Հովհաննեսի կամ Մարդ-Աստծու Ավետարանը

«Սիրելինե՛ր, սիրե՛նք միմյանց, քանի որ սերն Աստծուց է, և ամեն ոք, ով սիրում է, Աստծուց է ծնված» (Ա Հովհ. 4. 7):

«Սիրելինե՛ր, այժմ Աստծու որդիներ ենք» (Ա Հովհ. 3. 2):

Այն Ավետարանը, որի մասին պետք է խոսեմ, նման է պատմության նշանավոր ամրոցներից մեկին, որի համար բազմաթիվ մարտեր են մղվել, և որն իր անառիկության շնորհիվ մի դյուցազուն ազգի ու քաղաքակրթության բախտն է որոշել: Նոր Կտակարանի գրքերից ոչ մեկի առնչությամբ այնքան քննադատություն ու ատելություն և միևնույն ժամանակ այնքան հիացմունք ու խանդավառություն չի դրսևորվել, որքան այս չորրորդ Ավետարանի առնչությամբ այն պարզ պատճառով, որ մեզնից որևէ մեկը չի կարողացել Ավետարանում պատմվող աշխարհի Փրկչի ճանաչողության խորքերը թափանցել:

Ըստ Ավետարանի պատմության՝ չորրորդ Ավետարանի հեղինակը Հովհաննեսն է, որ Զեբեդիոսի որդին էր: Նա Գալիլիայի ծովակում իր հոր ու եղբոր հետ ձկնորսություն էր անում, և ամենայն հավանականությամբ բեթսայիդացի էր: Պետրոսին ու Անդրեասին էլ հայրենակից և ընկեր էր: Նրա մայրը՝ Սողոմեն, գալիլիացի այն բարեպաշտ կանանց խմբին էր պատկանում, որոնք մինչև վերջ հետևեցին Հիսուսին (տե՛ս Մարկ. 16. 1):

Հովհաննեսի եղբայրն էր Հակոբոսը, որը նահատակվել է 44 թվականին Հերովդես Ագրիպպասի ձեռքով, և որը առաքյալներից առաջին մարտիրոսն է (տե՛ս Գործք. 12.2): Այն ժամանակ Գալիլիայի ձկնաշատ ծովակում ձկնորսության արհեստը ոչ այնքան արհամարհելի և ոչ էլ շահավետ գործ էր:

Եթե նկատի ունենանք, որ Զեբեդիոսը իր զավակներից բացի վարձկան ծառաներ ուներ (տե՛ս Մարկ. 1.20), որ Սողոմեն՝ Զեբեդիոսի կինը, այն բարեպաշտ կանանցից էր, որ հետևում էին Հիսուսին ու իրենց միջոցներով օգնում Նրան (տե՛ս Ղուկ. 8.3) և Փրկչի թաղումից հետո խունկ տարան գերեզման (տե՛ս Մատթ. 27.56), որ Հովհաննեսն ու Աննա քահանայապետը ծանոթներ էին (Հովհ. 18.15, 16), և որ Հիսուս խաչի վրա հոգին ավանդելու ժամանակ Իր մորը Հովհաննեսի հոգածությանը հանձնեց (տե՛ս Հովհ. 19.27), ապա պիտի ենթադրենք, որ Զեբեդիոսի ընտանիքը ամենայն հավանականությամբ, եթե չասենք հարուստ, ապա բավականին բարեկեցիկ և գուցե մեծ ունեցվածքի տեր ընտանիք էր:

Համաձայն անվավեր Ավետարանների՝ Հովհաննեսի ծնողները ազգակցական կապ ունեին Փրկչի հետ, որով բացատրվում է այն, թե ինչպե՛ս Սողոմեն համարձակվեց փառասիրական առաջարկություն անել Հիսուսին, և թե ինչո՛ւ Հիսուս Իր մորը հանձնեց Հովհաննեսին:

Հովհաննեսը Հիսուսին աշակերտելուց առաջ աշակերտել է Հովհաննես Մկրտչին: Նա իր վարդապետի «Ահա՛ Գառն Աստծու, որ վերացնում է աշխարհի մեղքը» վկայությունը լսելով՝ Անդրեասի հետ հետևեց Հիսուսին (տե՛ս Հովհ. 1. 37): Իսկ ավելի ուշ իր Հակոբոս եղբոր հետ առաքելական ծառայության կոչվեց (տե՛ս Մատթ. 4. 21-22)՝ բոլորովին հրաժարվելով ձկնորսական արհեստից:

Հովհաննեսն ամենասկզբից իսկ առաքելական «ընկերության» մեջ ուշագրավ տեղ զբաղեցրեց. նա Հակոբոսի և Պետրոսի հետ «կազմում» էր Հիսուսի մտերիմների շրջանակը: Նրանք ականատես եղան Հայրոսի աղջկա հարությանն ու Հիսուսի Այլակերպությանը: Դարձյալ նրանք էին, որ Գեթսեմանիի պարտեզում ընկերակցեցին Հիսուսին: Հովհաննեսը մաքուր մտքով ինքն իրեն կոչում է «աշակերտ, որին Հիսուս սիրում էր» (հմմտ. Հովհ. 13. 23): Ընթրիքի սեղանին նա՛ իր գլուխը հանգչեցրեց Հիսուսի կրծքին: Հովհաննեսն իր Տիրոջ նկատմամբ ունեցած սիրով ամենքից ավելի խորն է թափանցել Հիսուսի աստվածային բնության խորքերը: Առաքյալի կրծքի տակ այդ սերը երբեք չմարեց, այլ ընդհակառակը, ավելի բորբոքվեց՝ չնայած աննպաստ հանգամանքների ի հայտ գալուն:

Հոգեգալուստից անմիջապես հետո Հովհաննեսը եռանդով գործի է լծվում: Նրան տեսնում ենք Պետրոսի հետ Տաճարի՝ «Գեղեցիկ» կոչվող դռան առջև կաղին Հիսուսի անունով բժշկելիս (տե՛ս Գործք. 3.7): Դարձյալ՝ Հովհաննեսը Պետրոսի հետ այցելում է Սամարիա: Մի խոսքով, նա Հակոբոսի և Պետրոսի հետ մեկն էր այն երեք սյուներից, որոնց վրա վեր էր խոյանում Աստծու տունը (հմմտ. Գաղ. 2.9):

Հստակ չգիտենք, թե նա առաքելական ծառայության բերումով որքան մնաց Պաղեստինում: Այն գիտենք, որ 50 թվականին, երբ Պողոս առաքյալը Երուսաղեմ եկավ՝ իր առաքելական ծառայության կիրառման մասին խորհրդակցելու, այդ ժամանակ Հովհաննեսն այնտեղ էր (տե՛ս Գաղ. 2.9): Բայց մի քանի տարի հետո, երբ Պողոս առաքյալը նորից Երուսաղեմ եկավ (տե՛ս. Գործք. 21.18), կարծես նրան այնտեղ չգտավ: Հավանաբար Հովհաննեսը հեռացել էր Պաղեստինից և մեկնել Փոքր Ասիա, մասնավորապես՝ Եփեսոս՝ իր առաքելական ծառայությունն իրականացնելու: Եվ երևում է, որ նա Փոքր Ասիայի բոլոր եպիսկոպոսների ընդհանուր վերատեսուչն էր (տե՛ս Հայտ. 1.4):

Հովհաննես առաքյալը զերծ չմնաց առաջին հալածանքներից: Տերտուղիանոսի, Օգոստինոսի և Հերոնիմոսի վկայությունների համաձայն՝ նա Ասիայի փոխհյուպատոսի հրամանով ձերբակալվեց և տարվեց Հռոմ: Այնտեղ մեծամեծ տառապանքների ենթարկվելուց հետո աքսորվեց Պատմոս՝ արշիպելագի կղզիներից մեկը, որտեղ, ըստ Երանոսի՝ գրեց Հայտնության գիրքը:

Սուրբ հայրերը Հովհաննեսի՝ Պատմոս աքսորվելու ճշգրիտ թվականի հարցում համաձայնության չեն եկել: Ամենայն հավանականությամբ դա Ներոնի կամ Դոմետիանոսի օրոք է եղել: Իսկ ահա Ներվաս կայսեր օրոք առաքյալը կարողացավ վերադառնալ Եփեսոս, որտեղ էլ 100-ական թվականներին մահացավ խոր ծերության մեջ, ըստ Եպիփանի՝ 94 տարեկան, իսկ ըստ Ոսկեբերանի՝ 108 տարեկան հասակում:

Հովհաննես առաքյալն իր գրվածքներից «հառնում» է ամենաազնիվ, ամենասուրբ և ամենավսեմ հոգով, որը միայն Արարչի ձեռքը կարող էր կերտել: Այդ գրվածքներում տեսանելի է, որ նրա սիրտը բռնկված է աստվածային սիրո այն կրակով, որը բոցավառվել է իր Փրկչի կրծքից: Հովհաննեսն իր Ավետարանում ու թղթերում ամենուր Սիրո հոգով է ներշնչված: Սեր դեպի Աստված, Սեր դեպի Հիսուս, Սեր դեպի եղբայրները, Սեր դեպի մարդիկ, վերջապես Սեր դեպի թշնամիները: Սրա համար է, որ նա համարվում է «Սիրո Առաքյալ»:

Հերոնիմոսը պատմում է, որ Հովհաննեսը իր կյանքի վախճանին մոտ շրջանում, երբ ծերության պատճառով այլևս անկարող էր ժողովրդին քարոզելու, Եկեղեցի էր հրավիրվում և ի լուր ժողովրդի կրկնում այս խոսքերը. «Իմ սիրելի՛ զավակներ, սե՛ր ունեցեք միմյանց հանդեպ»: Նրա աշակերտները հարցնում են, թե ինչու է նա միշտ նույն բանը կրկնում: Հովհաննեսը պատասխանում է. «Դա Տիրոջ մեծագույն պատվիրանն է, և երբ այն պահեք, բոլոր պարտականություններն էլ կատարած կլինեք»:

Հիսուս Հովհաննեսին և նրա եղբայր Հակոբոսին ԲԱՆԵՐԵԳԵՍ-«Որոտման որդիներ» անունը տվել է (տե՛ս Մարկ. 3.17) հավանաբար նրանց անխորհուրդ եռանդի համար, որով մեկ անգամ խնդրեցին Հիսուսին թույլ տալ սամարացիների վրա կրակ թափել (տե՛ս Ղուկ. 9.54): Ահա մի վրեժխնդիր ոգի, որը 50 տարի անց, երբ առաքյալը գրում էր իր Ավետարանն ու նամակները, Սիրո, Աստվածային Սիրո վերափոխվեց, անշուշտ Հիսուսի կյանքի մեծասքանչ դրվագների խորունկ տպավորության ներքո:

Չորրորդ Ավետարանի ծագման և վավերականության մասին հնագույն վկայություններ ունենք, որոնց շարքում առաջին տեղը կարող ենք տալ Եկեղեցու հայրերից ամենապանծալի և մեծ հեղինակություն ունեցող Լիոնի Երանոս եպիսկոպոսին, որը Հովհաննես առաքյալի մտերիմ աշակերտ Պողիկարպոսի աշակերտն էր: Նա հետևյալ վկայությունն է հաղորդում. «Այնուհետ Հովհաննեսը՝ Տիրոջ աշակերտը, որ Նրա վզովն ընկավ, գրեց իր Ավետարանը, երբ բնակվում էր Ասիայում՝ Եփեսոս քաղաքում» (Ընդդեմ հերձ. 3. 1):

Երանոսը ծագումով հույն էր, և նրա մանկության տարիներին Զմյուռնիայի եպիսկոպոս Պողիկարպոսը նրան քրիստոնեական կրոնն էր ուսուցանել: Նա ուսյալ, փորձառու գրող էր, որ շատ եկեղեցական գործեր էր նախաձեռնել, մեծ դեր խաղացել և ազդեցություն ունեցել առհասարակ բոլոր Եկեղեցիների վրա:

Երանոսի գրվածքներից ուշագրավ է Ֆլորեանոսին ուղղված նամակը, որում նա գրում է հետևյալը. «Այս վարդապետությունները, ո՛վ Ֆլորեանոս, ողջամիտ չեն, օտար են Եկեղեցուց: Մեզնից առաջ գործող և առաքելական սկզբունքներով քարոզող երեցները քեզ այսպիսի վարդապետություն չեն ավանդել: Երբ դեռ մանուկ էի, քեզ տեսա ստորին Ասիայում՝ Պողիկարպոսի մոտ. դու դահլիճում փայլում էիր քո պայծառությամբ և Պողիկարպոսին հաճելի լինելու ջիգեր էիր գործադրում: Այն ժամանակից մնացած հուշերը շատ ավելի լավ են տպավորվել իմ մեջ, քանի որ մանկության տարիներին մեր ուսանածը հոգու հետ զարգանում ու լուծվում է հոգուն: Ես մինչև անգամ կարող եմ մատնանշել այն տեղը, որտեղ բազմած՝ երանելի Պողիկարպոսը ճառում էր» (ԵՎՍԵԲԻՈՍ, Եկեղ. Պատմ. 20. 5):

Keim-ը 1867 թվականին իր «Histoire de Jesus» աշխատության մեջ, փորձելով տկարացնել Երանոսի վերոհիշյալ զորավոր վկայությունը, առարկում է՝ ասելով, որ երբ Երանոսը ճանաչեց Պողիկարպոսին, տակավին մանուկ էր: «Երբ դեռ մանուկ էի»: Հունարեն բնագրում գործածվել են «Բէս էթի օօ՜ն» բառերը: «Արդ,- ասում է Keim-ը,- այդ դեպքում արժեքավո՞ր է արդյոք մանկան վկայությունը»:

Այս առարկության պատասխանն այն է, որ պետք չէ «մանուկ» բառը «6-10 տարեկան տղա» իմաստով ըմբռնել, այլ «12-16 տարեկան պատանի» նշանակությամբ: Այդ շրջանում արդեն Երանոսը գիտակցական հասունության տարիքում էր և միանշանակ կարող էր կատարելապես հասկանալ ու ըմբռնել ծերունի Պողիկարպոսի ճառերը: Եթե ընդունենք Keim-ի դիտողությունը, ապա այդ դեպքում ինչպե՞ս կարող ենք երևակայել, որ ծերունի Պողիկարպոսը խելք դներ 6-10 տարեկան մանկան հետ և նրան պատմեր Ավետարանի ծագման, վավերականության ու այլ խնդիրների, Հիսուսի վարդապետությունների և գործերի մասին:

Չորրորդ Ավետարանի ծագման և վավերականության մասին մեկ այլ կարևոր վկայություն էլ ունենք. Մուրատորյան ձեռագիրն է այն: Մուրատորյան ձեռագրում, որի մասին մեկ ուրիշ առիթով արդեն խոսել եմ, չորրորդ Ավետարանի վերաբերյալ հետևյալ տեղեկություններն ենք գտնում. «Չորրորդ Ավետարանի հեղինակը Հիսուսի աշակերտներից Հովհաննեսն է։ Նա իր ընկերների և եպիսկոպոսների խնդրանքին անսալով՝ ասաց. «Ինձ հետ ծո՛մ պահեք այս երեք օրերին, և մենք իրար կհաղորդենք այն, ինչ «կհայտնվի» մեզնից յուրաքանչյուրին»։

Այդ նույն գիշերն իսկ առաքյալներից մեկին՝ Անդրեասին հայտնություն տրվեց, որի համեմատ Հովհաննեսը պետք է խմբագրեր իր կողմից, իր անունով գրված Ավետարանը, իսկ մյուսներն էլ պիտի հաստատեին այդ պատմությունը։ Ուրեմն ի՞նչ կա զարմանալու, որ Հովհաննեսն իր թղթերում մանրամասնորեն հայտնում է այս ամենը՝ իր մասին էլ ասելով. «Ինչ որ տեսել ենք մեր աչքերով, ինչ որ լսել ենք մեր ականջներով և ինչ որ շոշափել ենք մեր ձեռքերով, այն է, որ գրում ենք ձեզ»։ Այսկերպ առաքյալը ոչ միայն ականատես ու ականջալուր վկա, այլ նաև Տիրոջ բոլոր հրաշալի գործերն արձանագրող մատենագիր է «հայտարարում» իրեն»։ Այս ձեռագրում նշանակալի է Անդրեաս առաքյալի ունեցած դերը։

Այս երկու արժեքավոր վկայություններից բացի 2-րդ դարի սկզբում ապրած եկեղեցական հայրերը իրենց երկասիրություններում մեջբերումներ են անում Հովհաննեսի Ավետարանից, որից կարող ենք եզրակացնել, որ չորրորդ Ավետարանը 1-ին դարում գոյություն ուներ և իր ազդեցության հետքերն էր թողել ժամանակակից գրությունների վրա։ Հիշե՛նք այդ գրություններից մի քանիսը. 

1. Բառնաբասի թղթի 12-րդ գլխում հիշատակվում է Հովհաննեսի 3.14 համարը. «Ինչպես որ Մովսեսը անապատում բարձրացրեց օձը, այնպես էլ մարդու Որդին պետք է բարձրանա»։

2. Իգնատիոս Անտիոքացին հռոմեացիներին ուղղված իր թղթում բացահայտ ակնարկներով հիշատակում է Հովհաննեսի 6.32, 33, 45, 51, 58 համարները։

3. Պողիկարպոսը փիլիպպեցիներին ուղղված իր թղթում հայտնապես փոխ է առնում է Հովհաննեսի Առաջին թղթի 4-րդ գլխի 2, 3 համարները։

4. Պապիասը Պողիկարպոսի նման իր գրություններում առաքյալների ցանկը ներկայացնում է այն կարգով, որով Հովհաննես Ավետարանիչն է ներկայացրել իր Ավետարանում։

Չորրորդ Ավետարանի ներքին ուսումնասիրությամբ միայն կարող ենք ասել, թե ի՛նչ աստիճանի է պետք վստահել եկեղեցական պատմության և Եկեղեցու հայրերի կողմից մեզ ավանդված այս վկայություններին։

Այն Եկեղեցիները, որոնց համար գրվել է այս Ավետարանը, հեթանոս աշխարհին էին «պատկանում», քանի որ հեղինակը ոչ միայն կամենում է մասնավորաբար Հիսուսի գործունեության միջից վեր հանել հելլենների դերը (տե՛ս Հովհ. 7.35, 12.20), այլ նաև բացատրություններ է տալիս հրեական բարքերի վերաբերյալ (տե՛ս Հովհ. 2.6, 19.40), երկու դեպքում էլ «Մեսիա» բառը թարգմանում է հունարեն «Քրիստոս» բառով, որ նշանակում է «Օծյալ» (տե՛ս Հովհ. 1.41, 5.25)։

Վերջապես այս «ակնարկվող» հույներին ոչ թե բուն Հունաստանում, այլ Փոքր Ասիայում է պետք փնտրել, քանի որ Ասիայում ավելի տարածված էին այն վարդապետությունները, որոնք Ավետարանիչը հիշատակում է իր առաջաբանում, երբ ընթերցողներին հրավիրում է Հիսուսով աստվածային «Բանի» հայտնությունը տեսնելու։ 

Նաև, ա՛յս երկրների Եկեղեցիների համար է Պողոս առաքյալը եփեսացիներին ու կողոսացիներին ուղղված թղթերում ավելի մասնավոր կերպով ցուցադրում Քրիստոսի անձի Աստվածությունը, քանի որ Եկեղեցու այս «շրջանակներում» էին այդ հարցի վերաբերյալ խճճված խնդիրներ առաջացել։ Ուստի ամենայն հավանականությամբ մեր այս չորրորդ Ավետարանը Փոքր Ասիայի Եկեղեցիներին էր ուղղված։

Ավետարանիչն իր Ավետարանի 20-րդ գլխի 31 համարով հայտնապես ներկայացնում է Ավետարանը գրելու շարժառիթն ու բուն նպատակը. «Այլ այսքանը գրվեց, որ դուք հավատաք, թե Հիսուս Քրիստոսն է՝ Աստծու Որդին, նաև՝ որպեսզի հավատաք ու Նրա անունով հավիտենական կյանքն ընդունեք»։

Հովհաննեսին բավարար չէին թվում արդեն իսկ հայտնի ու տարածված մյուս երեք Ավետարանները. նա որոշ կետեր ամբողջացնելու անհրաժեշտություն էր տեսնում: Պետք էր լրացնել այդ բացերը, լրացնել նաև պակաս ճառերը, որոնք Հիսուս, իբրև Իր աստվածային անձի վկայություն, խոսել էր Երուսաղեմում (*Զատկի տոնին (Գլուխ 2)՝ Նիկոդեմոսի հետ «վերստին ծննդյան» մասին խոսակցությունը: Փուրիմի տոնին (Գլուխ 5)՝ Իր Հոր հետ հարաբերության մասին խոսքը: Տաղավարահարաց տոնին (Գլուխ 7)՝ «Կենդանի ջրի Աղբյուրի» մասին խոսքը: Նավակատիքի տոնին (Գլուխ 20)՝ «Ես և Իմ Հայրը» բնաբանով սկսվող խոսքը):

Հովհաննեսը հիշատակել է նաև այն ժողովրդական քարոզություններն ու ընտանեկան խոսակցությունները, որոնք «հնչել» էին Հիսուսի՝ Գալիլիայի ավաններում և գյուղերում շրջելիս: Ուրեմն կարևոր էր Եկեղեցու համար պահպանել այն գանձերը, որոնք ամբողջովին կորսվելու վտանգի տակ էին, ինչպես նաև անջնջելիորեն արձանագրել Քրիստոսի խոսքերն այնպես, ինչպես խորունկ քանդակված էին սիրելի աշակերտի սրտում: Այդ ժամանակ միայն ամեն հավատացյալ Թովմասի նման հուզված շեշտով կասեր այս կատարյալ դավանությունը, որ և վերջին խոսքն է չորրորդ Ավետարանի. «Տե՛ր իմ և Աստվա՛ծ իմ»:

Սա է մեր Ավետարանի գրության նպատակը: Միևնույն ժամանակ հեղինակն այս Ավետարանով անուղղակիորեն «թոթափում» է Հիսուսի անձին առնչվող բոլոր այն մոլորությունները, որոնք սկսել էին առաջանալ Փոքր Ասիայում: Այդ մոլորություններից էին Հովհաննես Մկրտչի աշակերտների՝ «Սապյան» կոչվածների մոլորությունը, որոնք իրենց վարդապետին Հիսուսից ավելի բարձր էին համարում, «Էբիոնյան» կոչվածների մոլորությունը, որոնք Հիսուսին պարզապես Հովսեփի և Մարիամի՝ մեսիական կոչմանն արժանացած Որդին էին կարծում, «Կերինթյան» կոչվածների մոլորությունը, որոնք Հիսուսին համարում էին մարդ, որին կյանքի մի փուլում «երկնային Քրիստոս» էր միացել, «Երևութականներ» կոչվածների մոլորությունը, որոնք պնդում էին՝ Քրիստոս միայն Աստված էր, իսկ Նրա մարմինը մի պարզ «երևույթ» էր:

Այդ բոլոր սխալ վարդապետությունները ջախջախվում էին Ավետարանչի այս խոսքից, որի ապացույցն է մեր այս Ավետարանն իր ամբողջությամբ.

«ԵՎ ԲԱՆԸ ՄԱՐՄԻՆ ԵՂԱՎ»:

Աստվածային կյանքի կատարելությունն իրականացավ մարդկային տկարության «քողի» ներքո: Անհունի և հունավորի միջև անդունդը գործնականապես լցվեց, և փիլիսոփաների այն «Բան»-ը, որը նրանք նշմարում էին միայն իրենց հայեցողության «ամպերի միջից», հավատքի համար զննելի, ծանոթ ու հայտնի Էակ դարձավ: Այս Ավետարանով Հիսուս եղավ պատմության Քրիստոսը, որ կատարելապես մարդկային և կատարելապես աստվածային մի Էակ է:

Արդյոք կարո՞ղ ենք այս Ավետարանի ուսումնասիրությամբ պարզել հեղինակի անձը, նրա ով լինելը: Ավետարանի 1.14 համարում հեղինակն ասում է. «Եվ տեսանք Նրա փառքը»: Այդպիսով հեղինակը իրեն Հիսուսի կյանքի ականատես վկաներից մեկն է համարում, և եթե կասկածելու լինենք «տեսանք» բառի տառացի իմաստին, ապա մեր կասկածը կարող են փարատել հեղինակի այս մյուս խոսքերը. «Եվ ով տեսավ, վկայեց, և նրա վկայությունը ճշմարիտ է», և նույն հեղինակի Առաջին թղթի այս առաջաբանը. «Որի մասին լսեցինք, Որին ականատես իսկ եղանք, Որին նայեցինք, և Որին մեր ձեռքերը շոշափեցին, այսինքն՝ Կենաց Բանը… պատմում ենք նաև ձեզ» (Ա Հովհ. 1.1-3)

Այսպես գրողը կա՛մ խաբեբա է, կա՛մ ինքն իր պատմածներին վկա է եղել: Արդ, ճիշտ չէ երկարաբան ու ստապատիր, խաբեբայական գործ համարել մարդկային գրչից «ծնված» ամենասուրբ գործը: Հեղինակը, ինչպես ակնհայտորեն երևում է, միայն Հիսուսի սիրելի աշակերտը կարող է լինել: Այս աշակերտը հաճախ հիշատակվում է Ավետարանի պատմության մեջ՝ «առանց անվան»: Հեղինակը անխտիր հիշում է մյուս առաքյալների անունները, իսկ երբ հերթը հասնում է իրեն, «աշակերտը, որին Հիսուս սիրում էր» կապակցությունն է կիրառում:

Վերջապես, հեղինակը միայն Զեբեդիոսի որդիներից մեկը կարող էր լինել: Հեղինակի՝ Զեբեդիոսի զավակներից մեկը լինելը երևան է գալիս 21.2 համարում: Եթե անգամ 21-րդ գլխի այդ պատմությունը հեղինակի գրչի արգասիքը չէ, ամեն դեպքում միայն նրա կողմից հաղորդվող մի ավանդություն է դա: Իսկ 21.2 համարում Զեբեդիոսի որդիները հիշատակվող մյուս առաքյալներից՝ Սիմոնից, Թովմասից, Նաթանայելից հետո են թվարկվում: Մինչդեռ գիտենք, որ առաքելական բոլոր ցանկերում Հովհաննեսը և Հակոբոսը Պետրոսի ու Անդրեասի հետ մշտապես տասներկուսի «սկզբում» են հիշատակվում: Նշանակություն ունեցող մի կետ կա այստեղ. այս պատմությունը այն երկուսից (Զեբեդիոսի որդիներից) մեկն է գրել: Այլ կերպ ասած՝ Հովհաննեսն է գրել, քանի որ Զեբեդիոսի մյուս որդին՝ Հակոբոսը, շուտ էր վախճանվել (տե՛ս Գործք. 12.2), ուստի չի կարելի նրան ընծայել Ավետարանի հեղինակությունը:

Գրքի ուսումնասիրության այս «արդյունքը» հաստատվում է Ավետարանի վերջնահատվածի նշանավոր վկայությամբ: 21-րդ գլխի 24 և 25 համարները, արդարև, չեն կարող հեղինակի գրչին պատկանել: «Գիտենք» հոգնակի ձևը (համար 24) ապացուցում է, որ այն ընդմիջարկություն է՝ ավելացված այն վստահելի անձանց կողմից, որոնք անձնապես ճանաչում էին հեղինակին և որոնց հեղինակը հանձնել էր իր աշխատությունը, որպեսզի նրանք, երբ ժամանակը գար, այն ավանդեին Եկեղեցուն:

Անտարակույս, սրանք այն առաքյալներն ու եպիսկոպոսներն էին, որոնց մասին խոսեցինք Մուրատորիի ձեռագիրը հիշատակելու առթիվ: Իսկ եզակի ձևով դրված բառը՝ «կարծեմ»-ը (21.25), վերաբերում է մասնավորապես նրանցից մեկին, որը ամենքի անունից էր գրում: Եկեղեցու այս նշանավոր անձինք էին հրապարակայնորեն հայտարարում, որ տվյալ Ավետարանը Հիսուսի սիրելի աշակերտի գործն է, և որ այդ աշակերտը տակավին ողջ էր այն ժամանակ, երբ նրանք այս վկայությունն էին տալիս հեղինակի աշխատության մասին:

***

Ինչպես առաջին երեք Ավետարանների մասին խոսելիս բացատրեցինք, Մատթեոսը, ի դեմս Հիսուսի անձի, տեսել է Իսրայելի ակնկալած Մեսիային, և ըստ այդմ էլ գրել է իր Ավետարանը: Մարկոսը Հիսուսի մեջ մի գերահրաշ ԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆ է տեսել, և դրա համեմատ շարադրել իր Ավետարանը՝ մարդկությանը հաղորդակից դարձնելու այդ հոգևոր զորությանը:

Ղուկասը Հիսուսին համարել է ՓՐԿԻՉ, Որին հավատալով միայն կարելի է փրկվել մեղքի կապանքներից և արժանանալ Աստծու ողորմությանը: Իսկ Հովհաննեսը Հիսուսին «նկատել» է իբրև աստվածային ՍԻՐՈ մարմնացում, և դրա հիման վրա էլ շարադրել իր Ավետարանը: Նա հիացումով տեսել է աստվածային բնության թափանցումը Հիսուսի մարդկային բնության մեջ, և ըստ դրա լրացրել է այն պակասը, որը թողել են մյուս հեղինակ-Ավետարանիչները:

Հովհաննեսը Հիսուսի աստվածային բնությունը ճանաչել է սիրո միջոցով: Մյուս Ավետարանիչները հավատքն են համարել Հիսուսին հաղորդակցվելու միակ ուղին, մինչդեռ Հովհաննեսը սիրո միջոցով է տեսնում մարմնացած Աստծուն՝ հանձին Հիսուսի: Հաճախ է ասվում, որ անհնար է՝ Քրիստոս միաժամանակ մարդ և Աստված լինի, ինչի պատճառով էլ ոմանք ջանացել են իրարից բաժանել այս երկու բնությունները՝ դրանք իրար հակընդդեմ համարելով: «Եթե Հիսուսի բնությունն իրապես մարդկային է,- ասում են այդպիսիք,- ապա այլևս ավելորդ է խոսել Աստվածության հանգամանքի մասին: Իսկ եթե Նրա բնությունն իրապես աստվածային է, ապա Նրա մարդկության հանգամանքը պարզապես երևութական բնույթ է կրում, իրական չէ»:

Կարծում եմ, որ Հովհաննեսը կարողացել է հանձին Քրիստոսի ի հայտ բերել մարդկության և Աստվածության անշփոթ միությունը Նրա ապրած սիրո կյանքում: Իսկապես, Հովհաննեսի Ավետարանը հավիտենականության արժեք ունի, քանի որ Հովհաննեսն ինքն է առաջինը մատնացույց անում, որ մարդու մարդկային բնությունը միանում է աստվածային բնությանը միմիայն ՍԻՐՈ կյանքով, իսկ Հիսուս մարդկության միջից առաջինը եղավ, որ, սիրո կյանք ապրելով, Աստծու աստվածային բնությունը անշփոթ միավորությամբ միացրեց իր մարդկությանը:

Ուրեմն Հիսուսի մեջ տեսնում ենք իրական մարդկություն և իրական Աստվածություն՝ միաձուլված այնպես, որ հնարավոր չէ բաժանել ու զանազանել իրարից, ինչպես չենք կարող իրարից բաժանել ու զանազանել հրաշեկ երկաթի հուրը երկաթից: Հետաքրքիր է, որ, օրինակ, Հիսուս երբևէ այնքան «մարդկային» չի թվում, որքան երբ խոսում է սամարացի կնոջ հետ, երբ հոգնած և ուժասպառ՝ կնոջից ջուր է խնդրում, և հենց այդ նույն պահին էլ աստվածային լույսի պայծառությունը փայլում է Նրա դեմքին, երբ այդ կնոջն ասում է, որ Ինքն է Աղբյուրը այն ջրի, որից խմողը երբեք չի ծարավի: 

Հիսուս երբեք այնքան «մարդկային» չէ, որքան երբ հեծկլտում ու արտասվում է Ղազարոսի գերեզմանի վրա, և ահա այդ նույն պահին հանկարծ ճառագայթում է Փրկչի Աստվածությունը, երբ Նրա սուրբ շուրթերից հնչում է այս կենագործող խոսքը. «Ես իսկ եմ հարությունը և կյանքը, ով հավատա Ինձ, թեպետ և մեռնի, կապրի»:

Դարձյալ, Հիսուս երբևէ այնքան մարդկային նկարագրով չի «երևում», որքան երբ ծնկի իջած՝ աշակերտների ոտքերն է լվանում նրանց խոնարհության դաս տալու համար: Եվ ահա այդ նույն պահին իսկ Նրա վրա հանկարծ ճառագայթում է Իր Աստվածությունը, երբ ասում է. «Ելա Հորից և եկա աշխարհ, դարձյալ թողնում եմ աշխարհը և գնում Հոր մոտ»:

Եկեղեցին շատ խորհրդավորաբար միացրել է «ՀԻՍՈՒՍ» և «ՔՐԻՍՏՈՍ» տիտղոսները: Առաջինը Աստվածամարդու մարդկային տիտղոսն է, որ Նրա պատմական էությունն է հատկանշում իբրև Փրկիչ, իսկ երկրորդը Նրա աստվածային տիտղոսն է, որ հատկանշում է հավիտենական Էությունը իբրև Օծյալ: Ուստի երբ «Հիսուս-Քրիստոս» անունն եմ տալիս, միաժամանակ վկայակոչում եմ Նրա մարդկային և աստվածային բնույթը, այսինքն՝ Փրկիչ-Օծյալ լինելը, որ միայն սիրո կյանքով կարող է «հայտնվել»:

Որքան ժամանակ մարդ գիտի սիրո կյանքով ապրել, այնքան նա կկարողանա «թույլ տալ», որպեսզի իր մարդկային բնության մեջ թափանցի Աստծու բնությունը, և ինքն էլ ապրի որպես Մարդ-Աստված կամ Աստծու Որդի: Որքան ժամանակ մարդու մեջ պակասում է սիրո կյանքը, այնքան ավելի նրանից «հեռանում» է Աստծու աստվածային բնությունը, և մարդկային բնությունը հետզհետե անասնականության է վերածվում: Աստված մարդու մեջ կարող է մարմնավորվել միմիայն սիրո կյանքով, և այդժամ միայն մարդու մեջ կբնակվի մարմնացած Բանը:

Ողջ սրտով թախանձում եմ, որ ամեն քրիստոնյա հավատացյալ խորհի այս սիրո հրաշագործ դերի մասին և հասկանա, որ Հիսուս աստվածային բնությամբ զգեստավորվեց միմիայն սիրո կյանքով, և այդկերպ մեզ օրինակ եղավ, որպեսզի մենք ևս, սիրո կյանքով աստվածային բնությանը հաղորդակից, Երկնավոր Հոր ճշմարիտ զավակները լինենք:  

Երկինքը երկիր իջեցնելու համար արտակարգ միջոցների կարիք չկա: Աստծուն մարդու մեջ բնակեցնելու համար դյուցազնական ճիգերի և չլսված եղանակների անհրաժեշտություն չկա: Թող յուրաքանչյուր ոք ըմբռնի «սիրեցե՛ք միմյանց» խոսքի վսեմ նշանակությունը և ապրի ըստ այդմ. այդժամ բնական կյանքը գերբնականի, մարդկայինը՝ աստվածայինի, իսկ աշխարհն էլ դրախտի կվերափոխվի:

Չորրորդ Ավետարանը մեզ ցույց է տալիս, որ մարդկանց մեջ երկու հակընդդեմ հոսանքներ կան, որոնք միշտ ավելանում ու ընդարձակվում են: Հոսանքներից մեկը ատելությունն է, մյուսը՝ սերը: Եվ՛ մեկը, և՛ մյուսը «սկզբնավորվում» են շատ աննշան կերպով և հետզհետե այնքան են ավելանում ու մեծանում, որ երբ այն առաջիններն իրենց կյանքում հանդիպում են Հիսուսին, որ մարմնացումն է սիրո, խաժամուժ ամբոխի ձայնով գոռում են. «Խա՛չը հանիր դրան, խա՛չը հանիր դրան»: Մինչդեռ երկրորդ հոսանքին պատկանողները, երբ հանդիպում են Հիսուսին, հիացմունքով խոնարհվում են Նրա ոտքերի առջև և Թովմասի հետ բացականչում. «Տե՜ր իմ և Աստվա՜ծ իմ»:

Սիրո զգացումը «կրողների» շա՛րքը մտնենք, և թող սե՛րը լինի մեր գործը, մեր փառքը, երջանկությունը, բնությունը, մեր իսկությունն ու, վերջապես, մեր կյանքը, որպեսզի այդպիսով նմանվենք Միածին Որդի Հիսուս Քրիստոսին, որին վայել է փառք ու պատիվ հավիտյանս. ամեն:

 

Տեր Ղևոնդ վրդ. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Գ հատոր, Փարիզ, 1925 թ.

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը