Իմ ետևից, տղանե՛ր

Ռազմական գործողությունների թատերաբեմում զինվորական հոգևորականության գործունեության մասին երկու Գլխավոր հրամանատարներից էլ ես բախտ եմ ունեցել լսել փայլուն կարծիքներ: 1916 թվականի վերջին մի անգամ Կայսրն ասաց ինձ. - Ճակատից ինձ մոտ եկող բոլոր զինվորական հրամանատարներից ես լսում եմ լավագույն կարծիքներ բանակի շարքերում զինվորական հոգևորականների աշխատանքի մասին: 1915 թ. իր շտաբի անդամների ներկայությամբ ավելի վճռականորեն է արտահայտվել Մեծն իշխան Նիկոլայ Նիկոլայևիչը. -Մենք պետք է խոնարհվենք զինվորական հոգևորականության առաջ՝ բանակում նրանց կատարած հիանալի աշխատանքի համար: Այս խոսքերը ես երկու անգամ եմ լսել նրանից: Այսպիսի կարծիքների լիովին արժանի էր հոգևորականությունը: Մեծ պատերազմի ժամանակ զինվորական հոգևորականությունը առաջին անգամ աշխատում էր միասնաբար, ըստ շատ լայն ծրագրի: Հոգևորականները զինվորների հետ կիսում էին պատերազմի ողջ ծանրությունն ու վտանգները, ոգեշնչում էին նրանց, իրենց ներկայությամբ ջերմացնում էին տանջված հոգիները, արթնացնում էին խիղճը, պաշտպանում էին պատերազմի ժամանակ այդքան հնարավոր դաժանացումից և գազանացումից: Զինվորական և ծովային հոգևորականների սխրանքների մասին նկարագրությունները մի մեծ գիրք կկազմեին: Հիշատակեմ դրանցից մի քանիսը: 7-րդ Ֆինլանդական հրաձգային գնդի ավագ քահանա Սերգեյ Միխայիլի Սոկոլովսկին, իր քաջության համար ֆրանսիացիների կողմից անվանված «լեգենդար հոգևորական» (պատերազմի երկրորդ կեսը նա անցկացրել է ֆրանսիական ճակատում), կրկնակի վիրավոր, երկրորդ անգամ աջ ձեռքի դաստակի կորստով, կատարել է այսպիսի սխրանք. ավստրիական ճակատում 7-րդ Ֆինլանադական գնդին հարկավոր էր ոչնչացնել թշնամու մետաղալարե արգելափակոցը: Մի քանի փորձեր էին իրականացվել մեծ կորուստներով, սակայն հաջողության չէին հասել: Նոր փորձերի համարձակվողներ չկային: Այդ գործին իր կամքը հայտնեց հայր Սերգին:

- Արդյո՞ք դա Ձեր գործն է, հա՛յր,-պատասխանեց գնդի հրամանատարը:

- Թողնե՛նք այդ հարցը, պարո՛ն գնդապետ,-առարկեց հայր Սերգին:

- Գունդը պետք է ոչնչացնի արգելափակոցը… Ինչու՞ ես չեմ կարող դա անել: Դա սպանություն չէ: Գնդի հրամանատարը տվեց իր համաձայնությունը: Հայր Սերգին ուղևորվեց վաշտերից մեկը:

- Ո՞վ է գալիս ինձ հետ պատռելու արգելափակոցը,-դիմեց նա զինվորներին: Կամք հայտնեց մի քանի տասնյակ մարդ: Նա նրանց սպիտակ սավաններ հագցրեց (դեպքը տեղի էր ունենում ձմռանը) և, առաջ շարժվելով գիշերվա մթության քողի ներքո, ավիրեց արգելափակոցը: Գեորգիևյան Դուման պարգևատրեց նրան Գեորգիևյան 4-րդ աստիճանի շքանշանով:

9-րդ դրագունյան Կազանյան գունդը պատրաստվում էր ավստրիացիների դեմ հարձակման: Հրամանն արձակվեց, բայց գունդը չշարժվեց տեղից: Սարասափելի պահ: Հանկարծ իր ձիուկին հեծած դուրս ցատկեց գնդի համեստ և ամաչկոտ հոգևորական հայր Վասիլի Շպիչեկը և, «Իմ ետևից, տղանե՛ր» բղավելով, մղվեց առաջ: Նրա հետևից նետվեցին մի քանի սպաներ, իսկ նրանց հետևից էլ՝ ամբողջ գունդը: Հարձակումը չափազանց սրընթաց էր, և թշնամին փախուստի դիմեց: Գունդը տարավ հաղթանակ: Եվ հայր Վասիլին արժանացավ Գեորգիևյան 4-րդ աստիճանի շքանշանի:

1914 թ. հոկտեմբերի 16-ին հերոսաբար զոհվեց «Պռուտ» («Ճիպոտ») գծային սահմանապահ գնդի հոգևորական, Բուգուլմինյան միաբանության կուսակրոն քահանա, 70-ամյա Անտոնին (Սմիրնով): Երբ «Պռուտը» մարտի ժամանակ սկսել էր սուզվել ջուրը, հայր Անտոնին կանգնել էր տախտակամածին և Սուրբ Խաչով օրհնում էր ալիքների մեջ մահվան դեմ պայքարող իր հոտին: Նրան առաջարկեցին նստել մակույկ, բայց նա, չցանկանալով զրկել մերձավորին տեղից, հրաժարվեց: Այնուհետև նա իջավ նավի ներսը և, հագնելով սքեմը, նորից բարձրացավ տախտակամած՝ Սուրբ Խաչը և Ավետարանը ձեռքին, և ևս մեկ անգամ օրհնեց իր հոգևոր զավակներին՝ խաչակնքելով նրանց Սուրբ Խաչով: Իսկ հետո նա նորից իջավ նավը: Շուտով նավն անհետացավ ջրի տակ:

Դերբենդի 154-րդ հետևակային գնդի հոգևորական Պավել Իվանի Սմիրնովը իր արիությամբ և դժվարին պահին իր հանգստությամբ այնպես բարձրացրեց գնդի ոգին, որ հովվի շնորհիվ այն ոչ միայն հաղթահարեց դժվարությունները, այլև տարավ հաղթանակ: Հայր Պավելի անունը դրանից հետո հերոսական դարձավ Կովկասյան ողջ բանակի համար: Եվ նա պարգևատրվեց Սուրբ Գեորգիի 4-րդ աստիճանի շքանշանով:

1916 թ. հոկտեմբերի 19-ին մարտի ժամանակ Չերնոյարսկի 318-րդ գնդի հոգևորական Ալեքսանդր Տարնոուցկին, գվարդիական հրաձգային մի գնդում հոգևորականի պարտականություններ կատարող կուսակրոն քահանա (նրա անունը չեմ հիշում), և մի քանի այլ գնդերի հոգևորականներ սպանվել են, երբ խաչը ձեռքերին առաջնորդել են իրենց գնդերը: Ուրիշները զոհվել են մարտի դաշտերում՝ վիրավորներին վիրակապելիս և խնամելիս: Ողջ մնացած հերոս-հովիվներից 14-ը պագևատրվել են սպայական Գեորգիևյան 4-րդ աստիճանի խաչերով: Գեորգիևյան խաչի գոյության ողջ ընթացքում՝ սկսած Կայսրուհի Եկատերինա 2-րդից մինչև Մեծ պատերազմ, այս պարգևին արժանացել են ընդամենը 4 հոգևորական: Իսկ այս պատերազմի ժամանակ՝ 14: Այս տասնչորսից յուրաքանչյուրը իրագործել է ինչ-որ բացառիկ սխրանք: Բացի դրանից, 100-ից ավել հոգևորականներ արժանացել են Գեորգիևյան ժապավենով կրծքանշան խաչերի: Այս պարգևին արժանանալու համար նույնպես սխրագործություն էր հարկավոր: Պարգևատրվածներից ոմանք դրան արժանացել են թշնամու կրակի ներքո իրենց պարտականությունների կատարման բացառիկ արիության համար, մյուսները՝ վիրավորներին կրակի դաշտից տեղափոխելու և այլն:

Կոլոմենսկի 119-րդ հետևակային գնդի հոգևորական Անդրեյ Պաշինը փրկեց իր գունդը անխուսափելի մահից: Իրադրության և ուղղության մեջ չկողմնորոշվելով՝ այդ գնդի հրամանատարը ուղղել էր իր գունդը դեպի ամենավտանգավոր վայրը, որտեղ նրանց սպասվում էր գնդակահարում և գերություն: Հայր Անդրեյը հասկացավ հրամանատարի սխալը և կարողացավ համոզել նրան ուղորդել գունդը հակառակ ուղղությամբ:

Բոլորովին այլ բնույթի է երկրորդական հերթի գնդերից մեկի հոգևորական կուսակրոն քահանա Ն.-ի սխրանքը: (Չեմ կարող հիշել, ո՛չ նրա, ո՛չ էլ այն գնդի անունը, որտեղ նա ծառայել է): 1915 թ. կիրակի օրերից մեկին Գալիցեյան ճակատում, մարտական գծին մոտ, մի լքված եկեղեցում պատարագ էր մատուցում: Եկեղեցին լցված էր զինվորականներով: Եկեղեցում տեղի էր ունենում անարյուն զոհաբերություն, իսկ մոտակայքում մարտ էր ընթանում, թափվում էր մարդկային արյուն: Պատերազմի համար սովորական պատկեր… Անընդհատ որոտում էին հրանոթները, արկերը մերթ սլանում էին եկեղեցու վրայով, մերթ էլ, չհասնելով, ընկնում նրա առաջ: Իսկ աղոթողները, որոնք համակերպվել էին թնդանոթների հևոցներին և արկերի երգերին, կարծես էլ չէին նկատում վտանգը: Պատարագը մոտենում էր ավարտին. երգում էին «Քեզ ենք երգում…»: Հոգևորականը կարդում էր աղոթք: Հանկարծ արկը, ընկնելով եկեղեցու վրա, ճեղքում է տանիքը և խորանի առաստաղը և ընկնում գահի մոտ աջ կողմից: քահանան հանգիստ ընդհատում է աղոթքի ընթերցումը: «Անիծվես դու, անիծյա՛լ»,-բարձրաձայն ասում է նա, խաչակնքում ռումբը և նույն հանդարատությամբ շարունակում է ընդհատված աղոթքի ընթերցումը: Արկը չպայթեց, իսկ աղոթողները, տեսնելով հոգևորականի հանգստությունը, մնացին իրենց տեղերում և շարունակեցին աղոթել: Պատարագի ավարտից հետո արկը դուրս բերվեց եկեղեցուց: Իմանալով այդ իրադարձության մասին՝ Կայսրը պարգևատրեց քաջարի կուսակրոն քահանային Գեորգիևյան ժապավենով կրծքանշան խաչով:

Պրագյան 58-րդ գնդի հոգևորական Պարֆենի Խոլոդնին արժանացել է այդ պարգևին մեկ այլ բնույթի սխրանքի համար: Պրագյան 58-րդ հետևակային գունդը այդ ժամանակ գործում էր Գալիցիայում: Հայր Պարֆենին գնդի բժշկի և կրտսեր սպաներից մեկի հետ կամրջի վրայով անցնում էր գետը: Այդտեղ նրանք հանդիպում են կամրջի տակ դարանակալած ավստրիացիներին: Դուրս ցատկելով հրացաններով՝ ավստրիացի զինվորները շրջափակում են նրանց: Հայր Պարֆենին չի կորցնում իրեն: Խաչակնքելով իր թշնամիներին՝ նա դիմում է նրանց՝ տեղեկացնելով, որ չարժե արյուն թափել և, բացի դրանից, առջևից և ետևից մեծ ռուսական ջոկատներ են, դարանողերը չեն կարողանա խուսափել մահից, և դրա համար ավելի լավ է, առանց արյուն թափելու, վայր դնեն զենքերը: Հայր Պարֆենիի խոսքը հասկանալի էր, քանի որ հարձակվողների մեջ մեծամասնությունը չեխեր և ուգրոռուսներ էին: Շշնջալով իրար մեջ՝ նրանք սկսեցին հանձնել զենքերը: Եվ գերիները, սպայի, բժշկի և հայր Պարֆենիի ուղեկցությամբ, բերվեցին մոտակայքում գտնվող գնդի վաշտ: Որքան հիշում եմ, հայր Պարֆենին առաջին հոգևորականն էր, որը Մեծ պատերազմի ժամանակ զարդարվեց Գեորգիևյան ժապավենով կրծքանշան խաչով:

Ակնառու են և թվերը: Ռուս-ճապոնական պատերազմում զոհվել է մի հոգևորական (35 դիվիզիայում), այն էլ պատահաբար, իր իսկ փամփուշտով: Ցուսիմում և այլ մարտերում նավերի վրա զոհված կուսակրոն քահանաներին չեմ հաշվում: Այնտեղ նրանք կիսել են ընդհանուր ճակատագիրը: Այս պատերազմում սպանված և վերքերից մահացած հոգևորականների թիվը 30-ից ավել է: Ռուս-ճապոնական պատերազմում վիրավոր և կոնտուզիահար հոգևորականների թիվը 10 էլ չկա, Մեծ պատերզամում 400-ից ավել է: 100-ից ավել զինվորական հոգևորականներ գերի են ընկել: Հոգևորականի գերեվարումը վկայում է, որ նա եղել է իր պաշտոնում, ոչ թե փորձել մնալ թիկունքում, որտեղ վտանգ չի սպառնում:

Հայր Գեորգի Շավելսկի – Ռուսական բանակի և նավատորմի վերջին ավագերեցի հուշերը: Հատոր 2-րդ, գլուխ 4, Զինվորական հոգևորականության գործունեությունը Մեծ պատերազմում

Ռուսերենից թարգմանությունը՝ Գևորգ սրկ. Համբարձումյանի