Հետմահու կյանքը և դրա ապացույցները

«Մարդ թե մեռնի, կապրի՞ դարձյալ» (Հոբ 14:14)։

«Հիսուս Քրիստոս կործանեց  մահը և լուսավոր դարձրեց կյանքն ու անմահությունը Ավետարանի միջոցով» (Բ Տիմ. 1:10)։

Հետմահու ապրելու հարցը որքան հին, նույնքան էլ այժմեական է: Ամեն ոք ցանկանում է իմանալ՝ մահվանից հետո կյանքը շարունակվո՞ւմ է: Հիմար են բոլոր նրանք, ովքեր այս հարցով չեն հետաքրքրվում: Մեր կյանքում այնպիսի դժխեմ պահեր են գալիս, որ ստիպված ենք լինում Հոբի պես հարցնելու. «Մարդ թե մեռնի, կապրի՞ դարձյալ»: Արդ, մենք հետմահու կյանքի ապացույցներ ունենք: Այսօր առանց ապացույցի ոչ ոք չի ուզում որևէ բանի հավատալ, և անհավատներն ու գիտուններն իրավունք ունեն ապացույց պահանջելու: Այսօր նույնիսկ ամենաջերմ հավատացյալն ապացույց է պահանջում: Քրիստոսի Հարության տոնի առթիվ այս հարցը մեկ անգամ ևս այժմեություն է ստանում:

Ա

Ուրեմն մեզնից ապացո՞ւյց են ուզում: Որքան կարողացել եմ թափանցել ապացույց խնդրողների մտայնության խորքերը, հասկացել եմ, որ նրանք սպասում են ոչ թե փիլիսոփայական, այլ դրական, շոշափելի և զգալի ապացույցների:

Թերևս ձեզ զարմանալի թվա այն, որ այսօր խորանից կամենում եմ խոսել ոգեպաշտության մասին: Պետք է ասել, որ ներկայումս ոգեպաշտությունն այնպիսի մեծ կարևորություն է ստացել և այնքան է առաջադիմել, որ նույնիսկ կասկածամիտները սկսել են մտածել առաջ եկած ցնցող երևույթների մասին:

Ոգեպաշտության նպատակն է գիտության լույսով զգալի և շոշափելի ապացույցներ բերել հետմահու կյանքի վերաբերյալ: Ինչպես գիտենք, ոգեպաշտությունը ծնունդ է առել մոտ ութսուն տարի առաջ Միացյալ Նահանգներում, որտեղ նրա հետևորդների թիվն այսօր քսան միլիոն է: Իսկ Ֆրանսիայում հաշվվում են չորս հազար ոգեպաշտական ընկերակցություններ:

Չգիտեմ, թե այս թվերն ինչ «արժեք» ունեն, բայց ստույգ է, որ Ֆրանսիայում՝ Փարիզից սկսած ամենուր, բոլոր խավերում, նույնիսկ ամենազարգացած շրջանակներում ոգեպաշտների մեծ թիվ է նշմարվում: Այնտեղ, որտեղ կարծիք կար, թե նյութապաշտությունը և անհավատությունը ձեռք ձեռքի տված կբնաջնջեն քրիստոնեությունը, ընդհակառակը, լուրջ հայեցողություններ են սկսվել հանդերձյալ կյանքի և հոգու անմահության մասին:

Այս հաջողությունը մեզ զարմացնում է, սակայն հարկ է զգուշանալ «կեղծ» երևույթներից: Հին Կտակարանում էլ ենք հանդիպում վհուկների և կախարդների, որոնք հանուն փողի շահագործում էին ժողովրդի հավատքն ու ավելորդապաշտությունը: Ներկայիս ոգեպաշտությունն անշուշտ վհուկություն, կախարդություն չէ, այլ անկեղծ ջանք՝ զգալի միջոցներով տեսանելի և անտեսանելի աշխարհների միջև «հարաբերություն» ստեղծելու:

Պետք է ասել, որ 100 ոգեպաշտներից հազիվ 10-ն են կարողացել լուրջ հաջողությունների հասնել, հետևաբար այս ծանր ու դժվարին, բայց և մխիթարական գիտության մեջ մեծամեծ հաջողություններ արձանագրելու համար լուրջ և համառ ջանքեր են անհրաժեշտ:

Նաև ուրախալի է ասել, որ ոգեպաշտները ոչ թե ձգտում են խզել իրենց հարաբերությունները քրիստոնեության հետ, այլ ընդհակառակը, նրանք հույս ունեն օգնության հասնել քրիստոնեությանը՝ անդենական կյանքի մասին նշանակալից ապացույցներ բերելով: Այդ ապացույցները կհամոզեն նաև գիտության մարդուն:

Բ

Կարծում եմ կարիք կա դիմելու մի հնագույն ապացույցի: Դա Պլատոնական դպրոցի ապացույցն է: Թեև հոգու անմահությունն ապացուցելու համար շատ գրքեր են գրվել, սակայն դրանցից ամենաուշագրավը Պլատոնի «Ֆեդոն»-ի միջի հետևյալ գրությունն է. «Մեր հոգին աստվածային նմանություն ունի. այն պարզ, անլույծ, մշտապես անայլայլ է, մինչդեռ մեր մարմինը բաղադրյալ է, լուծանելի, միշտ փոփոխական, և հետևաբար բանական միտքը պետք է խորհի, որ երբ մեր մարմինը մահվամբ քայքայվում է, հոգին անեղծ և անայլայլ է մնում» (տե՛ս Պլատոն, «Ֆեդոն» կամ «Հոգու անմահության մասին», տպ. Վենետիկ, էջ 65-66):

Չեմ կարող ասել, թե արդյոք հոգու անմահության մասին սրանից ավելի լավ բացատրված հավաստագիր հին աշխարհում կարելի՞ է գտնել: Թերևս ինձ ունկնդրողներից ոմանք կարծեն, որ սա փորձառական ապացույց չէ, այլ սոսկ բնազանցություն: Բայց ընդհակառակը, սա կապված է փորձառությանը, փորձառության մի իրողությունն է, քանի որ ամեն բան, ինչ գաղափարական դաշտին է պատկանում, նյութական բնույթ չունի:

Գաղափարը չենք կարող շոշափել, չափել, բռնել, այն անկշռելի է, կազմված չէ մասնիկներից: Եթե մասնիկներից կազմված լիներ, ենթակա կլիներ տարրալուծվելու և փոշիանալու: Սակայն գիտենք, որ գաղափարը չի փոշիանում, հետևաբար այն արտադրող ուժն էլ չի կարող փոշու վերածվել:

Դարձյալ. մեկ այլ փորձառություն էլ կա, որ ցույց է տալիս, որ մեր անձը որևէ «նմանություն» չունի մարմնին: Մեր «ես»-ը անփոփոխ է, բայց մարմինը՝ փոփոխական: Հաճախ է պատահում, որ երբ երկար տարիներ չտեսնելուց հետո հանկարծ հանդիպում ենք մի բարեկամի, ասում ենք. «Այս որքա՜ն ես փոխվել»:

Բնախոսները հաղորդում են, որ մարդու մարմինը մանկությունից սկսած յոթ տարին մեկ անգամ ամբողջովին վերանորոգվում է, և հետևաբար հասուն տարիքում երիտասարդության մարմնից ոչինչ չի մնում, իսկ ծերության շրջանում էլ հասուն տարիքից որևէ բան չի մնում մարմնի վրա, թեև նույն անձն ու նույն անհատն է: Այդ մարդու հետ խոսելիս կարող եք հասկանալ, որ նա, ինչքան էլ փոխված լինի, միևնույն անձն է: Իսկապես, մեր «ես»-ը մնում է նույնը, քանի որ այն ենթակա չէ նյութին, որը փոփոխական է և ժամանակ առ ժամանակ այլափոխվում է:

Մենք որոշակիորեն զանազանում ենք մեր էությունը կազմող այս երկու տարրերը: Դրանք մշտապես հակամարտության մեջ են: Պողոս առաքյալը խորապես զգացել է այս երկու ուժերի պայքարն իր անձի մեջ: Այդ պայքարը մարդկային էության ներանձնային պայքարն է:

Ողջ գիտակից մարդկությունն իրազեկ է մարդկային մարմնի և հոգու այդ պայքարին, սակայն ավա՜ղ, միշտ չէ, որ հոգին է հաղթանակում, հաճախ այն պարտվում է մարմնին: Այդ պայքարը մեզ այն համոզմանն է բերում, որ երկու հակադիր ուժեր կան. մեկն անցողիկ արտաքին մարդը՝ մարմինը, մյուսը անմահ ներքին մարդը՝ հոգին:

Նյութապաշտությունը մշտապես բախվելու է այս իրականությանը: Եթե անգամ նյութապաշտությունը ցանկանա աստվածացնել նյութը, միևնույն է ստիպված է լինելու մտահոգվել հոգեկան աշխարհի հայտնություններից: Հեգելը՝ նյութապաշտության և անկրոնության «առաքյալը», կենդանի աշխարհի մասին իր պատմության մեջ իմիջիայլոց նկարագրում է նախնական բջջից սկսած, որ բնասպիտի նման մի բան է, մինչև մարդ էակի հետզհետեական կատարելության քսանմեկ աստիճանները, և այդ աստիճաններից նախավերջինը կապիկն է, իսկ վերջինը՝ մարդը:

Սակայն պետք է ասել, որ այս գիտական «տքնությունն» էլ մեծամեծ դժվարությունների է հանդիպել: Հիսուն տարի առաջվա նյութապաշտների երևակայած հաղթանակն արդեն պարտության է վերափոխվել: Հիմա այլևս ծիծաղելի է նյութապաշտների այն կարծիքը, որ ճշմարտության և գեղեցիկի գաղափարը կամ պարտականության ճանաչողությունը ուղեղային թրթռացումի այսինչ կամ այնինչ աստիճանի ուժգնության հետևանք են:

Հետզհետե նյութապաշտներն իրենք էլ են համոզվում, որ որևէ աննյութեղեն բան, ինչպիսին է ճշմարտության, գեղեցիկի գաղափարը, չի կարող նյութական ծագում ունենալ, և փոխադարձաբար անշոշափելի, աննյութեղեն գաղափարից էլ չի կարող շոշափելի, թանձր նյութ առաջանալ:

Գ

Փորձառության արդյունքում ստացված ապացույցների շարքին կարելի է դասել բնազդը: Այդ բնազդի՝ մեր կյանքի վրա ունեցած ազդեցությունը լուրջ ուսումնասիրության առարկա է դարձել: Բնազդը տեսանելի է ամենուր, բոլոր կողմերում: Գիտնականներից ոմանք բնազդ են «տեսնում» նույնիսկ հանքանյութերի  գոյության հիմքում:

Բնազդն առավել հստակ տեսանելի է բուսական ու մանավանդ կենդանական աշխարհներում, և ընդունված տեսակետ է, որ բնազդը միշտ համապատասխանում է որևէ իրական բանի: Ծաղկի բնազդը նրան մղում է լույսի կողմ թեքվելու: Եթե լույս գոյություն չունենար, ծաղիկն այդ «նպատակը» չէր ունենա և չէր շարժվի դեպի իր նպատակակետը:

Ծիծեռնակները ձմռան ամիսներին չվում են տաք երկրներ՝ գարնանը վերադառնալու պայմանով: Եթե գարնանային եղանակ ունեցող երկրներ չլինեին, ծիծեռնակները ոչ մի տեղ էլ չէին չվի: Բնազդն անխուսափելիորեն համապատասխանում է իրականությանը: Արդյո՞ք կարող եք ցույց տալ մի այնպիսի բնազդ, որը չի համապատասխանում իրականությանը:

Այժմ խոսենք մարդկային ցեղի բնազդի մասին, որ անշուշտ ավելի շատ է հետաքրքրում մեզ: Ո՞րն է մարդու բնազդներից առաջինը: Առանց տարակուսելու կարող ենք ասել, որ դա հետմահու ապրելու բնազդն է: Այդ բնազդը բնորոշ է բոլոր դարերում, տարբեր կլիմա ունեցող երկրներում ապրած մարդկանց:

Այն գիտնականները, որոնք ուսումնասիրել են նախապատմական մարդկանց սովորություններն ու հավատալիքները, հայտնաբերել են քարանձավներում ապրող մարդկանց ձեռքով ապառաժների վրա փորագրված անարվեստ պատկերներ, որոնց նշանակությունը ցույց է տալիս, որ նախնադարյան մարդիկ հավատում էին անդենական կյանքին:

Երբ հետաքրքրվում ենք բոլոր կիսավայրենիների կրոնական սովորություններով, նկատում ենք այնպիսի համոզումներ, որոնք մեզ համար բացահայտում են հետևյալ իրողությունը. նախամարդիկ «պաշտում էին իրենց նախնիների հոգիներին ու այդ հոգիներից անձրև, առատ հունձք, առողջություն և հետմահու լավ «ընդունելություն» էին խնդրում՝ համոզված լինելով, որ մահից հետո նրանց մոտ են գնալու» (Gasalis, Mes souvenirs):

Սա ապացույցն է այն բանի, որ վայրենիներն էլ են հավատում անմահությանը: Այս բնազդն առավել շեշտվում և «բացահայտվում» է հնդեվրոպական ցեղերի կյանքում: Բնազդի այս երևույթին չի հակասում բուդդայականների նիրվանայի այն ձգտումը, որով նրանք փափագում են իրենց «ես»-երի անէացումը տիեզերքի աստվածային հոգում:

Բուդդայականներն իրենց այս իղձով չեն «ձերբազատվում» հետմահու ապրելու «բնազդից»: Նրանք հավատում են հոգիների վշտագին գաղթին, որ տեղի է ունենալու մահվանից հետո և, ըստ իրենց հավատալիքների, տևելու է հազարավոր տարիներ: Նրանք չէին կամենա հետմահու ապրել, սակայն բնազդը չի «թույլատրում» դա, ուստի բուդդայականներն ակամա ստիպված են հավատալու, որ մինչև նիրվանայի արժանանալը նրանք հետմահու «վերապրումի» երկար շրջանների միջով դեռ պիտի անցնեն:

Փորձառական այս բոլոր ապացույցներն ինքնին մեզ «հավաստիացնում» են ապագա կյանքի իրականությանը: Անշուշտ վերոնշյալ ապացույցները կարելի է մխիթարական համարել և փարատել այն թանձր մշուշը, որը մարդ շատ հաճախ տեսնում է իր սիրելիի գերեզմանի առջև կանգնած:

Դ

Բայց կա մեկ ուրիշ ապացույց ևս, ավելի համոզիչ, քան ոգեպաշտության, Պլատոնական դպրոցի և նույնիսկ բնազդականության բերած ապացույցներն են: Դա կրոնական ապացույցն է: Նախորդ բոլոր ապացույցները մեր սրտին մի քաղցր հույս ներշնչեցին, որ անշուշտ իր վսեմ արժեքն ունի:

Սակայն մենք կարիք ունենք պատմական մի իրողության, մի հայտնության, որը մեզ կապացուցի և զգալիորեն, տեսանելիորեն ու շոշափելիորեն ցույց կտա, թե որն է հետմահու կյանքը: Այդ շոշափելի ապացույցն Ինքը՝ Հիսուս Քրիստոս է տվել մեզ, Նա՛, Ով, ըստ Պողոս առաքյալի բացատրության, «կործանեց մահը և լուսավոր դարձրեց կյանքն ու անմահությունը»:

Պատմական այս շոշափելի ապացույցը բնականաբար անարժեք և հեքիաթային կլիներ, եթե հաստատված չլիներ վավերագրերով: Սրա վերաբերյալ մենք ունենք չորս հավաստագրեր, որոնք մանրակրկիտ քննության են ենթարկվել: Քրիստոնեական աշխարհն այս չորս վավերագրերն «Ավետարան» է կոչում, և այդ չորս Ավետարաններից երրորդի հեղինակը Հիսուսի հետմահու կյանքի մասին առավել մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդում: Խոսենք միայն այս Ավետարանի մասին:

Հեղինակը ծանոթ է մեզ: Նա բժիշկ է, բարեկամը Պողոս առաքյալի, որի ճանապարհորդությունների ժամանակ շատ հաճախ ընկերակցել է նրան: Ղուկասի՝ երրորդ ավետարանիչը լինելու հանգամանքը նույնիսկ ամենաազատական քննադատները բանավեճի առարկա չեն դարձրել: Անգամ գերմանացի աստվածաբան Հառնակը քսան տարի առաջ ընդունեց, որ Ղուկասն իր Ավետարանը կարող էր գրած լինել շուրջ 60-ական թվականներին:

Հետևաբար Ղուկասը Հիսուսի մահվանից երեսուն տարի անց է գրել իր Ավետարանը, այն ժամանակ, երբ Հիսուսի Հարության վկաներից շատերը դեռ ողջ էին: Ավետարանիչը հենց նրանցից էլ ճշգրտել ու ըստ այդմ շարադրել է ավետարանական պատմությունը (տե՛ս Ղուկ. 1:3):

Ողջախոհությունը պահանջում է, որ կանխակալ տրամադրվածությամբ չվերաբերվենք որևէ իրողության: Ամեն անգամ, երբ պատմական որևէ դեպքի առթիվ ականատեսների վկայությունները նվազում են, բնականաբար ավելի դժվար է լինում ընդունել տվյալ պատմության վավերականությունը: Արդ, հարցնում եմ ձեզ. Հիսուսի հետմահու կյանքի կամ, ավելի ճիշտ բառով ասած, հարության դեպքի ականատես վկաներ կա՞ն, և եթե կան, ինչպիսի՞ վկաներ են նրանք:

Կորնթացիներին ուղղված առաջին նամակում, որի վավերականությունը բնավ տարակարծություն չի հարուցել և որը գրվել է շուրջ 54 թվականին, այսինքն՝ շատ մոտ այն թվականին, երբ երրորդ Ավետարանն է գրվել, Պողոս առաքյալը մեզ հավաստիացնում է՝ ասելով. «Եղբայրնե՛ր, ձեզ հիշեցնում եմ, որ Հիսուս մեռավ… թաղվեց, երրորդ օրը Հարություն առավ… երևաց Կեփասին և ապա՝ տասներկուսին: Հետո երևաց միանգամից ավելի քան հինգ հարյուր եղբայրների, որոնցից շատերը մինչև օրս ապրում են» (հմմտ. Ա Կորնթ. 15:1-6):

Իսկապես, երբ նկատում եմ, որ այս մեծ խումբ ականատեսների վկայությունից հետո ոմանք Հիսուսի հարությունը տակավին պատմական դեպք չեն համարում և այդ հարցը վիճաբանության առարկա են դարձնում, կամենում եմ ասել, որ ուրեմն առհասարակ պատմություն գոյություն չունի, և այլևս մարում է որևէ բանի, նույնիսկ մերօրյա, ժամանակակից պատմությանը հավատալու ցանկությունը: Ուրեմն ոչ ոք այլևս թող չխոսի Ալեքսանդր Մեծի կամ Նապոլեոնի պատմությունների մասին, քանի որ վերոնշյալ տրամաբանությունը ստիպում է այդ պատմությունները հեքիաթներ համարելու:

Մինչդեռ անաչառ քննադատներն այսօր խոստովանում են, որ աշխարհի երեսին ոչ մի պատմություն այնքան մանրակրկիտ քննության չի ենթարկվել, որքան Քրիստոսի հարության պատմությունը, և ոչ մի պատմություն այնքան ստուգապատում վկաներ չի ունեցել, որքան Քրիստոսի պատմությունը: Ինչպե՞ս կարելի է հեքիաթ համարել այն պատմությունը, ըստ որի՝ Մեկը հանուն ճշմարտության մեռավ, և Նրա հետևորդները ևս նույն համոզմունքներով ապրեցին ու նահատակվեցին:

Դարձյալ. չի կարելի պաշտպանել նաև այն տեսակետը, որ առաքյալները, Տիրոջ կյանքին ականատես լինելով, խաբվել և պատրանքի զոհ են դարձել, որ նրանք միայն երևակայությամբ են միևնույն օրը, միևնույն ժամին տեսել Տիրոջը, կամ էլ «հավաքական» զգայախաբությամբ են լսել Փրկչի ձայնն ու հաղորդակցվել Նրա հետ՝ «միասնաբար» պատկերացնելով, որ Քրիստոսի հետ են քայլում և ճաշում:

Չէ՞ որ առաքյալների հոգում իշխում էր ողբալի անհավատությունը: Նրանք նյութապաշտ մարդիկ էին, նրանք կոշտ ու կոպիտ ձկնորսներ էին՝ հեռու երևակայական և վերացական զգացմունքներ ունենալուց: Ուրեմն ինչպե՞ս կարելի է երևակայել, որ նրանք ամենքը զգայախաբության մեջ են եղել:

Ղուկաս ավետարանչի երկար ու անկաշկանդ պրպտումների արդյունքում գրված Ավետարանը Հիսուսի հարության իրականության մասին որևէ տարակույս չի թողնում: Պողոս առաքյալը, անշուշտ բարեխիղճ քննությունից հետո համոզվելով Քրիստոսի Հարության իրականությանը, հաղթականորեն գրում էր հետևյալ խոսքերը. «Բայց Քրիստոս մեռելներից հարություն է առել որպես ննջեցյալների առաջին պտուղ» (հմմտ. Ա Կորնթ. 15:20):

Ո՜վ հավատացյալներ, բժիշկ Ղուկասի և իմաստուն Պողոսի հավաստիացումներով ու վկայություններով զորացած՝ եկեք ցնծանք և ուրախանանք՝ գիտենալով, որ մեր ննջեցյալներն ապրում են, նրանք ողջ են, նրանք ապրում են հրեշտակների նման: Ո՜վ բարեպաշտներ, եկեք ողջ խանդավառությամբ երգենք Ներսես Շնորհալու՝ հարության երգը․

Զարթնե՜ք, դուստրե՛ր դուք Սիոնի՝

Լույսի Հարսին ավետելու,

Թե «քո Փեսան, որ հարությամբ

Հաղթեց մահվանն իշխանությամբ,

Գալիս է, տե՛ս, պսակելու

Փառքով քեզ Իր,

Ուստի Նրա առա՛ջ ելիր

Պճնանքներով քո զարդերի

Ու երգելով երգը Նրա՝ Հարուցյալի,

Որ կյանք դարձավ հանուն ամեն ննջեցյալի». ամեն:

 

Տեր Ղևոնդ վրդ. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Դ հատոր, Փարիզ, 1929 թ.

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը