ու հաստատ­վում և ոչ թե բռնու­թյամբ ու մարմ­նա­պես, կռվով ու հա­լա­ծան­քով: Այս­պի­սի մարմ­նավոր կազ­մա­կեր­պու­թյունը կամ նվի­րա­պե­տու­թյունն ար­հա­մար­հեց Քրիս­տոս նույնիսկ այն ժա­մա­նակ, երբ ա­նար­դա­րու­թյամբ նո­րան դա­տում ու խաչ էին բարձ­րաց­նում. «Իմ ար­քա­յու­թիւն չէ յայսմ աշ­խար­հէ. ե­թէ յաշ­խար­հէ աստի էր ար­քա­յու­թիւնն իմ, սպա­սա­ւորքն իմ մարտն­չէին ար­դեօ՞ք զի մի մատ­նե­ցայց Հրէից, բայց արդ` թա­գա­ւո­րու­թիւնն իմ չէ աստի» (Հովհ., ԺԸ 36):

Բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցին էլ, խոր­շե­լով հռովմեա­կան­նե­րի այս դա­տա­պար­տե­լի ու ակն­հայտ­նի մո­լո­րու­թյունից, կա­րո­ղու­թյուն կամ հան­գիստ խո­հա­կա­նու­թյուն չու­նե­ցան խո­տա­նը քե­րե­լու և քրիս­տո­նեա­կա­նը պա­հե­լու, այլ ընդ­հա­կա­ռակն` վրեժխնդ­րու­թյամբ ճշմար­տու­թյունն էլ ար­հա­մար­հե­ցին` մեր­ժե­լով ոչ միայն պա­պա­կան իշ­խա­նու­թյունն ու նվի­րա­պե­տու­թյունն, այլև մին­չև ան­գամ հո­գևոր կարգն ու ե­կե­ղե­ցու էու­թյունը: Այդ­պես նո­քա, խոր­տա­կած հա­մա­րե­լով հռովմեա­կան բռնու­թյունը, քա­րո­զում են, որ իբր թե ե­կե­ղե­ցին ան­տե­սա­նե­լի է, ա­զատ է ար­տա­քին ամեն տե­սակ պայ­ման­նե­րից և հավա­տա­ցյալ­ներն ա­ռանց մի որևիցե տե­սա­նե­լի միջ­նոր­դու­թյան ստա­նում են Ս. Հո­գուց աստվա­ծա­յին շնորհ­ներ: Բո­լոր հավա­տա­ցյալ­ներն էլ հավա­սար են, և ոչ ոք չգի­տե, թե ինչ­պես է Ս. Հո­գին շնորհ­ներ բաշ­խում յուր հավա­տաց­յալ­նե­րին. «Զի հողմն ուր կա­մի` շնչէ, եւ զձայն նո­րա լսես, այլ ոչ գի­տես ուս­տի գայ կամ յո եր­թայ. սոյն­պէս եւ ա­մե­նայն ծնեալն ի Հոգ­ւոյն» (Հովհ., Գ 8), իսկ այն ե­կե­ղե­ցին, որ տես­նում ենք, ոչ թե ե­կե­ղե­ցի է, այլ մի պա­տա­հա­կան ժո­ղով է և լոկ մարդ­կա­յին է:

Պարզ նկա­տե­լի է, որ բո­ղո­քա­կանք ակ­նե­րև հա­կա­սու­թյանց մեջ են ընկ­նում, վասնզի չեն կա­րո­ղա­նում ա­սել, թե ի՞նչ է և ինչ­պես է այդ ե­րևա­կա­յա­կան ան­տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցին, ըստ ո­րում և իս­կա­պես չկա մարդ­կանց հա­մար, քա­նի որ յուրա­քան­չյուր ոք մի­միայն ե­րևա­կա­յու­թյամբ կամ ա­նե­րևու­թա­պես է պատ­կա­նում այդ ա­նե­րևույթ ե­կե­ղե­ցուն և ոչ մի կերպ չի կա­րող ի­մա­նալ, թե ին­քը վա­յե­լո՞ւմ է Ս. Հո­գու շնորհ­նե­րը, թե՞ ոչ: Բայց նո­քա ըն­դու­նում են և տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցու ար­տա­քին ե­րևույթ­նե­րը, այն է` Ավե­տա­րա­նը, մկրտու­թյունն ու հա­ղոր­դու­թյունը: Սա­կայն երբ տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցի չկա, այլևս ինչ­պես կա­րող են ան­տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցու ար­տա­հայտու­թյուն­ներ լի­նել: Կամ մի՞թե կա­րող են սուրբ խոր­հուրդ­նե­րը լի­նել մարդ­կա­յին պա­տա­հա­կան ժո­ղո­վում: Կամ ին­չի՞ հա­մար են դո­քա, երբ մարդ ո՛չ ար­տա­քին մի­ջոց­նե­րի կա­րոտու­թյուն ու­նի յուր փրկու­թյան հա­մար և ո՛չ կա­րող է գի­տե­նալ, թե ին­քը փրկվա՞ծ է, թե՞ ոչ: Եվ ե­թե ե­կե­ղե­ցին պա­տա­հա­կան է, ինչ­պես Քրիս­տոս թույլ տվավ, որ յուր կար­գադ­րած ս. խոր­հուրդ­նե­րը պա­տա­հա­կա­նու­թյան մեջ գոր­ծադ­րվին: Բայց թող­նենք այս հա­կա­սու­թյանց թվելը:

Ե­կե­ղե­ցին ո՛չ լոկ տե­սա­նե­լի է և ո՛չ սոսկ ան­տե­սա­նե­լի, ինչ­պես դավա­նում է Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին. նա թե՛ տե­սա­նե­լի է և թե՛ ան­տե­սա­նե­լի: Տե­սա­նե­լի է, զի Քրիս­տոս այդ հաստա­տեց մարդ­կանց փրկու­թյան հա­մար տե­սա­նե­լի կեր­պով, տե­սա­նե­լի է նո­րա ս. խոր­հուրդ­նե­րի կա­տա­րու­մը, տե­սա­նե­լի է լի­նում աստվա­ծա­յին քա­րո­զու­թյունն, և տե­սա­նե­լի է նո­րա հո­գևոր Ս. Կար­գը: Իսկ ան­տե­սա­նե­լի է, զի ան­տե­սա­նե­լի է նո­րա կա­ռա­վա­րիչ գլու­խը` Քրիս­տոս, ան­տե­սա­նե­լի է Ս. Հո­գու կեն­դա­նա­րար շնոր­հա­բաշ­խու­թյունը, ան­տե­սա­նե­լի են նո­րա երկ­նավոր ան­դամ­նե­րը, ան­տե­սա­նե­լի է Աս­տու­ծո հրա­շա­գոր­ծու­թյունը մարդ­կանց հո­գի­նե­րի մեջ, և ան­տե­սա­նե­լի է փրկա­գոր­ծու­թյան ներ­քին խոր­հուր­դը: Սա­կայն ոչ թե ա­ռան­ձին-ա­ռան­ձին տե­սա­նե­լի և ան­տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցի­ներ կան, այլ միևնույն ե­կե­ղե­ցին թե՛ տե­սա­նե­լի է և թե՛ ան­տե­սա­նե­լի: Մինչ­դեռ բո­ղո­քա­կանք, մեր­ժե­լով այս ճշմար­տու­թյունն, ել­նում են ե­կե­ղե­ցու շրջա­նից, և յուրա­քան­չյուր ոք ինք­նու­րույն մտա­ծո­ղու­թյան մեջ է սուզ­վում ու բա­նա­պաշ­տու­թյան նվիր­վում. ե­կե­ղե­ցին այ­նու­հե­տև կորց­նում է յուր նշա­նա­կու­թյունն, ինչ­պես և կորց­րել է նո­ցա մեջ:

Բո­ղո­քա­կան­նե­րի մո­լո­րու­թյունը պարզ հա­կա­ռա­կու­թյուն է և Քրիս­տո­սի կար­գադ­րու­թյան: Քրիս­տոս 40 օր շա­րու­նակ ե­րևե­ցավ ա­ռա­քյալ­նե­րին, խոսեց յուր ար­քա­յու­թյան մա­սին (Գործք, Ա 3), թե ինչ­պես պետք է կազ­մա­կեր­պեին, պա­տվի­րեց յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին` քա­րո­զել ժո­ղովր­դին յուր պա­տվի­րան­նե­րը (Մատթ., ԻԸ 19, 20), մկրտել նո­ցա (ԻԸ 19), հա­ղոր­դու­թյան Ս. խոր­հուր­դը կա­տա­րել (Ղուկ., ԻԲ 19) և առ­հա­սա­րակ ա­ռաջ­նոր­դել նո­ցա դեպի փրկու­թյուն (Հովհ., Ի 21): Ուստիև ա­ռա­քյալ­ներն ա­սում են, որ յուրյանց ի­րավունքն է` քա­րո­զել Ավե­տա­րա­նը, ս. խոր­հուրդ­նե­րը կա­տա­րել, առ­հա­սա­րակ Քրիս­տո­սին ծա­ռա­յել, ինչ­պեսև Քրիս­տո­սի ա­ռա­քյալ են կոչ­վում և Քրիս­տո­սից ստա­ցել են յուրյանց պաշ­­տոնն, իշ­խա­նու­թյունն ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րին պա­տվեր­ներ տա­լու ի­րավունքն առ­հա­սա­րակ[23]: Նո­քա իբ­րև Նոր Ուխ­տի պաշ­տոն­յաներ ո­րոշ կար­գեր դրին ու կազ­մա­կեր­պու­թյուն տվին Քրիս­տո­սի հաս­տա­տու­թյան: Նո­քա, ըստ Քրիս­տո­սի պա­տվի­րա­նին[24], պետք է այն­պես կար­գավո­րեին ե­կե­ղե­ցին, որ մնար հավի­տյան: Ուստիև նո­քա, քա­րո­զե­լով Փոքր Ա­սիո քա­ղաք­նե­րը, հիմ­նում էին ե­կե­ղե­ցի­ներ և ոչ թե թող­նում էին, որ նո­քա ին­քյանք կազ­մա­կերպ­վեին, այլ ձեռ­նադ­րում էին ե­րեց­ներ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հա­մար, հե­ռա­նա­լիս էլ ձեռ­նադ­րում էին հաս­կա­ցող ե­պիս­կո­պոս­ներ, ինչ­պես Տի­մո­թեո­սին ու Տի­տո­սին, պա­տվի­րե­լով նո­ցա ձեռ­նադ­րու­թյուն­ներ ա­նել ու ե­րեց­ներ կար­գել ե­կե­ղե­ցի­նե­րում[25]: Այդ ձեռ­նադ­րված­ներն էին հավա­տա­ցյալ­նե­րի հո­վվող ու կա­ռա­վա­րող­նե­րը, ո­րոնց և հրա­մայ­ված էր քա­րո­զե­լու, քա­հա­նա­յա­գոր­ծե­լու և հավա­տա­ցյալ­նե­րին հո­վվելու[26]: Թեև մենք բո­լորս էլ քրիս­տո­նյա ենք և Քրիս­տո­սով Աս­տու­ծո պաշ­տոնյա ենք մեր հավատ­քի և ա­ռա­քի­նու­թյան մեջ[27], այ­սով հան­դերձ Քրիս­տո­սի կար­գադ­րու­թյունն է, որ մեր փրկա­գոր­ծու­թյունն ի­րա­կա­նա­նա յուր հատուկ պաշ­տոնյանե­րի մի­ջո­ցով կամ ծա­ռա­յու­թյամբ: Նա պաշ­տոնյաներ դրավ «ի հաստա­տու­թիւն սրբոց, ի գործ պաշ­տա­ման, ի շի­նուած մարմ­նոյն Քրիս­տո­սի, մին­չեւ հաս­ցուք ա­մե­նե­քեան ի մի միա­բա­նու­թիւն հա­ւա­տոց գի­տու­թեան Որդ­ւոյն Աս­տու­ծոյ, յայր կա­տա­րեալ ի չափ հա­սա­կի կա­տար­մանն Քրիս­տո­սի»` ըստ Հին Ուխ­տի նա­խա­տիպ քա­հա­նա­յա­կան ազ­գին և ա­ռան­ձին պաշ­տոնյանե­րի կար­գին[28]: Այդ քրիս­տո­սյան պաշ­տոնյանե­րի գոր­ծակ­ցու­թյամբ մենք կա­րո­ղա­նում ենք և մեր ան­ձի հա­մար աղոթել Աս­տու­ծո ա­ռաջ ու սուրբ և քա­հա­նա­յա­կան ազգ դառ­նալ Քրիս­տո­սի փրկա­րա­նում ու միա­նալ նո­ցա քա­հա­նա­յա­գոր­ծու­թյան հարա­կից շնորհ­նե­րով Քրիս­տո­սի հետ[29]: Եվ Քրիս­տոս իբ­րև ճշմար­տու­թյուն ա­սաց, որ յուր ե­կե­ղե­ցին պետք է հավի­տյան ան­հաղթե­լի մնա, ին­քը միշտ կլի­նի Ս. Հո­գով նո­րա հետ հավի­տյան, և ե­կե­ղե­ցին չի կա­րող ու­րեմն կորց­նել յուր ա­ռա­քե­լա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյունն յուր էու­թյամբ[30]:

Ակն­հայտ­նի է, որ բո­ղո­քա­կանք ուղ­ղա­կի մո­լոր­վում են ա­ռա­քե­լա­կան շավ­ղից, հա­կա­ռա­կում են Ս. Գրքի վար­դա­պե­տու­թյան և ու­րեմն խա­բեա­կան ա­ղանդ են կազ­մում քրիս­տո­նեու­թյան մեջ:

Գ. Խոր­շե­լով այս ծայ­րա­հեղու­թյուն­նե­րից էլ` Հա­յաստյանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին հե­տևում է յուր ա­ռա­քե­լա­կան ըն­թաց­քին հավա­տար­մու­թյամբ: Նա յուր աստված­պաշ­տա­կան մա­սին ար­տա­կարգ նշա­նա­կու­թյուն չէ տա­լիս ա­ռանց էա­կան ներ­քին խորհր­դի, այլ նո­րա աստված­պաշ­տու­թյունը պարզ և հատուկ ար­տա­հայտու­թյուն է քրիս­տո­նեա­կան ազ­գա­յին հա­րա­զատ խորհր­դոց և զգաց­մանց: Նա յուր հո­գևոր ս. կար­գին բա­ցար­ձակ ա­ռան­ձին դիրք չէ տա­լիս, այլ վե­րա­պա­հե­լով նո­րան ա­ռա­քե­լա­կան ձեռ­նադ­րու­թյան շնոր­հը, միա­ժա­մա­նակ չէ ջո­կում յուր հոտից, այլև շնոր­հա­բաշ­խա­կան սահ­մա­նից դուրս ամեն մի ե­կե­ղե­ցա­կան գոր­ծում թե՛ ե­կե­ղե­ցա­կա­նին ու թե՛ աշ­խար­հա­կա­նին հավա­սա­րա­պես ծա­ռա­յեց­նում է փրկու­թյան և նո­րա սպա­սավո­րու­թյան նպա­տա­կին: Նա յուր կա­նո­նա­կան ու վար­չա­կան գոր­ծե­րում ևս ի նկա­տի ու­նի ոչ թե լոկ իշ­խա­նու­թյունն ու կա­նո­նա­կան սահ­մանն, այլ դո­ցա իրավանց ան­խախ­տե­լի պահ­պա­նու­թյամբ հան­դերձ` դաստիա­րա­կում է յուր ժո­ղո­վուրդն Ավե­տա­րա­նի քաղցր ձայ­նով ու ո­ղո­քան­քով: Ու­րեմն նա լիա­կա­տար հավա­սա­րակշ­ռու­թյուն է պա­հում յուր տե­սա­նե­լի և ան­տե­սա­նե­լի էու­թյան բո­լոր պա­րա­գա­նե­րի մեջ` ըստ ա­ռա­քե­լա­կան ճշմա­րիտ ըն­թաց­քին:

Քա­նի որ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու էու­թյունն ու կյան­քը պայ­մա­նավո­րված է նո­րա ս. Հայ­րե­րի վար­դա­պե­տու­թյամբ, հարկ է հառաջ գա­լիս ո­րո­շել այն ընդ­հա­նուր սկզբունք­ներն, ո­րոնք այդ վար­դա­պե­տու­թյան հիմ­նա­կան կետերն են և բնո­րո­շում են իր մեծ Ե­կե­ղե­ցու հատուկ ըն­թաց­քը:

Ինչ­պես տե­սանք Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ո՛չ լոկ մարմ­նավոր է և տե­սա­նե­լի և ո՛չ լոկ հո­գևոր է և ան­տե­սա­նե­լի, այլ եր­կու­քի միու­թյունն է, ըստ ո­րում և նո­րա ա­ռա­ջին սկզբունքն է, որ նո­րա ներ­քինն ու ար­տա­քի­նը ի­րար հա­մա­պա­տաս­խան լի­նին: Այս նշա­նա­կում է, որ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին յուր ներ­քին կյան­քով ար­տա­ցոլ­վում է յուր ար­տա­քի­նի մեջ, իսկ նո­րա ար­տա­քի­նը լիո­վին հա­մա­պա­տաս­խա­նում նո­րա ներ­քի­նին, այն է` վար­դա­պե­տու­թյան: Հե­տևա­բար նո­րա թե՛ աստված­պաշ­տու­թյունն ու թե՛ վար­չու­թյունը, թե՛ կա­նո­նա­կան կարգն ու թե՛ կար­գադ­րած կյան­քը ըստ ա­մե­նայ­նի ար­տա­հայտիչ է նո­րա վար­դա­պե­տու­թյան սկզբանց: Ներ­քինն ու ար­տա­քի­նը այն­պես ան­բա­ժան ու միա­ցած է, ինչ­պես Քրիս­տո­սի աստվա­ծու­թյունն ու մարդ­կու­թյունն` ըստ երկ­նավոր և կամ մար­դու հո­գու և մարմ­նի միու­թյունն` ըստ երկ­րավոր օ­րի­նա­կին: «Ի­մա­նա­լին` խոր­հուրդ հոգ­ւոյս, և շօշա­փե­լին` պատ­կեր մարմ­նոյս». ո­րո­շում է և Ս. Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցին[31]:

Երկ­րորդ` Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին չի ճա­նա­չում որևիցե ար­տա­քին կյանք ու գոր­ծու­նեու­թյուն, որ ճշմա­րիտ հայ քրիս­տոն­յա­յի գի­տակ­ցու­թյունից դուրս լի­նի: Այլ նա քա­րո­զում է, որ գի­տակ­ցու­թյամբ լի­նի ա­մե­նայն մի գործ և ա­մե­նայն մի կեն­ցաղ, և յուրա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալ, ըմբռ­նե­լով ու հաս­կա­նա­լով յուր ա­րա­ծի և ա­նե­լի­քի լավու­թյունն, այն­պես հառաջա­դեմ է յուր կոչ­ման մեջ` իբ­րև ա­զատ կամ­քով, ըստ Աս­տու­ծո պատ­կե­րին ստեղծ­ված անձ­նավո­րու­թյուն: Ուստիև Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րիչն ա­սում է. «Տե­սիլ ա­չացն հաւա­տով լու­սաւո­րի»[32]:

Եր­րորդ` պա­հան­ջե­լով կա­տա­րյալ հավատք դեպի աստվա­ծա­յին տնօ­րի­նու­թյուն­ներն ու Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու փրկա­րար ճա­նա­պար­հը, նա ոչ թե թույլ է տա­լիս, որ ամեն մի ճշմա­րիտ հայ քրիս­տո­նյա­յի ար­ժա­նիքն այդ տե­սա­կան վի­ճա­կով լրա­նա ու լոկ անձ­նա­կան դառ­նա, այլ նա պա­հան­ջում է, որ անհ­րա­ժեշտ հավատ­քի հա­մա­ձայն ևս գոր­ծու­նեու­թյուն փայ­լի` ըստ վե­րո­հիշ­յալ ա­ռա­ջին կետի սկզբուն­քին: Ճշմա­րիտ հա­յը պետք է ու­նե­նա կեն­դա­նի հավատք, որ­պես­զի նո­րա պտուղն, այն է` ա­ռա­քի­նա­­կան, այ­սինքն` հուսո ու սի­րո հան­դեսն ինքնըստինքյան բղխի ու ճա­ռա­գայ­թվի թե՛ ան­հա­տի ու թե՛ ամ­բողջ ե­կե­ղե­ցու հառաջա­դի­մու­թյան հա­մար: Վասնզի «զհաւատսն գոր­ծովքն զօ­րա­ցու­ցա­նէ». ինչ­պես ո­րո­շում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը[33]:

Չոր­րորդ` ինչ­պես որ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ան­հա­տի փրկու­թյան հա­մար է աշ­խա­տում և ինքն ևս ան­հա­տով է ի­րա­կա­նա­նում ու հառաջա­դի­մում, այն­պես էլ յուրա­քան­չյուր ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալ հայ թե՛ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու մի անհ­րա­ժեշտ ու բաղ­կա­ցու­ցիչ ան­դամն է և թե՛ ան­ձամբ իսկ ե­կե­ղե­ցի է, այլև Քրիս­տո­սի հետ հավատ­քով միա­ցած թե՛ վեմ ու հիմք է ե­կե­ղե­ցու[34] և թե՛ նո­րա հառաջա­դի­մու­թյան նպա­տակ: Ըստ ո­րում` յուրա­քան­չյուր հայ հավա­տա­ցյալ թե՛ յուր ե­կե­ղե­ցով է փրկված ու կեն­դա­նի և թե՛ յուր Ե­կե­ղե­ցու ի­րա­կա­նաց­ման մի տարր. այլև թե՛ տար­բեր է նո­րա­նից և ինք­նագ­լուխ որ­դի Աս­տու­ծո և թե՛ միան­գա­մայն նո­րա­նով է միա­նում անդ­րան­կաց հետ, Աս­տու­ծո հա­ղոր­դակ­ցում և աշ­խար­հը տի­րա­պե­տում, վասնզի հավատքն է նո­րա գո­յու­թյունն ու փրկու­թյունը: Ուստիև Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու փա­ռաց վառ­քի ժա­մա­նակ` «Ա­մե­նայն մարդ յանձն իւր ե­կե­ղե­ցի էր, նոյն ինքն քա­հա­նայ. մար­մինք իւ­րա­քան­չիւր սուրբ սե­ղան, եւ ո­գիք նո­ցունց` պա­տա­րագ ըն­դու­նե­լի» (Եղիշե, Է 97):

Հին­գե­րորդ` Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, հավա­տա­րիմ մնա­լով յուր էու­թյան գա­ղա­փա­րին, որ բա­ցատ­րվեց ԻԹ գլխում, ոչ թե բա­ժա­նումն է մտցնում յուր պաշ­տոնյանե­րի ու յուր ժո­ղովր­դի մեջ, այլ նա վար­դա­պե­տում է, որ եր­կուքն էլ մեկ են, և միայն յուրա­քան­չյուրը պետք է յուրով­սանն ի­րա­գոր­ծե յուր կո­չումն Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար, մեկն` իբ­րև պաշ­տոնյա և մյուսն` իբ­րև ե­կե­ղե­ցու մի անհ­րա­ժեշտ ան­դամ յուր նույն­պես աստվա­ծա­տուր շնորհ­նե­րով: Այս սկզբուն­քի ի­րա­կան փաստը հավատ­քի հան­դի­սում է փայ­լում. «Մի սիրտ յօ­ժա­րու­թեան ա­մե­նե­ցուն ա­րանց եւ կա­նանց, ծե­րոց եւ տղա­յոց եւ ա­մե­նայն միա­բա­նե­լոց ի Քրիս­տոս: Քան­զի առ­հա­սա­րակ զմի զի­նուո­րու­թիւն զի­նուո­րե­ցան, եւ զմիա­կան զրահս հա­ւա­տոց պա­տուի­րա­նին Քրիս­տո­սի, եւ միով գօ­տեաւ ճշմար­տու­թեան պնդե­ցին զմէջս արք եւ կա­նայք» (Եղիշե, Գ 51):

Վե­ցե­րորդ` ճա­նա­չե­լով յուր կո­չու­մը` Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ոչ թե աշ­խար­հի և աշ­խար­հա­յի­նի մեջ է գտնում յուր կոչ­ման ի­րա­գործ­ման վա­յելքն, այլ աստվա­ծա­հա­ճո գո­ծու­նեու­թյան մեջ. նա ոչ թե աշ­խարհն ու աշ­խար­հա­յինն է յուր նպա­տակ դնում, այլ աստվա­ծա­յինն ու երկ­նավո­րը, ո­րոնց պետք է աշ­խար­հը ծա­ռա­յե իբ­րև մի­ջոց: Ուստիև նա ոչ թե աշ­խար­հի տի­րա­պե­տու­թյամբ է գո­հա­նում և ոչ էլ ու­րիշ­նե­րի հա­յա­ցումն է նպա­տակ դնում, ինչ­պես տես­նում ենք նո­րա ա­ռա­քե­լա­կան գո­ծու­նեու­թյունից Վրաստա­նում, Ա­ղվա­նից, Պար­սից, հյու­սի­սա­յին և այլ հա­րևան երկր­նե­րում, այլ ցույց տա­լով յուր ամեն մի ան­դա­մին այն ճա­նա­պարհն, ո­րով նա պետք է աստվա­ծա­դիր տեր դառ­նա աշ­խար­հի վրա և ամեն ինչ ծա­ռա­յեց­նե Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նաց­ման: Վասնզի Ե­կե­ղե­ցին երկ­րավոր ու շա­հա­դի­տա­կան հաստա­տու­թյուն չէ, այլ «Սոյն ինքն եւ եր­կին երկ­նի յերկ­րի յու­սա­պայ­ծառ կեր­պիւ հռչա­կի» (Ս. Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցի):

Վեր­ջապես յոթ­նե­րորդ` Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին յուր ժո­ղովր­դի հա­մար միակ ճա­նա­պար­հը դեպի Աս­տված և դեպի ե­րա­նու­թյուն ճա­նա­չում է, որ յուր­մով է: Նո­րա­նով է թե՛ մուտ­քը Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մեջ, որ է ինքն իսկ, և թե՛ շավի­ղը դեպի կա­տա­րե­լու­թյուն, որ յուր մեջ է, ու թե պսա­կու­մը ճշմա­րիտ ըն­թաց­քի կա­տար­ման վրա, որ յուր­մով է ե­րաշ­խավո­րված, իսկ ճա­նա­պար­հի միակ լու­սա­տուն ու լու­սավո­րողն է Ս. Գիրքն, որ թե՛ կրթում է Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու զավակ­նե­րին ու թե՛ ա­ճեց­նում ու զար­գաց­նում Աս­տու­ծո շնոր­հա­բաշխ ձեռ­քի տակ. «Որք ի­ջին յար­գանդ հո­գե­ւոր ա­ւա­զա­նին պար­գե­ւօք ա­մե­նա­սուրբ Եր­րոր­դու­թեան, օրհ­նու­թեամբ եւ քա­հա­նա­յա­կան խորհր­դեամբք, եւ ծնա­նին Հոգ­ւով ի Քրիս­տոս լու­սա­ւո­րեալ», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րիչն[35] (Հաճ., Բ 402): Ուստիև սկզբից ի վեր ճշմա­րիտ հա­յի սկզբունքն է. «Մի է մայր մեր ե­կե­ղե­ցի, որ երկ­նեաց զմեզ, եւ մի է Հայր մեր Ս. Հո­գին, որ ծնաւ զմեզ». դրոշ­մում է հա­յի ճա­կա­տին Սուրբն Հով­սեփ: «Հայր մեր զսուրբ Ա­ւե­տա­րանն գի­տեմք եւ մայր` զա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի կա­թու­ղի­կէ»[36], - գո­չե­ցին և հավա­տա­վառ Հայ­րերն առմիշտ:

 

[1] «Վասնորոյ Փրկիչն ասաց` խնդալ զառաքեալսն, թէ` «խնդացէք, զի անուանք ձեր գրեալ են ի դպրութեան կենաց եւ յանապական», որոյ սկիզբն կալաւ շինելոյ յերկրի, որ անցանելոց է, եւ աւարտեցաւ ի կատարս երկնից բարձրութեան»: Ս. Սահակ:

[2] Եբր., Ե 11-13. Հովհ., ԺԶ 12. Մատթ., ԺԳ 10. Ա Պետր., Գ 15. Ա Կոր., Թ 19-23. Ս. Հովհ. Իմաստ., 81:

[3] Հովհ., ԺԴ 16, 26. ԺԵ 26. Ղուկ., ԻԴ 48. Մատթ., ԻԸ 19-20. ԺԶ 16. Գործք, Ա 8. Ա Տիմ., Գ 15. Հաճախ., Ի:

[4] Գործք, ԺԵ 28. Ա Կոր., Է 40. Բ Կոր., Բ 17. ԺԳ 3. ԺԲ 9:

[5] Ելք, ԺԹ 5. Սաղմ., ՃԲ 17. Բ Օր., ԺԷ 2-5. ԻԹ 21. Հես., Է 11. Ես., Կ 11:

[6] Մարկ., ԺԶ 16. Հովհ., Գ 18, 36. Ժ 7, 9. ԺԴ 6, 7. Ի 31:

[7] Գործք, Դ 11. ԺԶ 31. Հռովմ., Գ 23. Է 25. Ժ 9. Ա Տիմ., Բ 5. Եբր., Ժ 19. Ա Պետր., Ա 3-5. Գ 20. Հակ., Ա 21, 25:

[8] Հովհ., ԺԵ 19. ԺԶ 2: «Եթէ աշխարհ զձեզ ատեայ, գիտասջիք, զի նախ զիս ա­տեաց: Եթէ յաշխարհէ աստի էիք, աշխարհ զիւրսն սիրէր արդեօք: Բայց զի չէք յաշ­խար­հէ, այլ ես ընտրեցի զձեզ յաշխարհէ, վասն այնորիկ ատեայ զձեզ աշխարհ»: «Ի ժո­ղովրդոց իւրեանց հանիցեն զձեզ, այլ եկեսցէ ժամանակ, զի ամենայն, որ սպանանիցէ զձեզ, համարեցի պաշտօն մատուցանել Աստուծոյ»:

[9] Ել. ԺԹ 6. Ղև., Ի 26. Ես., ԻԶ 12. Բ Օր., Է 6. ԺԴ 2. ԻԶ 18. Դան., Է 18:

[10] Ա Կոր., Ա 4-9. Փիլ., Ա 3. Հռովմ., Ը 29:

[11] Ա Կոր., Զ 11. «Այլ լուացարուք, այլ սրբեցարուք, այլ արդարացարուք յանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ ի Հոգին Աստուծոյ մերոյ»:

[12] Հռ., Զ 3-5. Ը 12. Տիտ., Գ 4-6. Ա Կոր. ԺԵ 50. Գաղ., Ե 16. Կող., Ա 21-29. Եփես., Դ 22-25:

[13] Ա Պետ., Բ 2-10. « Իբրեւ զարդի ծնեալ մանկունս խօսուն եւ անխարդախ կաթինն փափաքեցէք, զի նովաւ աճիցէք ի փրկութիւն. «Եթէ ճաշակիցէք, զի քաղցր է Տէր: Առ որ մատուցեալ ի վէմն կենդանի, որ թէպէտ ի մարդկանէ անարգեալ, այլ առ ի յԱս­տու­ծոյ ընտրեալ եւ պատուական է: Եւ դուք իբրեւ զվէմս կենդանիս շինիք տաճար հո­գեւոր, յանարատ քահանայութիւն, մատուցանել զհոգեւորողն պատարագս հաճոյս Աստուծոյ ի ձեռն Յիսուսի Քրիստոսի: Քանզի կայ իսկ ի գրի եթէ` Ահաւասիկ դնեմ ի Սիովն վէմ ըն­տիր գլուխ անկեան  պատուական, եւ որ ի նա հաւատասցէ` մի ամաչեսցէ: Ձեզ այ­սու­հետեւ հաւատացելոց է վէմ պատուական, իսկ անհաւատիցն` վէմն, զոր անարգեցին շինողքն, նա եղեւ գլուխ անկեան. Եւ վէմ գլորման եւ վէմ գայթակղութեան, որ գայ­թա­կղին ապստամբեալք ի Բանէն, յոր եւ ետանն: Այլ դուք ազգ էք ընտիր, թագա­ւորական քահանայութիւն, ազգ սուրբ, ժողովուրդ սեփական, որպէս զի ձեր առա­քի­նութիւնս նուի­րիցէք այնմ, որ զձեզ ի խաւարէն կոչեաց յիւր սքանչելի լոյսն: Որք երբեմն զժո­ղովուրդ, բայց արդ ժողովուրդ Աստուծոյ. որք չողորմեալք, այժմ ողորմութիւն գտէք»:

[14] Հմմտ. Ս. Լուսավորչի տեսիլը. «Իսկ խաչն լուսաւոր ի նմա` է ինքն մեծ քահանա­յա­­պե­տութիւնն ի մէջ ժողովրդոցն, օրինակ` Քրիստոսի մարմնանալոյն քահանա­յու­թեանն օծութեան աստուածորդոյն: Եւ տեղին այն (Ս. Էջմիածին) լիցի տաճար Աս­տու­ծոյ, եւ տուն աղօթից խնդրուածոց ամենայն հաւատացելոց, եւ աթոռ քահանա­յու­թեանն»:  Ագաթ., 434:

[15] «Զի մի՛ յայսմհետէ իցեմք տղայք խռովեալք եւ տատանեալք յամենայն հողմոց վար­­դապետութեան խաբէութեամբ մարդկան, խորամանկութեամբ ի խաբէութիւն մոլո­րութեան: Այլ ճշմարտեալք սիրով` աճեցուսցուք ի նա զամենայն, որ է գլուխ Քրիստոս: Ուստի ամենայն մարմինն յօդեալ եւ պատշաճեալ ամենայն խաղալեօք տար­բերու­թեան` ըստ ազդեցութեան չափով ըստ իւրաքանչիւր մասին զաճումն մարմնոյ գործ է ի շինած անձին իւրոյ սիրով»:  Եփ., Դ 14-16:

[16] Տե՛ս Լութերի երկերը, Էրլանգին, 28, 144. Հարնակ. Պատմ. դավ., Գ 636, 737, 363, 368, 375, 391:

[17] Տե՛ս Խաչիկ կաթուղիկոսի թուղթը. Ասողիկ, 203, 204, 227. Ընդհանր., 135, 180, 160, 183. հմմտ. Ա Կոր., Ը, Ժ ԺԱ 19:

[18] Պողոս Տարոնեցի, անդ. 79, 80:

[19] Ղուկ., Ա 32. «Մի՛ երկնչիր, Մարիա՛մ, զի գտեր շնորհս յԱստուծոյ: Եւ ահա յղաս­ջիր եւ ծնցես որդի, եւ կոչեսցես զանուն նորա Յիսուս: Նա եղիցի մեծ եւ Որդի բարձ­րե­լոյ կոչեսցի, եւ տացէ նմա Տէր Աստուած զաթոռն Դաւթի` հօր նորա, եւ թագաւորեսցէ ի վերայ տանն Յակովբայ ի յաւիտեանս: Եւ թագաւորութեան նորա վախճան մի լիցի»: Հմմտ., Բ Թագ., Է 13, 16. Ես., Թ 6. Դան., Է 14. Միք., Դ 7:

[20] Մատթ., Ժ 23. ԻԳ 34: Հովհ., ԺԵ 20. Մատթ., ԻԴ Ղուկ., ԺԷ 1:

[21] Ա Կոր., ԺԱ 18, 19. Բ Տիմ., Գ 1-9. Բ Պետ., Բ 1: «Զայս գիտասջիր, եթէ յաւուրս յե­տինս եկեսցեն ժամանակք չարք. Զի եղիցին մարդիկ անձնասէրք, արծաթասէրք, հպարտք, ամբարտաւանք, հայհոյիչք, անհաւանք ծնողաց, անշնորհք, անսուրբ, ան­նուէրք, անգութք, բանսարկուք, անժոյժք, վէսք, անբարեսէրք, մատնիչք, յանդգունք, ան­­բարհաւաճք, ցանկասէրք մանաւանդ, քան աստուածասէրք. Որ ունիցին զկերպա­րանս աստուածպաշտութեան եւ ի զօրութենէ անտի նորա ուրացեալ իցեն, եւ խոր­շեսջիր ի նոցանէ. Քանզի ի նոցանէ են, որ մտանին տանէ ի տուն եւ գերեն զկանայս շեղջակուտեալս մեղօք, վարեալք ի պէսպէս ցանկութիւնս. Որ յամենայն ժամ ուսանին եւ երբէք ի գիտութիւն ճշմարտութեան ոչ հասանեն: Այլ որպէս Յանէսն եւ Յամրէս հակառակ կացին Մովսիսի, նոյնպէս եւ սոքա հակառակ կան ճշմարտութեանն, մարդք ապականեալք մտօք, անպիտանք ի հաւատս: Այլ ոչ երբէք գայցեն յառաջ ի լաւ անդր, քանզի անմտութիւն սոցա յայտնի լինիցի ամենեցուն, որպէս եւ նոցայն իսկ եղեւ»:

[22] Հռ., ԺԶ 17. Տիտ., Գ 10. Եփ., Դ 14. Ա Թես., Բ 3. Մատթ., Է 6. ԺԸ 17. Ա Հովհ., Բ 18-29. Դ 1-6. «Զի մխիթարութիւնն մեր ոչ ի մոլորութենէ է եւ ոչ ի պղծութենէ եւ ոչ նեն­գութեամբ. Այլ որպէս ընտրեցաք յԱստուծոյ հաւատարիմ լինել Աւետարանին, նոյնպէս եւ խօսեմք, ոչ իբրեւ մարդկան հաճոյ լինել, այլ Աստուծոյ, որ քննեն զսիրտս մեր»:

[23] Գործք, Զ 2. Ա Կոր., Թ 16. Դ 1. Բ Կոր., Ե 18. ԺԳ 10.Ա Թես., Դ 2:

[24] Բ Կոր., Գ 6. Մատթ., ԻԸ 18-20. Հովհ., ԺԴ 16:

[25] Գործք, ԺԴ 23. Ա Տիմ., Ա 3. Տիտ., Ա 5: Ա Տիմ., Ե 22. «Ձեռս վաղ­վա­ղակի յուրք վերայ մի՛ դնիցես եւ մի կցորդ լինիցիս մեղաց օտարաց. զանձն քո սուրբ պա­հեսջիր»:- «Վասն այնորիկ իսկ թողի զքեզ ի Կրետէ, զի որ ինչ միանգամ պակաս իցէ, ուղղեսցես եւ կացուսցես` ըստ քաղաքաց երիցունս, որպէս եւ ես քեզ պատուի­րեցի: Եթէ ոք անա­րատ իցէ, միոյ կնոջ այր, որդեակս ունիցի հաւատացեալս եւ ոչ յամ­բաստանութիւն անա­ռակութեան կամ անհնազանդս»...:

[26] Ա Պետ., Ե 2. Ա Տիմ., Դ 14. Ե 22. Բ Տիմ., Ա 6. Բ 15. Դ 2. Տիտ., Ա 5, 9. Հակ., Ե 14:

[27] Ա Պետ., Բ 3-9. Հայտ., Ա 6-9. Ի 6:

[28] Եփես., Դ 11-14. Ել., ԺԹ 6:

[29] Ա Պետ., Բ 3-9. Հայտ., Ա 9. Ի 6:

[30] Հովհ., ԺԴ 6, 16. Մատթ., ԺԶ 18. ԻԸ 20. «Եւ ես աղաչեցից զՀայր, եւ այլ Մխի­թարիչ տացէ ձեզ, զի ընդ ձեզ բնակեսցէ ի յաւիտեան. զՀոգին ճշմարտութեան, զոր աշ­­խարհս ոչ կարէ ընդունել. զի ոչ տեսանէ զնա եւ ոչ ճանաչէ զնա, բայց դուք ճա­նաչէք զնա, զի առ ձեզ բնակեսցէ եւ ընդ ձեզ եղիցի. Ոչ թողից զձեզ որբս, գամ առ ձեզ. Փոքր միւս եւս եւ աշխարհս ոչ եւս տեսանէ զիս, բայց դուք տեսանիցէք զիս, զի ես կենդանի եմ, եւ դուք կենդանի լինելոց էք»:

[31] Հմմտ. Նարեկ., ՀԵ և Ս. Հովհ. Իմաստ., Ճառք, էջ 143 և 134. «Ամենայն ինչ, որ յե­կե­ղեցի, զերկնայնոցն բերէ ցոյց օրինակի»:

[32] Հմմտ. նախընթացում առաջին երեք գուխները:

[33] Հմմտ. Ս. Ներսես Շնորհալի, Ընդհ., 11, 18, 20:

[34] Հմմտ. նաև Շարական, էջ 480. «Ի վերայ վիմի հաւատոյ շինեցեր զքո սուրբ եկե­ղեցի. զսա պահեա՛ ի խաղաղութեան»:

[35] Հովհան Երզնկացի պերճախոս վարդապետը, ողբալով յուր ժամանակի թշվա­ռու­թյունն ու հոգևորականների անհոգ, անուսումն և շահադիտական վիճակի պատ­ճա­ռով Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու անշքությունը, վերջում խոսք է դարձնում առ նա. «Այլ ի մեծն եւ ի գլխաւորական բարիսն երանելի ես եւ յոյժ խնդալի. վասն զի ուղղափառ հա­ւա­տոյ լոյս ոչ նուազեցաւ. ի բարի սերմանս ցորենոյն որոմն ապականիչ ոչ խառ­նե­ցաւ, զաղ­բիւր յստակ աւանդութեանցն քոց աղտաղտուկ ջուր օտարոտի ուսմանց ոչ պղտո­րեաց. ի ստու­գութեան եւ ճշմարտութեան հացն քո կենդանական` մեռելական խմոր եւ հեր­ձուած քացախութեան չարութեանն ոչ զանգեցաւ. յոսկի անբիծ հաւատոյն եւ յար­ծաթ լու­սատեսիլ բանին պղինձ ժանտահոտ եւ կապար սեւաթիւր ոչ գտաւ. ե այսոքիկ խնդրուա­ծովք մեծ նահատակին Քրիստոսի սրբոյն Գրիգորի քեզ շնորհեցաւ, որ է գլուխ ամենայն բարեաց եւ հիմն կենաց յաւիտենականաց»: Ճառ ի Ս. Գրիգոր Լու­սա­վորիչն:

[36] Եղիշե, 51, 70, 132. Հմմտ. Ընդհ., 5:

«Այս մայր հոգեւոր երկնաւոր լուսաւոր, քան թէ երկրաւոր շնչաւոր մարմնաւոր, զիս գգուեաց որդի, կաթն ոտեանց սորա արիւնն Քրիստոսի»: «Փեսայ հարսնութեան սորա Որդին Աստուծոյ կենդանարար, օրիորդք խնճոյից սորին Հայրապետացն գումարք»: «Ար­գանդ որովայնի սորա աւազանն կենդանարար. ի պար հարսանեաց սորա դասք առաքելոցն»: «Ծնանի եւ Աստուածս ոմանս եղականս` պատկերս մաքուրս միոյն Աս­տուծոյ Քրիստոսի» (Ս. Գրիգոր Նարեկացի):

 

Արշակ Տեր-Միքելյան

«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից

 

24.09.24
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․