Գույների խորհրդաբանությունը պատկերագրության մեջ

Հայ մանրանկարչության և որմնանկարչության մեջ կերպարները հանդես են եկել իրենց գունային դրսևորմամբ, ունեցել իրենց գունային խորհրդանիշները: Յուրաքանչյուր գույն իր խորհրդանշական իմաստն ունի: Ըստ գույների է պատկերագրվել խորհուրդը: Մանրանկարի մեջ գույնը նույն դերն է խաղում, ինչ բառը կամ նախադասությունը՝ գրականության մեջ: Միջնադարում գրված «խորանների մեկնության» գույների տեսության համաձայն՝ գործածական են եղել յոթ գույներ՝ սպիտակ, դեղին կամ ոսկեգույն, կարմիր, ծիրանի, կապույտ, կանաչ և սև:

Պատկերը ճանաչելու կամ տարբերելու հարցում օգնում է գույնը: Պատկերագրության մեջ կերպարները ներկայացվում են իրենց ուրույն տարբերիչ խորհրդանշական գույներով: Սրբապատկերում հագուստը, առարկան, դեմքը, ծամը իրենց գույներով են բնութագրված: Այսպես, օրինակ, ավետարանիչների խորհրդանշական գույները դրսևորված են իրենց թիկնոցների և կենդանապատկերների գույներով. Մատթեոսը պատկերվում է ծիրանագույն, Ղուկասը՝ սպիտակագույն, Մարկոսը՝ կարմրագույն, իսկ Հովհաննեսը՝ կանաչ թիկնոցով կամ կենդանակերպով: Մոմիկի մանրանկարներում տիպաժներն ունեն իրենց առանձնակի գույնը, որի շնորհիվ գրեթե անսխալ կարելի է որոշել յուրաքանչյուրին. օրինակ, Մարիամը մանուշակագույն քող է գցում և երկնագույն խիտոն հագնում, Հովսեփը՝ երկնագույն թիկնոց, Քրիստոսը՝ լուսավոր կարմրա-մանուշակագույն տոներով հագուստ, Պետրոսը՝ երկնագույն թիկնոց, մանուշակագույն խիտոն, հրեշտակներն ու հրեշտակապետերը՝ բաց կարմիր տոներով հագուստներ և այլն: Պետրոս առաքյալի խիտոնը սովորաբար դեղնագույն է լինում: Պատկերագրական նման շեղումը, որ Արևմուտքին բնորոշ երևույթ է, խոսում է այն մասին, որ Մոմիկը ծանոթ է եղել արևմտյան մանրանկարներին:

Մանրանկարներում Քրիստոսի թիկնոցի երկնագույն լազուր կապույտը նույնացվում է լույսի գաղափարի հետ: Ամեն ինչ սրբապատկերներում պտտվում է Լույսի՝ Աստծո շուրջ: Քրիստոնեական սիմվոլիկայի մեջ Լույսը ստանում է հատուկ գեղագիտական նշանակություն՝ դառնալով աստվածայինի նախատիպը: Այս Լույսի նյութական կրողը (արտահայտողը) դառնում է ոսկին, որը խորհրդանշում է այդ Լույսը. այն /ոսկին/ հանդիսանում է աստվածային պայծառության նյութականացումը, քանի որ այն մաքուր է և անապական, ինչպես որ սուրբ ու անապական է աստվածային շունչը: Նկարների վերացական ու հարթ ոսկե ֆոնը կերպարը երկրային միջավայրից տանում է դեպի երկնային աշխարհ:

Ծննդյան քարայրը պատկերվում է մուգ՝ ցույց տալով մահվան իշխանությունը նրա շուրջ, բայց Փրկչի ծնունդը դառնում է «ճառագայթ մթության մեջ», քարայրի կենտրոնից ճառագում է բարուրված Լույսը, քանզի Քրիստոս Իր մասին ասաց. «Ես եմ աշխարհի լույսը…» (Հովհ. 8:12): Պայծառակերպության պատկերագրության մեջ Քրիստոս իբրև լույսի աղբյուր պատկերվում է ճերմակ խիտոնով (շապիկ):

Ճերմակը համարվում է Քրիստոսի գույնը, որովհետև Քրիստոս մարդկությանը լուսավորեց մեղքի խավարից: Սպիտակը խորհրդանշում է հոգու լույսն ու անբծությունը, մաքրության ու սրբության գույնը, ինչպես նաև հավիտենական կյանքը: Այն Աստծո նվիրված գույնն է: Սպիտակով են պատկերվում հարուցյալ Քրիստոսի զգեստները, հրեշտակները: Սպիտակ գույնը օգտագործվում է նաև սրբերի անբծությունը ցույց տալու համար:

Սրբանկարչության մեջ առանձնահատուկ կիրառություն ունի ոսկեգույնը. այն սրբապատկերի և խճանկարների կարևոր բաղադրամասն է և խորհրդանշում է Աստծո ներկայությունը, շնորհը, Երկնային արքայությունը և հավերժությունը, որոնք միշտ շաղախված են լույսով: Ոսկին անաղարտ է և իր մեջ չունի խառնուրդ երանգներ: Այսպես է նաև Աստվածային բնությունը: Այն նաև սիրո գույնն է: Ոսկեգույնը ունի տարբեր արտահայտչամիջոցներ, դրանցից մեկը նրա ճաճանչատիպ տարատեսակն է՝ ասիստը, որը պատկերին փոխանցում է շարժունակություն: Ասիստով կարելի է պատկերված տեսնել Տիրոջ Պայծառակերպությունը, հրեշտակների թևերը, դրախտային ճառագող բնությունը, այն առկա է Համբարձման կամ Երկրորդ Գալստյան դրվագներում, սակայն բացակայում է Ծննդյան, Խաչելության, Թաղման, այսինքն՝ Քրիստոսի մարդեղությանը վերաբերող դրվագներում:

Հայ սրբանկարչության առանձնահատուկ ձև է ճաճանչատիպ լուսապսակը, նաև ասիստով խաչը՝ ճառագայթող կենտրոնով:

Ոսկեգույնն ունի քահանայության խորհուրդ: Այն համարվում է եզակի գույն՝ նման Աստծո եզակիությանը, մինչդեռ մնացած գույներն ունեն իրենց հակադիր (սև-սպիտակ) և լրացնող (կարմիր-կապույտ) գույները: Դրանով պատկերվում են սրբերի լուսապսակները, Ավետարանը, շեշտադրվում է Փրկչի հագուստը և այլն: Ոսկեգույնի կողքին շատ է օգտագործվում ալ կարմիրը կամ ծիրանին: Լուսապսակներում կիրառվող ոսկեգույնը ցույց է տալիս այն կրողի փառքը:

Ոսկեգույնի կողքին դեղինը աստվածային լույսի, իմաստության, ճշմարտության և փառքի գույնն է, սակայն երբ աղոտ ու անփայլ է, արտահայտում է դավաճանություն, եսասիրություն և ագահություն: Սա մասնավորաբար մատնիչ Հուդա Իսկարիովտացու գույնն է:

Արծաթագույնը կրում է սպիտակի և կապույտի խորհրդաբանությունը: Քրիստոսի մարմինը պատկերվում էր արծաթով կամ սպիտակով: Արծաթագույնը նաև արտահայտում է ավետարանական պերճախոսությունն ու իմաստությունը: Հիմքը Սաղմոսաց գրքից է. «Տիրոջ խոսքերը սուրբ խոսքեր են, ինչպես ընտիր ու փորձված արծաթ՝ յոթնապատիկ մաքրված և զտված հողից» (Սաղմ. 11:7):

Սևը մահվան, տգիտության, գաղտնի խորհուրդների և խավարի իշխանի գույնն է: Այն վշտի, մեղքի, հիվանդության ներկայությունն ու փաստն է, հիշեցնում է չարի և դժոխքի հետ առնչվող ամեն ինչ: Այս գույնն իր մյուս իմաստով օգտագործվում է որևէ առեղծված բացատրելու համար: Տարաբնույթ լինելով՝ այն կարող է կիրառվել թե՛ դրական և թե՛ բացասական իմաստ փոխանցելու համար: Չարի կերպավորման կողքին այն գործածական է նաև Աստծո համար՝ ցույց տալով Նրա անճառությունը: Սևն առհասարակ գունային հատկանիշներից զուրկ է, այն ոչ թե գույն է, այլ դրա բացակայությունը: Սև գույնով են պատկերված Խաչելության տեսարանում Քրիստոսի ոտքերի տակի դժոխքը, նաև Սուրբ Գևորգի պատկերագրության մեջ առկա գուբը, որտեղից դուրս է սողոսկում չարությունը մարմնավորող օձը: Սևն արտահայտում է աշխարհից հրաժարում (նաև հոգևորականների զգեստների պարագային): Մանուշակագույնի համադրությամբ սևն անթափանց և անճառելի խորհուրդ է արտահայտում, իսկ կանաչի հետ գործածվելով՝ ծերություն: Գունային ներդաշնակությունը պահելու համար մշակվեց սևին մոտ գույների՝ դարչնագույնի, մուգ կապույտի ու կարմիրի համադրությունը: Կապույտի ու սևի համադրությունը սգո արտահայտության խորհրդանիշն է:

Մոխրագույնը մարմնի մահվան և հոգու անմահության իմաստն ունի, խորհրդանշում է նոր կյանքի սկիզբը: Այս գույնը մահվան և վշտի արտահայտչամիջոցն է:

Կարմիրը ներկայացնում է աստվածային ուժը, այն կյանքի խորհրդանշական գույնն է, արյան, չարչարանքի ու երկրավորի խորհուրդ ունի: Կարմիրն է մաքրագործում և մեղքերին քավություն տալիս: Խորհրդանշում է Քրիստոսի մարդեղությունը և մեղավոր մարդկության համար զոհաբերված Պատարագը: Շատ մանրանկարներում ոսկեգույնի փոխարեն կիրառվել է կարմիրը:

Կապույտը անիմանալի խորհուրդ արտահայտող և երկնային խաղաղության գույնն է, ցույց է տալիս աստվածային անհասանելիությունը, հավերժությունը, կատարյալն ու երկնայինը: Կարմիրի կողքին կապույտն ամենից շատ գործածվող գույնն է: Կարմիր-կապույտի միջոցով պատկերները արտահայտում են ողորմություն և ճշմարտություն: Կապույտի երանգավորումների մեջ Սուրբ Կույսի պարագային մեծ մասամբ կիրառելի է երկնագույնը, դա հոգևոր մաքրություն, իմաստություն ու հավատարմություն է խորհրդանշում:

Հիսուս Քրիստոսի հագուստը կարմիր-կապույտի օգնությամբ է պատկերվում, քանի որ Փրկչի անձում միավորվում են մարդկայինն ու աստվածայինը, քանի որ Նա կատարյալ Աստված է և կատարյալ մարդ: Աստվածածնի հագուստը նույնպես պատկերվում է այս երկու գույներով: Կարմիրի և կապույտի համադրությունն Աստվածածնի պարագային խորհրդանշում է մայրությունը (կարմիր) և կուսությունը (կապույտ):

Համաձայն մարդկությունը (կարմիր) և աստվածությունը (կապույտ) խորհրդանշող գույների՝ Քրիստոս պատկերված է կապույտ շապիկով, վրայից՝ կարմիր թիկնոց, իսկ Աստվածածինը, հակառակը, կարմիր շապիկ հագած և ծածկված կապույտ թիկնոցով: Այլ կերպ ասած՝ եթե Քրիստոս հավիտենական Աստված է, որ մարդացավ, ապա Տիրամայրը, երկրավոր լինելով, դարձավ երկնային՝ սրբացավ:

Կապույտին մոտ կանգնած գույների շարքում վարդագույնը՝ մանկությունը, իսկ փիրուզը պատանեկությունը խորհրդանշող գույներն են:

Կանաչը ներկայացնում է կյանքն ու հույսը, խորհրդանշում է բնության և կյանքի վերազարթոնքը, կյանքի տարած հաղթանակը մահվան նկատմամբ, Աստծուց մեզ տրված հավերժական կյանքը: Կանաչի երանգներով համեմատաբար հաճախ պատկերվում են զգեստները: Մկրտության տեսարանում, օրինակ, Հովհաննես Մկրտչի զգեստը (քուրձը) մուգ կանաչ է: Կանաչը՝ իբրև հավերժությունը բնութագրող գույն, օգտագործվում է նաև Սուրբ Հոգու պարագային՝ ցույց տալով Սուրբ Երրորդության անձերից մեկի գործուն մասնակցությունը տվյալ անձի կյանքում:

Սրճագույնը հայտնում է արգասաբերություն և չարչարանք, և երկրավոր կյանք:

Մանուշակագույնը երկնային թագավորության և աստվածգիտության գույնն է:

Նարնջագույնը խանդավառության, ազատության, աստվածային սիրո և հրեղեն մաքրագործության, ինչպես նաև տխրության գույնն է: Կարող է արտահայտել նաև սուգ և տանջանք:

Ծիրանի ասելով, միջնադարյան մեկնիչները նկատի են ունեցել այն թանձր կարմիրը, որն արքայական է համարվում և ավելի շատ հակված է դեպի կապույտը, քան դեպի նարնջագույնը: Այս գույնը թագավորական գույն է, վկայում է աշխարհ եկած և երկար սպասված հաղթանակը:

Դարչնագույնը համարվում է երկրի գույնը, խորհրդանշում է հնազանդություն, աղքատություն, աշխարհից հրաժարում: Պատահական չէ, որ Սուրբ Աստվածածնի, ճգնավորների և մենակյացների զգեստները պատկերվել են այս գույնով:

Այսպիսով, գույների խորհրդաբանությունը պատկերագրության մեջ բազմիմաստ ու բազմազան է, որը կապված է եկեղեցու դավանանքի, ավանդույթների և պատմության հետ:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը