Հիսուս Քրիստոսի կերպարը

Քրիստոնեական արվեստում առանձնապես արտահայտիչ է Քրիստոսի պատկերագրական կերպարը: Փրկչի ճշմարիտ կերպարը տրված է Ավետարանում: Ավետարանի խորհրդաբանական իմաստն իր մեկնաբանությունը ստացել է դեռևս VIII դարում ի դեմս Կ. Պոլսի պատրիարք Ս. Գերմանոսի. «Ավետարանն արտահայտում է Աստծո Գալուստը, երբ նա հայտնվեց մեզ… Նա եկավ անսքող, ինչպես իրական մարդ և հայտնի դարձավ մեզ… Լսեցինք մենք և տեսանք մեր աչքերով, որ նա Աստծո խոսքն է և իմաստությունը»: Է. Սմիռնովան մեջ է բերում Սիմեոն Սոլունացու խոսքերն այն մասին, որ Ավետարանը ներկայացնում է Քրիստոսի կերպարը և որպես Նրա (Տիրոջ) խորհրդանիշ՝ դառնում մասնակից ծիսական բոլոր արարողություններին:

Պատկերագրության մեջ Քրիստոս պատկերվում է փառքի աթոռին բազմած՝ շրջապատված երկնային դասը ներկայացնող հրեշտակներով (Թալինի Կաթողիկե եկեղեցի (VII դար)), Ավետարանը ձեռքին: Որոշ ձեռագրերում էլ Քրիստոս պատկերված է երկնային գահին բազմած, պատվիրատուի հետ միասին (Մշո Ճառընտիր): Մշո Ճառընտիր ձեռագրում Փրկիչը մի ձեռքով բացված գիրք է պահել, որի վրա կարելի է կարդալ. «Ես եմ լոյսը աշխարհի» (Հովհ. Ը 12), մյուս ձեռքով օրհնում է: Հայկական եկեղեցիներում պահպանված «Քրիստոս ամենակալ»-ի (Պանտոկրատոր) ամենաազդեցիկ պատկերներից է Ախթալայի Ս. Աստվածածին եկեղեցում (XIII դ.) պատկերված Հիսուս Քրիստոսի տիրական պատկերը. ձախով բռնել է ծնկին դրված Ավետարանը, իսկ աջով օրհնում է: Այն հոգեբանական ուժեղ ներգործություն է թողնում  դիտողի վրա իր ամենաթափանց ու ձգող հայացքով:

Հիսուս Քրիստոսի կերպարը արվեստում մարմնավորվել է շատ ավելի վաղ, քան քրիստոնեությունը կհռչակվեր պետական կրոն: Դեռևս I-III դարերում քրիստոնյաները, խուսափելով կայսերական հալածանքներից, ապաստան էին գտնում գետնափոր դամբարաններում (կատակոմբ), որտեղ էլ ստեղծվեցին քրիստոնեական արվեստի առաջին գործերը: Այդ «գաղտնի» շրջանում Քրիստոսը պատկերվում էր այլաբանորեն, և հատկանշական էր սիմվոլիկ այն կերպավորումը, որտեղ Փրկիչը ներկայացվում էր բարի Հովվի կերպարանքով, «Աստծո Գառան» կամ խորհրդանշական որևէ այլ մոտիվի միջոցով: Այդպիսի նմուշներ հայտնի են վաղ միջնադարյան բյուզանդական արվեստում: Դասական օրինակներից են Ռավեննայի Սան Վիտալի (6-րդ դ.) և Սանտա Ապոլինարե ին Կլասսե (6-րդ դ.) եկեղեցիների խճանկարները: Քրիստոսի կերպարի խորհրդանիշները պահպանվեցին նաև քրիստոնեությունը պետական կրոն դառնալուց հետո: Հանդիպում են դեպքեր, երբ եկեղեցիների կենտրոնական աբսիդում գահաթոռի վրա Քրիստոսի պատկերի փոխարեն լինում է միայն Ավետարանը (Թալինի կաթողիկե եկեղեցի): Իսկ ավելի հաճախ, հատկապես Հայ Առաքելական եկեղեցում, Ս. Նշան-Խաչն է արտահայտում Քրիստոսի պատկերը: Օրինակ՝ 1280թ. Ավետարանի «Խաչելության» տեսարանում Քրիստոսի ֆիգուրի փոխարեն ներկայացված է խաչը: Ավելին, վերջինիս հորիզոնական թևերի վրա Աստծո Գառան պատկերն է: Հետաքրքրական է, որ այստեղ Հիսուսի կողը խոցող և նրան դառնության բաժակը խմեցնող զինվորները տանջում են խաչը: Եթովպական մեկ այլ ձեռագրում նույն կերպ մեկնաբանված «Խաչելության» տեսարանում նիզակահարվող խաչի թևերի տակից արյուն է ցայտում: Ըստ էության՝ խաչն այստեղ Քրիստոսի կենդանի մարմինն է: VI-VII դդ. սկսած հայոց եկեղեցիներում (գուցե մասնակի բացառություններով) ավագ խորանի սեղանի վրա, Հիսուսի սրբապատկերի փոխարեն, դրվել է Սուրբ Նշանի խորհրդաբանական պատկերը՝ խաչը:  «Խաչի պատկերը,- գրում է Գարեգին Հովսեփյանը,- այլևայլ պեսպեսություններով հայտարարն է քրիստոնեության և նրա խաչեցյալ հիմնադրի անձնավորության»:

XI դ. հաջորդ մեկ-երկու դարերում խաչի պատկերը այլաբանական իր բովանդակությամբ (մարդաբանական կերպարի առումով) տեղ է գտնում թեմատիկ պատկերների մեջ՝ չխաթարելով ֆիգուրային հորինվածքների ամբողջականությունը: Օրինակ, XIII դ. ձեռագրերից մեկում (Մ.Մ. 6290) «Ս. Նշանի հայտնության» տեսարանում հրեշտակները իրենց հեզաճկուն շարժումներով երկինք են խոյացնում խաչածածկ աստվածաշող մանդորլան: Ներսում Հիսուսի պատարագման զոհասեղանն է՝ չարչարանքի գործիքներով:

Քրիստոսի պատկերի հնագույն, առավել տիպական և հայտնի օրինակները հանդիպում են V-VI դարերում. Մոնցայի յուղաշշերի վրայի տեսարանները, VI դարից Ռավեննայի Ս. Վիտալե եկեղեցու՝ գահին բազմած պատանի Քրիստոսը խաչազարդ լուսապսակով պատկերը, Ռաբուլայի 568թ. Ավետարանում հանդիպող նկարը և մի շարք այլ հուշարձաններ:

Գոտկատեղից վեր ներկայացվող Քրիստոսի կերպարը, Ով աջով օրհնում է, իսկ ձախում պահում Ավետարանը, VII դ. սկսած տարածում է գտնում բյուզանդական եկեղեցիների դեկորատիվ համակարգում՝ փայտի վրա, որմնանկարչության մեջ, խճանկարներում: Այդ պատկերը այլևս կապ չունի «Համբարձման» տեսարանի հետ և ներկայանում է իր ներքին խորախորհուրդ բովանդակությամբ, ինչպես Ամենակալ (Պանտոկրատոր), Ում հայացքը գամվում է եկեղեցի մտնող յուրաքանչյուր հավատացյալի վրա:

Քրիստոսի պատկերի կիրառությունը լայն ընդունելություն գտավ հատկապես պատկերամարտության ավարտից հետո (843 թ.): Քրիստոսի կերպարը դառնում է բյուզանդական նկարչության սիրված թեման: Նրա կերպարին նվիրված հատուկ տոն է սահմանվում, մանավանդ, երբ 944թ. Կ. Պոլիս է բերվում Աբգար թագավորի պատմության հետ կապված Քրիստոսի Անձեռակերտ պատկերը (Դաստառակը): Վերականգնվում են ավերված հին հուշարձանները. մշակվում են պատկերագրական նոր տարբերակներ՝ «Քրիստոս ամենակալ», «Քրիստոս կարեկից», «Քրիստոս ողորմած» և այլն:

Ըստ էության՝ IX-XI դդ. վերջնականապես ձևավորվում է Քրիստոսի կերպարի կանոնական տարբերակը: Այդ շրջանի առավել նշանավոր հուշարձաններից է Կ. Պոլսի Ս. Սոֆիայի տաճարի Ավագ խորանում պատկերված խճանկարը, ուր Տիրոջ դիմաց ծնկաչոք ներկայացված է նաև կայսրը: Ապա՝ Հոսիոս Լուկաս վանքի նարտեկսի խճանկարը (XII դարի առաջին քառորդ): Այստեղ շեշտված է Փրկչի կողմից ավետարանական բնագիրը ցուցադրելու պահը. «Ես եմ աշխարհի լույսը. ով Իմ ետևից է գալիս, խավարի միջով չի քայլի, այլ կընդունի կենաց լույսը» (Հովհ. 8:12-13):  

Քրիստոսի պատկերագրական կերպարը ընդհանուր առմամբ մեկնաբանվում է որպես Մարդեղության գաղափար ու իմաստ: Մարդեղություն, երբ Քրիստոսը վերցնում է մարդու բնությունը և իր երկրային կյանքում քավում մարդկության վրա (նախամոր պատճառով) ծանրացած ադամական մեղքը՝ չարչարվելով ու զոհաբերվելով խաչի վրա, և որպես մարդկանց փրկության հույս, հաստատում Հաղորդության խորհուրդը: Մասնագետների կարծիքով, Քրիստոսի պատկերում Նրա ձեռքի  մատյանի առկայությունը շեշտում է հենց Հաղորդության գաղափարը՝ որպես Նրա երկրային կյանքի ու քավության նշան-խորհրդանիշ: «Քրիստոսի անձեռակերտ պատկերը,- գրում է Շարոն Գերստելը,- սերտորեն կապված է «Հաղորդության» թեմային՝ ասել է, թե մարդկանց ողջ հույսերի և ակնկալությունների առնչությունն ապագայի հետ: Հավատացյալների տրամադրությունները կդառնային մելամաղձոտ, դրանք կարող էին հանգել խիստ ճգնավորականության և բացարձակ հոռետեսության, եթե առաջին պլան չմղվեր Աստծո Որդու մարդեղության ուսմունքը, Հոր կողմից կանխորոշված նրա եղերական ճակատագիրը՝ հանուն աշխարհ եկող մարդկանց փրկության»:

Փրկչի պատկերագրությունը մշակել է Նրա սրբացված կերպարի անփոփոխ տիպը, որը պարտադիր դարձավ բոլոր ժամանակների ու արվեստների համար:

Առանձնապես արտահայտիչ է Քրիստոսի կերպարը Մոմիկի մանրանկարներում, այն արտահայտում է խաղաղ վեհություն: Նկարչի մանրանկարներն աչքի են ընկնում նուրբ կոլորիտով: Նրա տիպաժներն ունեն իրենց առանձնակի գույնը, օրինակ, Քրիստոսը լուսավոր կարմրա-մանուշակագույն տոներով հագուստ է հագնում:

Քրիստոսի կերպարի՝ գերագույն այդ սրբության պատկերային տարբերակներում ամեն մի մանրամասն, նույնիսկ երկրորդական, ունի իր խորհրդաբանական իմաստը: Օրինակ՝ գահաթոռը, որի վրա բազմած է լինում Քրիստոսը, նախապատրաստումն է Նրա Երկրորդ գալստյան և թագավորության (գահ բարձրանալու): Գեղեցիկ զարդակամարը, որի ներսում սովորաբար տեղադրվում է Փրկչի պատկերը, եկեղեցու ավանդական խորհրդանիշն է: Նույնիսկ աննկատ թվացող մի բան, ինչպիսին Քրիստոսի թիկնոցի երկնագույն լազուր կապույտն է, նույնացվում է լույսի գաղափարի հետ՝ մանավանդ զուգորդված Տիրոջ ձեռքում գտնվող Ավետարանի համապատասխան բացվածքին: Նկարների վերացական ու հարթ ոսկե ֆոնը, որը փոխարինում է եռաչափ, ռեալ տարածությանը, ունի իր որոշակի դերը՝ կերպարը երկրային միջավայրից տանելու դեպի երկնային իդեալական մի աշխարհ:

Քրիստոնեական արվեստում կանոնակարգված նման մոտեցումները կերպարներին հաղորդում են տարածությունից ու ժամանակից դուրս բնույթ:

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը