Հավատն ու բարոյականությունը

«Պիտի սիրես քո Տեր Աստծուն քո ամբողջ սրտով, քո ամբողջ հոգով ու քո ամբողջ մտքով: Այս է մեծը և առաջին պատվիրանը: Եվ երկրորդը սրա նման է. պիտի սիրես քո ընկերոջը, ինչպես քո անձը: Այս երկու պատվիրաններից են կախված ամբողջ Օրենքը և մարգարեները» (Մատթ. ԻԲ 37-40):

Հիսուս Իր այս երկու՝ մեկմեկու լծորդված պատվիրաններով ցույց է տալիս, որ մարդու անհատական, ընկերային և ընտանեկան կյանքում խիստ կարևորություն ունեն հավատն ու բարոյականությունը, առանց որոնց մարդը անզգամ ու անօրեն մեկը պիտի լիներ՝ մինչև իսկ զարգացած ու կրթված անձ լինելու դեպքում: Իր այս խոսքով Հիսուս շեշտում է նաև, որ պետք չէ տարբերություն դնել հավատի ու բարոյականության միջև ու պետք չէ, որ մեկը մյուսից առավել խստությամբ ըմբռնվի: Այլ, ընդհակառակը, շարունակելով Իր խոսքը՝ Հիսուս ավելացնում է. «Այս երկու պատվիրաններից են կախված ամբողջ Օրենքը և մարգարեները», այդպիսով մատնացույց անելով, որ միայն հավատ ու բարոյականություն ունեցող մարդը կարող է կատարելության հասնել ու արժանանալ Աստծո շնորհներին:

Հավատ ունենալը, սակայն բարոյականությունից զուրկ լինելն ընդունելի չէ, նույն կերպ նաև հակառակ պարագան, քանի որ մեկը մյուսի հիմքն ու ուղղորդիչն է: Հավատը և բարոյականությունը մեկ ամբողջություն կազմող միության երկու բաղկացուցիչ մասերն են. մարդ հավատը ճիշտ կըմբռնի բարոյականությունը ճիշտ ըմբնելու դեպքում և հակառակը: Ե՛վ մեկը, և՛ մյուսը մարդու երջանկության համար են: Հավատն ու բարոյականությունը մարդու ամենաազնիվ զորություններն են: Սակայն ի՞նչ է հավատը և ի՞նչ է բարոյականությունը և ինչո՞ւ է անհրաժեշտ այս երկուսի գործակցությունը մեր կյանքից ներս:

Հավատը մարդու և Աստծու հարաբերությունն է, իսկ բարոյականությունը մարդու հարաբերությունն է իր նմանների հետ: Ե՛վ մեկը, և՛ մյուսը սիրուց են ծնվում, բավական չէ, որ մարդը հավատա տիեզերքի Արարչին, այլև անհրաժեշտ է, որ սիրի Նրան: Որպեսզի իմացական հավատքը զգացական հավատքի վերածվի, անհրաժեշտ է, որ մարդը կրի աշխարհի ցավն ու տառապանքը: Մարդը կարող է հավատալ Արարիչ Աստծուն, սակայն դա միայն պարզ, իմացական հավատքն է, և որպեսզի այն դառնա զգացական հավատք, պետք է որ մարդը կարոտ զգա Արարչի հանդեպ, պետք է կապվի Նրան, սիրի ու հաղորդակցվի Աստծու հետ, իրապես կարոտի Նրան: Այդ զգացումից է, որ ծնվում է հավատը, ինչպես որ ասում է նաև գերմանացի աստվածաբան Շլեյմախերը. «Մարդու՝ Աստծուց կախում ունենալու զգացումից է, որ ծնունդ է առնում հավատը»:

Իսկ բարոյականությունը կայանում է «վարվե՛ք ուրիշի հետ այնպես, ինչպես որ կուզենաք, որ ձեզ հետ վարվեն ուրիշները» պատվիրանի գործադրության մեջ: Լինել բարոյական նշանակում է հարգել, սիրել ուրիշին, վարվել ուրիշի հետ այնպես, ինչպես որ կկամենայինք, որ ուրիշները վարվեին մեզ հետ: Նա, ով չունի բարոյական այս նկարագիրը, ինչ կրոնի ու դավանանքի ուզում է լինի, միևնույն է, բարբարոս մեկը պիտի լինի: Նրա հավատալիքները մոլությունների ու մոլորությունների քաոս են կազմում, որոնք հիմնված են միայն ու միայն նախապաշարումների վրա: Մինչդեռ վատատեսական ձգտումների զսպումն ու բարին չարից զատորոշելու ունակ ուժը պիտի կենդանի լինի մարդու մեջ, հակառակ դեպքում կրոնական զգացումը չի կարող արժեք ունենալ մարդու մեջ:

Հավատը կորցնում է իր օծումն ու վսեմությունը, երբ մարդը զուրկ է լինում բարոյականությունից: Ուսումնասիրության ենթարկելով վայրենիների կրոնական կյանքը՝ պարզ է դառնում, որ նրանք իրենց տարրական կրոնական զգացումներում բարոյական գիտակցություն ամենևին չունեն և իրենց կրոնական ծեսերն ու աղոթքներն էլ բարոյականության հետ որևէ կապ չունեն: Այդ իսկ պատճառով էլ վերոնշյալ հավատալիքները երբևէ փրկարար դեր չեն ունեցել և մարդ անհատը իր ընտանեկան ու ընկերային կյանքում վայրենի ու բարբարոս է մնացել: Առանց հավատի ու բարոյականության բոլորովին անհնար է վերացնել դեպի չարափառ կյանքն առաջնորդող մեղավոր դրդապատճառներից որևէ մեկը: Առանց հավատի ու բարոյականության գոյություն ունեցող բոլոր գիտական ու կրթական ջանքերն անիմաստ ու ապարդյուն են:

Այսուհանդերձ հարկ է նշել, որ միայն ծիսակատարություններին գամված որևէ մեկը չի կարող բարոյականություն ունենալ: Այն հավատքը, որը ծեսերով ու արարողություններով խեղդում է իր մեջ զգացումն ու հոգին, չի կարող փրկարար դեր ունենալ: Այն հավատքը, որը ածանցված չէ բարոյականությանը, դատապարտված է «հիվանդ» լինելուն: Այդ դեպքում այն ախտավոր մի երևույթ է, որը վնասակար է մարդկության համար: Այդպիսի հավատքն է, որ պառակտման, բաժանման պատճառ է դառնում: Չէ՞ որ հավատքը դավանանքը չէ՛ միայն, հավատքը «Հավատամքը» չէ՛, հավատքը փիլիսոփայություն չէ՛, ուստի, երբ այն իբրև հավատալիքների կուտակում ենք դիտում, այն ծնում է վիճաբանություններ, պառակտություններ ու տարակարծություններ: Եվ ոմանք կարծում են, թե պետք է հեռու լինել հավատքից՝ վեճերից խուսափելու նպատակով՝ մոռանալով, սակայն, որ ճշմարիտ հավատքը պառակտումի պատճառ չունի, քանի որ այն հիմնված է սիրո վրա:

Հավատը պիտի ապրի բարոյականությամբ, և բարոյականությունը՝ հավատով, այլապես ժողովուրդները կաղճատվեն ու կսկսեն վնասել մեկմեկու: Բարոյականությունը առանց հավատի չի կարող գոյություն ունենալ, այլապես միմյանց հաջորդող ոճիրներն անխուսափելի կլինեն: Գուցե ասվի, որ ճշմարիտ հավատը միություն չի ստեղծում. սակայն այս 50-60 տարիների ընթացքում միմիայն բարոյականությանը խարսխված Ֆրանսիան ինչո՞ւ չկարողացավ միություն ապահովել իր սոցիալական ու ընտանեկան կյանքից ներս: Ակնհայտ է, որ Ֆրանսիան, մերժելով կրոնը և միայն ու միայն բարոյական կողմին ապավինելով, մարդուն առավել ազնվացնելու փոխարեն վերջինիս դարձրեց էլ ավելի անպատկառ ու հանդուգն, ավելի խիստ ու ոխերիմ: Ահա՛ «անկախ» բարոյականության հետևանքը: Վիճակագրությունը հաստատում է իմ այս խոսքերը, ուստի մի օր էլ, ինչպես ասում է Ռենան, «այնտեղ բարոյականության հետքն անգամ չի մնա»:

Հավատից զուրկ բարոյականությունը փչացնում է մարդուն. որքան էլ որ սուրբ ու իդեալական լինի մարդը, այդ բարոյականությունը նրան վերջիվերջո հուսահատության է հանգեցնելու, քանի որ զերծ է հավատից: Այս ամենին վկա է հնում երբևէ գոյություն ունեցած ամենաազնիվ՝ «Ստոյիկյան բարոյականության» դպրոցը, որն իր բազաթիվ աշակերտներով հիացնում էր աշխարհին: Ի վերջո, սակայն, ի՞նչ ենք տեսնում նրանց մեջ. հուսահատության մի շունչ, որն այնպիսի՜ մեծ չափերի է հասնում, որ ավերակներ է գործում մինչև իսկ այն աստիճանի, որ շատերը ինքնասպանությամբ վերջ են տալիս իրենց կյանքին: Ուստի գիտենանք, որ բարոյականությունն առանց հավատի որքան սուրբ ու բարձր, նույնքան էլ ճնշող ու ծանրակշռիռ կարող է լինել մեզ հուսահատության մղելու մեջ: 

Բարոյականությունը չի կարող արմատ գցել որևէ տեղ, եթե այն իրեն կից չունենա հավատի քարոզչությունը: Հարցրեք իրենք իրենց «նոր» առաքյալներ հորջորջողներին, որոնք գնում են՝ բարոյականություն քարոզելու թերակիրթ ժողովուրդներին: Կարծում եք նրանք կարո՞ղ են քրիստոնեական բարոյականություն քարոզել առանց հավատի քարոզչության: Մի՞թե հնարավոր է, որ սրտերը դարձի գան միայն բարոյականությամբ:

Կան ավելի զգուշավոր անձինք էլ, որոնք, հակառակ այն բանին, որ դաստիարակվել են քրիստոնեական հավատի հոգուն հավատարիմ, այն կարծիքին են, որ եկեղեցու խորանից պետք չէ խոսել կրոնական նյութերի մասին, այսինքն՝ կարիք չկա խոսելու հոգևոր փրկության, Աստծու հավիտենականության, Խաչի փրկագործության խորհրդի, Հարության և նմանատիպ այլ նյութերի մասին: Ըստ նրանց՝ այն, ինչ կրոնական ոլորտին է վերաբերում, պետք է որ միայն և առավելաբար կրոնավորներին վերապահվի, իսկ ժողովրդի առաջ միայն բարոյականությանը առնչվող հարցերի շուրջ պետք է խոսել, այսինքն՝ քրիստոնեական բարոյականության համաձայն մեր ունեցած պարտավորությունների և առհասարակ գթասրտության, սիրո մասին: Նման քարոզչությունը, նրանց կարծիքով, ավելի ընդունելի կլինի ու կարծարծի բարոյական եռանդը և ունկնդիրների թիվն էլ կավելանա, քանի որ նմանատիպ քարոզության մեջ տեղ չեն ունենա վարդապետական-դավանաբանական տեսություններն ու գերբնական արտահայտությունները: Ուրեմն, ինչպես որ տեսնում ենք, այսպիսիք, ընդունելով քրիստոնեական բարոյականության առավելությունները, ավելորդ ու անպետք են համարում քրիստոնեական հավատին վերաբերող դրույթները:

Այս առարկություններին պատասխանելուց առաջ նախ ցանկանում եմ իմանալ, թե որտեղի՞ց է գալիս այս բաժանման, բարոյականությունը հավատից «ազատագրելու» տենչը: Այդ ի՞նչ միտում է, որը հավատին պատկանող ամեն բան ավելորդ է համարում և կամենում է բավարարվել միայն բարոյականությամբ: Ինչո՞ւ են ցանկանում հավատը զոհել բարոյականությանը: Անկեղծ լինելու համար պետք է ձեռքներս խղճներիս դնելով՝ ասենք, որ որոշ հոգևորականներ իրենց ըմբռնած հավատի շահերին ու պահանջներին են զոհում Ավետարանն ու Ավետարանի վսեմ բարոյականությունը: Սակայն այն, որ հոգևորականներից ոմանք իրենց շահերին են ծառայեցնում բարոյականությունը, չի նշանակում, որ այդպիսով բարոյականությունը զոհ է դառնում հավատին, քանի որ հոգևորականները չէ, որ կազմում են հավատքի բովանդակությունը: Ուստի անհիմն են այն մեղադրանքները, որոնք ասում են. «Քանի որ հավատի, կրոնի մարդիկ չեն կամենում հարգել բարոյականությունը, մենք էլ՝ բարոյականության մարդիկս, չենք կամենում հարգել ձեր հավատն ու կրոնը»:

Իսկ ովքե՞ր են մեզ այսկերպ ամբաստանողները. Անշուշտ, քրիստոնյաներ են, այնպես չէ՞: Ուրիշ կրոնի պատկանող որևէ մեկից երբևէ լսե՞լ եք նման մեղադրանք. ո՛չ: Այդ դեպքում այդ ի՞նչն էր, որ մեզ ամբաստանողների հոգում ներշնչեց այդ նախանձախնդրությունը. անշուշտ, այդ ամենի հեղինակն այն դաստիարակությունն է, որն այդ մարդիկ ստացել են քրիստոնեության շուքի տակ: Եվ ուրեմն, այն, ինչ նրանք այդպես պաշտպանում են, այդ իրենց «դուր չեկած» քրիստոնեության բարոյականությունն է: Արդ, այդ ինչպե՞ս կարող է նույն հավատի բարոյականությունը պաշտպանող մեկը հակառակվել այդ նույն հավատին: Չէ՞ որ քրիստոնեական բարոյականությունը սերտորեն շաղկապված է քրիստոնեական հավատին:

Նրանց մնում է միայն ասել, որ քրիստոնեական բարոյականությունը չէ, որ իրենք ընդունում են, հակառակ դեպքում, եթե նրանք ընդունում են քրիստոնեական բարոյականության վսեմությունը, ապա ինքնին պետք է ընդունեն նաև քրիստոնեությունը, քանի որ քրիստոնեական բարոյականության վսեմությունը հետևանք է քրիստոնեական հավատի վսեմության: Եվս մեկ անգամ նայեք այդքան շատ գործվող բարեգործական ձեռնարկներին և անհատնում ողորմություններին, անթիվ հիվանդանոցներին ու որբանոցներին: Այդ ո՞վ է, որ մղում է այս ձեռնարկումների իրագործմանն ու այդպիսով մաքառում աշխարհի զարհուրելի չարիքների դեմ:

Այս ամենից բացի, եթե ուզենայինք հավատից զատել բարոյականությունն ու մարդուն ասել՝ «բավականացի՛ր բարոյականությամբ, հավատի կարիքը չկա», մի՞թե մինչև իսկ այդ դեպքում անհնար չէր լինի մարդու հոգում խեղդել հավատի զգացումը: Մի՞թե հնարավոր է արգելել հավատալ մեկին, ով միայն հոգևոր պաշտամունքով է ի զորու խաղաղեցնել իր հոգին: Չէ՞ որ մինչև անգամ նրանք, ովքեր ընդդիմանում են կրոնին, իրենց հոգեկան հույզերը հանդարտեցնելու նպատակով նվագահանդեսների են գնում՝ այնտեղ իրականությունից վերանալու և մելամաղձոտ ու դյութիչ ելևէջների թևերին բազմելու, այդպիսով՝ իրենց հոգիները խաղաղեցնելու և կազդուրելու համար: Սակայն ի՞նչ է տեղի ունենում վերջում. նրանք այնտեղից հեռանում են չհագեցած ու առավել խռովահույզ հոգեվիճակով:

Եվ այսպես, մի՞թե հնարավոր է բարոյականությունը զատել հավատից: Ո՛չ, սիրելիներ, ո՛չ: Եթե դուք բարոյականությունը, որով ամենքս ապրում ենք, բաժանեք հավատից, ապա այն կդատապարտեք մահվան, կամենալով ձևափոխել՝ այն ձեզ կձևափոխի: Դուք չեք ուզում լսել այն, ինչ պատկանում է դավանանքին՝ ասելով. «Մեզ միայն բարոյականություն քարոզեք, վարդապետական դրույթները աստվածաբանությանն են վերաբերում, իսկ ներկա արդիականությունը հավատի մասին խոսքի պահանջարկ չունի: Դավանաբանական հարցերն են, որ մեզ բաժանել են այն աստիճանի, որ մինչև իսկ այժմ մեր երակներում ատելության ոգին է եռում: Ուրեմն, մեզ միայն ու միայն բարոյականություն քարոզեք, քանի որ այդ է, որ մեզ պիտի միացնի և ձեզ էլ՝ ունկնդիրներով շրջապատի»:

Դուք ինքներդ հավատո՞ւմ եք այս առարկություններին: Մի պահ ես էլ փորձեմ համակարծիք լինել ձեր տեսակետներին, ես էլ հոգևոր ապրումը զոհեմ բարոյականությանը, չխոսեմ արարչագործության, մեղքի, մարդեղության, փրկագործության, հավիտենականության, դատաստանի, կենդանի ու մարմնացած Աստծու մասին: Ի՞նչ եք կարծում, եթե միայն բարոյականություն քարոզեմ, այդպիսով այս դարում ապրող մարդկանց համակրանքը շահա՞ծ պիտի լինեմ: Կարծում եք, որ այդպիսով Ավետարանում առկա բարոյականությունը ժողովրդին առավել հասանելի՞ պիտի դառնա և կարծում եք, որ այդ դեպքում այն պիտի սիրեն ու ցանկանա՞ն: Այս երևույթը, այնքանով որ նորույթ, նորաձևություն է, այդքանով գուցե այն մարդկանց հիացումը շարժի, գուցե բոլորը այն վսեմ մի բան հռչակեն, սակայն երբ գա այդ բարոյականությունը գործադրելու ժամանակը, այնժամ կտեսնեք, որ նախկին, գովասանքով լի տրամադրություններն այլևս գոյություն չեն ունենա:

Շատ սխալ կլինի կարծելը, որ միայն Ավետարանի բարոյականությունը քարոզելով հնարավոր կլինի բարոյականացնել մեր այս ներկա դարը և մարդկանց միության մեջ պահել: Բացարձակապես սխալ է այս տեսությունը, քանի որ այն, ընդհակառակը, նոր, ավելի բուռն և ուժգին պայքար պիտի բորբոքի, որովհետև ամեն ոք պիտի ցանկանա այդ քարոզված բարոյականությունից վերցնել այն կտորները, որոնք իրենց ձեռք են տալիս: Ամեն ոք պիտի ցանկանա համաձայն իր տեսակետի կտրատել ու կրճատել այդ բարոյականությունը, և, արդյունքում, կարծեցյալ միության փոխարեն բազմաթիվ հակասական «բարոյականություններ» պիտի տեսնեինք Ավետարանի ավերակների մեջ: Հետևաբար, որևէ օգուտ չպիտի ունենայինք հավատն ու կրոնը բարոյականությունից բաժանելով, այլ դեռ մի բան էլ ունեցածներս պիտի կորստյան մատնեինք:

Քրիստոնեական կրոնն իր մեջ ունի բարոյականությունը և քրիստոնեական բարոյականությունն էլ իր մեջ ունի կրոնական ապրումը: Այս երկուսը սերտորեն միացած են իրար և մեկը մյուսից բաժանել չի կարելի: Ինչպես որ մարդու մարմնի որ մասին էլ անգամ մի թեթև հարված հասցնես սրով, արյուն կցայտի, նույպես և քրիստոնեության որ կողմին էլ որ հպվես, բարոյականություն պիտի երևա: Այս երկուսն անբաժան են իրարից, ինչպես ճառագայթը՝ արևից:

Գուցե և կարող եք ինձ մատնացույց անել մեկին, ով բարոյականության սահմանած բոլոր պարտականությունները լիովին կատարում է, առանց հավատալու, սակայն, կրոնին: Բայց նույնիսկ այդպիսի մեկի հոգում կա աստվածային դրոշմը, որը դեռ մանկուց դրոշմվել է նրանում քրիստոնյա ծնողների կողմից: Այսպիսիններին պիտի ասեմ հետևյալը, որ ինչքան էլ ուրանաք ձեր հավատը, այնուամենայնիվ չեք կարող ուրանալ ձեր ծնունդը, քանի որ այն արյունը, որը հոսում է ձեր երակներում, ձեր քրիստոնյա ծնողների արյունն է, ուստի այդ հավատի ուժն է, որ ձեզ մղում է՝ բարոյական պարտավորություններ կատարելու: Չի կարելի խուսափել քրիստոնեությունից ճիշտ այնպես, ինչպես չի կարելի խուսափել Արևից:

Այսօրյա որոշ նորաթուխներ կարծում են, որ կրոնը տգետների ու անմիտների գործն է: Այդ դեպքում ի՞նչ է պետք ասել գիտնական ու ականավոր այն մեծ մտածողների մասին, որոնք ինչքան խորամուխ են լինում գիտության գաղտնիքների մեջ, այնքան ավելանում է Արարիչ Աստծու հանդեպ ունեցած իրենց հավատն ու պաշտամունքը: Ի՞նչ է պետք ասել Կեպլերի, Կալվինի, Կոպերնիկոսի, Նյուտոնի պես մեծամեծ դեմքերի մասին, որոնք անգիր գիտեին Ավետարանը և ջերմեռանդ ու կրոնասեր հավատացյալներ էին: Նյուտոնը, ամեն անգամ, երբ խոսակցության ընթացքում Աստծու անունն էր արտասանում կամ լսում, հանում էր գլխարկը: Կեպլերն ասում էր. «Աստծու իմաստությունը ճառագայթում է մարդու մտքում և անկարելի է, որ մարդ իր ողջ հոգով չկապվի Արարչին»: Վոլտերն, այս թվացյալ անհավատն անգամ, ասում էր. «Որքան որ դժվարություններ կան Աստծուն հավատալու մեջ, նույնքան և դեռ ավելի անհեթեթություններ կան Աստծուն չհավատալու մեջ»: Ինքը, Վոլտերը, ավելորդապաշտություններն է, որ հեգնում էր, և ոչ թե Աստծու գոյությանը հավատալու ձգտումը:

Ներկայումս ցավալիորեն տեսանելի է, որ բարոյականությունը տկարանում է մեր մեջ, ինչի պատճառը որոշ առումով այն է, որ մենք շատ մեծ շեշտադրում ենք կատարում ծիսակատարությունների արտաքին կողմի վրա: Անտարակուսելի է, որ ծիսակատարություններն անհրաժեշտություն են կրոնական կյանքում և առհասարակ կրոնի ծառի կեղևն են կազմում. եթե ծառը կեղևազրկվի, կչորանա, անպտուղ, չոր փայտ կդառնա: Սակայն անհրաժեշտ է նաև, որ ծեսը հնարավորինս պարզ ու վայելուչ լինի. խճողված ծեսն ու արարողությունը խեղդում են հավատի ոգին: Նրանք, ովքեր ծեսին չափից դուրս կարևորություն են տալիս, այդպիսիք լավ չեն ըմբռնել հավատն ու նաև՝ բարոյականությունը: Զորավոր ու վավերական հավատն է, որ զորավոր ու անեղծ բարոյականության է հանգեցնում:

Ոմանք էլ ասում են, թե իբր Հիսուսի քարոզած բորոյականությունը կատարյալ, գաղափարական մի բարոյականություն է՝ անմատչելի մի գաղափարի վսեմ արտահայտությունը: Նրանք ասում են, թե Հիսուսի խոսած Լեռան քարոզը տառացիորեն գործադրելը հնարավոր չէ, քանի որ եթե փորձ էլ արվեր գործադրելու այն, այդ պիտի խարխլեր մերօրյա պետութենական հիմքերը, կարգերն ու կանոնները: Այդ դեպքում, ըստ նրանց, հարկ կլիներ վերացնել ոստիկանության համակարգը, դատարանները, բանակը, նույնիսկ՝ կառավարությունը, վեր ի վայր պիտի շրջվեր ճարտարարվեստը, վաճառականությունը, դրամատունը և, վերջապես, իր վախճանը պիտի գտներ քաղաքակրթությունը: Իսկ ես հարցնում եմ՝ արդյո՞ք դուք փորձեցիք կիրառել Նրա պատվիրանները. ո՛չ: Կամ եթե փորձեցիք էլ, կիսակատար գործադրեցիք. ուրեմն՝ մի՛ առարկեք՝ ասելով, թե անկարելի է այդ անելը. «Ամեն բան հնարավոր է նրա՛ համար, ով հավատում է»:

Ուրեմն, ոգով լի հավա՛տ ունեցեք ձեր կյանքում, ջերմեռանդությա՛մբ գործեք, սիրե՛ք Աստծուն և սիրե՛ք ձեր նմաններին: Հակառակ դեպքում, որքան գեղեցիկ եկեղեցիներ ու շքեղ բնակարաններ էլ ունենանք, դրանք նման պիտի լինեն մարգարտափայլ գերեզմանների, որոնց ներքո միայն մեռելների ոսկորներ և գարշահոտություն է: Աստվածասե՛ր եղեք, մարդասե՛ր եղեք, այլապես ձեր աղոթքները, երգերն ու ընծաները գեթ կատակերգություն պիտի լինեն: Սիրե՛ք կրոնը, սիրե՛ք բարոյականությունը, եթե ոչ՝ նախապաշարումներին տրված ավելորդապաշտ զառամյալներ պիտի համարվեք: Ջանացե՛ք ձեր տներում, ձեր ընկերական շրջանակից ներս չնվազեցնել հավատի ապրումն ու բարոյական ոգին, այլապես ինքներդ ձեզ պատիժների կենթարկեք և ձեր հոգին կզրկեք Աստծու շնորհները վայելելու հաճույքից:

 

 

Տեր Ղևոնդ վրդ. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Բ հատոր, Փարիզ, 1924 թ.

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը