Մահ. վաղաժամ մահ, ողորմություն հանուն ննջեցյալի, մեռածների և նրանց հոգիների մասին...

Մահվան մասին

Երբեմն որևէ մեկի մահը մեր առջև որոշ հարցեր է դնում, որոնց պատասխանները մենք երկար ժամանակ չենք կարողանում գտնել: Աստված Իր էությամբ բարի է: Այդ իսկ պատճառով Նա երբեք չի կարող չարի պատճառ լինել: Երբ արեգակը ծագում է, նրանից չի կարող խավար ելնել, և երբ կրակը վառվում է, ապա հնարավոր չէ, որ նրանից սառնություն առաջանա: Ճիշտ այսպես էլ չարը կամ մահը երբեք չեն կարող Աստծուց լինել, որովհետև Աստված սեր է (Ա Հովհ. 4.8, 16): Երբ մարդն իր սխալ ընտրությամբ մեղավոր եղավ, փոխվեց նաև նրա բնությունը, և մարդը դարձավ մահկանացու: Եվ մահվան պատճառները լինում են առաջացած տարիքը, պատահարները կամ էլ հիվանդությունները: Սակայն Աստված Իր բարի բնությամբ ցանկանում է այդ չարիքը ևս մարդու համար բարիք դարձնել, և եթե այս պատճառներից որևէ մեկի բերումով մահ է լինում, ապա Աստված արդար ու բարի ննջեցյալների հոգիները վերցնում և բնակեցնում է երկնային լույսերի ու խաղաղության մեջ մինչև ընդհանրական հարությունը: Մեր պարտքն է այդ օրերին ոչ միայն գերեզմաններ գնալը, այլ հատկապես առաջին հերթին եկեղեցում նրանց համար հոգեհանգիստ պատվիրելը: Քրիստոսից ստացած իշխանությունը առաքյալները ձեռնադրությամբ փոխանցեցին Եկեղեցու սպասավորներին, և քահանան, այդ աստվածային իշխանությամբ աղոթելով, խնդրում է Աստծուն ներել ննջեցյալների կամա և ակամա գործած մեղքերը ու նրանց հոգևոր հանգստություն և երանություն շնորհել:

Վաղաժամ մահ

Քանի որ մարտիրոսների պարագային երբեմն հարցեր են առաջանում, թե ինչու էին նեղությունների մատնվում և շուտ մեռնում, եթե Աստված սիրում է նրանց, կամ ընդհանրապես ինչու են հիմա էլ որոշ մարդիկ վաղաժամ մահանում, ապա պարզաբանենք այս հարցերը: Աստվածաշունչն ասում է. «Պատովական է առաջի Տեառն մահ սրբոց իւրոց» (Սաղմ. 115.15): Այսինքն` մեզ համար անիմաստ և հաճախ անարդար է թվում այդպիսի մահը, սակայն Տիրոջ համար այն պատվական է: Ինչպես որ աշխարհիկ գիտնականները հայտնաբերում են ֆիզիկական աշխարհում գործող բնության տարբեր օրենքները, այդպես էլ սրբերը, որոնց այս իմաստով կարելի է կոչել հոգևոր գիտնականներ, աստվածային հայտնություններով և ներշնչումով հայտնաբերել են հոգևոր աշխարհում նույն զորեղությամբ գործող հոգևոր օրենքները: Շատ ուշագրավ է հատկապես վաղաժամ մահվան բացատրությունը: Ահա մի քանի պատճառներ: Կա մարմնի ծերություն և հոգու ծերություն: Մարմնի ծերությունը նշանակում է, որ մարդը, երկար տարիներ ապրելով, հասել է որոշակի իմաստության և անմեղության: Իսկ մարմնով երիտասարդ, բայց հոգով ծերը առ Աստված հավատքով և դրանով ձեռք բերված իմաստությամբ ունի մաքուր և անարատ վարք: Եվ ինչպես որ հոգին առավել է քան մարմինը, ճիշտ այդպես էլ հոգով ծերերն առավել են, քան մարմնով ծերերը, և բնական է, որ մեռնում են նրանք, ովքեր ավելի ծեր են: Նույնն է նաև բնության մեջ. որ պտուղը որ շուտ է հասնում, այն էլ առաջինն է ընկնում ծառից: Երկրորդ պատճառ. մեր օրերում տեսնում ենք, որ երբեմն մարդիկ վիճելիս սպանում են միմյանց: Սակայն սրա հետ մեկտեղ նաև խորը ցավով ենք տեսնում, որ շատ ազնիվ, առաքինի և նորաստեղծ ընտանքի տեր մարդիկ հանկարծ մահանում են տարբեր պատահարներից: Բարիներին Աստված վաղահաս մահով խնամում է բազմափորձ կյանքի որոգայթներից, քանի որ մարդու հետագա կյանքը շատ ավելի ահավոր կլիներ հենց նրա համար: Գուցե այժմ մեծ վշտով համակված, խորը թախծի մեջ ընկղմված մարդիկ այսպես ասեն. «Թող Աստված գնա ու այդպես մեր թշնամիներին խնամի»: Սակայն Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին, ցույց տալու համար, որ վաղահաս մահը երբեք պատահական չի լինում, այլ լինում է Աստծո ընտրությամբ, հետևյալ օրինակն է բերում: Երբ Դավիթ թագավորը և հրեա ժողովուրդը մեղքերի մեջ էին, Աստված ասաց թագավորին` պատուհաս պիտի լինի և քեզ հնարավորություն եմ տալիս ընտրելու երեքից մեկը. կամ երեք տարի սով պիտի լինի, կամ երեք ամիս սուր և գերություն, կամ երեք օր մահ: Եվ Դավիթն ընտրեց երեք օրվա մահը (Բ Թագ. 24.11-14)` ստույգ իմանալով, որ վաղաժամ մահը երբեք պատահական չի լինում, և առաջին հերթին մեռնելու են մեղսալից մարդիկ: Սակայն չէ՞ որ երբեմն բարիներն էլ են շուտ մեռնում: Նշեցինք, որ Աստծո նախախնամությամբ դա ևս մարդու բարիքի համար է լինում: Այս մասին Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին ասում է. «Մի՛ տարակուսիր ասելով, թե արդար երիտասարդը ամբարիշտի հետ է մեռնում: Թեպետ մահվան ճանապարհը մեկ է, որով երկուսն էլ ընթանում են, բայց նրանց հույսը զանազան է. բարին գնում է դեպի հանգիստ, իսկ չարը` դեպի նեղություն և տրտմություն, ճիշտ այնպես, ինչպես երկու երիտասարդներ գնում են թագավորի մոտ: Մեկը լի է խնդությամբ, որովհետև նրա սիրելին է, իսկ մյուսը, որ չարագործ է, լի է տրտմությամբ, որովհետև գնում է տանջանքի և մահվան»: Այսինքն` Աստված ամեն ինչ անում է բարիների օգտի համար, իսկ չարերին մահվան մատնելով` վերացնում է նրանց չարիքները: Վաղաժամ մահվան երրորդ պատճառը կարելի է տեսնել մարտիրոսների օրինակով: Մարտիրոսները, ովքեր հոժարակամ էին մեռնում երիտասարդ հասակում, տենչում էին դուրս գալ այս աշխարհից և ելնել երկինք: Ճիշտ այսպիսի մղում ուներ նաև Դավիթ թագավորը, երբ ասում էր. «Հոգիս ծարավ է Քեզ, Աստված հզոր և կենդանի. ե՞րբ պիտի գամ ու երևամ Աստծու առաջ» (Սաղմ. 41.3): Նույն կերպ նաև Պողոս առաքյալն էր ասում. «Մարմնից դուրս գալը և Քրիստոսի հետ լինելը ավելի լավ եմ համարում» (Փիլիպ. 1.23): Ինչպես նաև նրա հետևյալ խոսքերը բացահայտում են հավիտենականության անհամեմատելիությունը ժամանակավորի հետ. «Ինձ համար կյանքը Քրիստոսն է, իսկ մեռնելը` շահ» (Փիլիպ. 1.21): Սակայն մի հարց ևս մեզ կարող է հանգիստ չտալ. «Բայց չէ՞ որ այդ մարդիկ երեխաներ ունեն, մի՞թե անարդարացի չէ նրանց զրկել իրենց խնամակալներից»: Մեր Եկեղեցում հիշատակվող սրբերից մեկին` Երանոս եպիսկոպոսին, ընկերները համոզում էին իր երիտասարդությունը և հատկապես իր երեխաներին խղճալով հրաժարվել հավատից, որպեսզի ինքը երիտասարդ հասակում չմեռնի, ու նաև իր երեխաների կողքին լինի: Երանոսը պատասխանում է. «Իմ երեխաներն Աստված ունեն, որը կհոգա նրանց մասին: Ինձ ոչինչ չի ստիպի հրաժարվելու իմ Քրիստոսից»: Այս մեծ սրբի արարքը մեզ ստիպում է հիշել Քրիստոսի խոսքերը, թե` ով որևէ մեկին սիրում է Ինձնից առավել, Ինձ արժանի չէ (Մատթ. 10.37, Ղուկ. 14.26): Ըստ Աստվածաշնչում արձանագրված երկարակեցության օրենքի` Տիրոջ երկյուղը, Աստծո պատվիրանների իրագործումը մարդու համար ապահովում են երկար և խաղաղ կյանք (Ելք 20.12, Առակաց 3.1-2, 4.10, 10.27, Մատթ. 15.4, Եփես. 6.2-3): Իսկ երբեմն նաև բարի մարդկանց հասնող վաղաժամ մահվան մասին իմանալով, որ ամեն ինչ լինում է մարդու հավիտենական երջանկության համար, փառք տանք Աստծուն և հաճախ մարտիրոսների հիշատակի համար արտասանվող խոսքերը գործածենք նաև նրանց համար, ովքեր վաղաժամ հեռացել են այս աշխարհից` անցնելով դեպի հավիտենություն. «Հիշատակն արդարոց օրհնությամբ եղիցի. ամեն»:

Կրկին վաղաժամ մահվան մասին

Հոբը, ահավոր վշտերի մեջ ընկնելով, դարձյալ չմեղանչեց Աստծո դեմ: Եվ իր այս արդարության համար Աստված նրան առաջվանից ավելի մեծ օրհնությունների արժանացրեց: Դժվար է պատկերացնել, թե ինպես կարող է մարդն այսքան դժբախտությունների մեջ չընկնել հուսահատության գիրկը: Սակայն պետք է իմանալ, որ նույնիսկ վաղաժամ մահվան պարագային Աստված գործում է ըստ Իր աստվածային իմաստության` անօրենություններից հեռու մարդկանց օգտին ամեն ինչ անելով միմիայն բարիքի համար: Աստված է կյանք պարգևողը: Այս ճշմարտության շեշտումով Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանն ասում է. «Երբ Աստված Իր տվածն է առնում, ոչ ոք չի կարող մեղադրել, որովհետև Իրենն է և իշխանություն ունի: Երբ մեզ պարտքով փող են տալիս, շնորհակալություն ենք հայտնում այն ժամանակահատվածի համար, որ տալիս են, և չենք մեղադրում այն բանի համար, որ վերցնում են մեզանից իրենց սեփականությունը: Մի՞թե պիտի մեղադրենք Աստծուն, որ Իր սեփականությունն է վերցնում»: Մահը մենք այլ ձև ենք ընդունում, քան անհավատները: Ինչպես գրվածքի նյութն է անգետի համար, որ միայն տառերն է տեսնում, իսկ գրագետը հասկանում է իմաստը, այդպես էլ մահը, որի մեջ մենք տեսնում ենք հարությունը, հոգու անմահությունը և հավիտենական կյանքի հույսը:

Բեթղեհեմի մանուկները

Հերովդեսը հրամայեց սպանել Բեթղեհեմում գտնվող երկու տարեկան և դրանից ցածր բոլոր երեխաներին` հուսալով, որ Քրիստոս սպանված երեխաների մեջ կլինի (Մատթ. 2.16): Այս մասին պատմելով` Մատթեոս ավետարանիչն ասում է. «Այն ժամանակ կատարվեց Երեմիա մարգարեի բերանով ասվածը, թե` Ռամայում մի ձայն գուժեց. ողբ ու լաց ու սաստիկ կոծ. Ռաքելը լալիս էր իր զավակների վրա և չէր ուզում մխիթարվել, քանի որ նրանք այլևս չկային» (Մատթ. 2.17-18): Այս բառերն առաջին հայացքից դեպքի հետ առնչություն չունեն, քանզի ի՞նչ կապ կա Ռամայի և Բեթղեհեմի միջև, և ինչո՞ւ է Ռաքելը հիշատակվում այստեղ: Սա հասկանալու համար պետք է որոշ տեղեկություն իմանալ: Մեկնիչ Ստեփանոս Սյունեցին ասում է, որ Ռաման թարգմանվում է Բարձր վայր: Ռաման Իսրայելի քաղաքներից մեն էր: Երբ հրեաները Հեսուի առաջնորդությամբ անցան Հորդանան գետը և մտան իրենց խոստացված երկիրը, Աստծո պատվերի համաձայն երկիրը բաժանեցին Իսրայելի տասներկու ցեղերի միջև (Հեսու 13-19): Ռաման բաժին ընկավ Հակոբ նահապետի կին Ռաքելից ծնված Բենիամինին (Հեսու 18.25): Ըստ Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանի` Ռաքելը, ով իր վերջին զավակին` Բենիամինին ծննդաբերելու ժամանակ երկունքի ցավերից մեռավ (Ծննդ. 35.16-19), Բեթղեհեմացի վշտակիր մայրերի օրինակը եղավ: Ռաքելի որդեծնության ցավը Բեթղեհեմի որդեկորույս մայրերի ցավի և ողբի նախատիպն է ներկայացնում: Ավետարանչի կողմից ասված խոսքերը` Ռաքելի և Ռամայի հիշատակումով, մեջբերում են Երեմիայի մարգարեությունից: Երեմիան 586 թ. Բաբելոն տարվող գերված հրեաների մեջ էր: Ռամա քաղաքով անցնելիս բաբելոնացիներն իմանում են, որ Երեմիան սուրբ մարդ է համարվում հրեաների մեջ, և Ռամայում ազատ են արձակում մարգարեին (Երեմ. 40.1-5): Այդ ժամանակ մարգարեն ասում է այս խոսքերը` նկատի ունենալով, որ եթե Ռաքելը վեր կենար և տեսներ հրեա ազգի զավակներին այս վիճակում, լաց կլիներ և չէր մխիթարվի: Եվ Մատթեոս ավետարանիչն այս խոսքերը հիշատակում է Բեթղեհեմի մանուկների կոտորածի առնչությամբ, քանի որ Ռաքելը թաղված է Բեթղեհեմում (Ծննդ. 35.19):

Բեթղեմի մանուկների հետ պատահածը ահավոր ողբերգություն է: Բեթղեհեմի մանուկները անմեղ նահատակներ էին, ովքեր անգիտակից կերպով իրենց արյունը թափեցին Քրիստոսի համար: Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանն ասում է հետևյալը: Մեր կյանքի նպատակը այստեղ մեղսալի հաճույքների մեջ ապրելը չէ, այլ ապրելը հավատքով և առաքինությամբ` արժանանալու հավիտենական կյանքին, հասնելու հավիտենության խաղաղ ափը: Եվ Բեթղեհեմի մանուկները հասան այդ խաղաղ և ուրախալի վայրը, սակայն այսպիսի ողբերգական ճանապարհով:

Մեռնելը շահ է

Հատկապես այն օրերին, երբ մենք հիշում ենք մեր ննջեցյալներին, կամ գլխիկոր կանգնում ենք մեր հարազատների, ազգականների կամ բարեկամների գերեզմանների առջև, տարբեր տխուր ու թախծոտ մտքեր ենք ունենում երբեմն մեր թերահավատության պատճառով: Մենք մտածում ենք` մի՞թե սա է նրանց և մեր բոլորի վերջը, կա՞ արդյոք կյանք մահից հետո, եթե այո, ապա ի՞նչ է լինում մարդկային հոգին` բաժանվելով մարմնից: Ահա այս և նման հարցերի պատասխանները: Հիսուս Քրիստոս ասաց. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, եթե ցորենի հատիկը հողի մեջ ընկնելով չմեռնի, միայն հատիկն ինքը կմնա, իսկ եթե մեռնի բազում արդյունք կտա» (Հովհ. 12.24): Ավետարանի այս հատվածը հեգևորականներն ընթերցում են հոգեհանգստյան արարողության ժամանակ` մեկ անգամ ևս վկայելով, որ ըստ Քրիստոսի խոսքի կամ էլ ըստ Պողոս առաքյալի հաստատման` մեռնելը շահ է (Փիլիպ. 1.21): Գուցե զարմանալի է նման պնդումը, սակայն այն ավելի լավ հասկանալու համար պետք է իմանալ հետևյալը: Թեպետ մարդը երկար է ապրում, սակայն նրան պատկանող օրերը երկուսն են` ծննդյան և մահվան: Այն, որ դրանց միջինն է, մերը չէ, այլ ըստ պատահման, որովհետև շատ բաներ են մեզ պատահում այդ ընթացքում: Այս երկու օրերից թվում է, թե ծննդյան օրն է լավ, որի համար էլ ուրախանում ենք: Սակայն Սողոմոնը, ընդդեմ մեր կարծիքի, ասում է. «Մահվան օրը լավ է ծննդյան օրից» (Ժող. 7.2): Պատճառն այն է, որ ծնվելիս գալիս ենք այս ցավալի աշխարհ, իսկ մահով ազատվում ենք այս աշխարհից: Այս կյանքը բազմահոգ է, իսկ այն կյանքը` առանց հոգնության և կարոտության: Դարձյալ` ծնունդը մահվան է բերում մեզ, իսկ մահը` հավիտենական կյանքի, հետևաբար «լաւ է օր մահու, քան օր ծննդեան»: Այս կյանքում չար մարդկանց և անհավատների ենք ընկերակիցներ ունենում, իսկ մահից հետո` սուրբ մարդկանց և հրեշտակների:

Եթե մենք ուշադիր լինենք, կտեսնենք, որ ննջեցյալին թաղողները ճիշտ և ճիշտ նույն գործն են անում, ինչ հողագործները: Հողագործը երկար ժամանակ քրտնաջանորեն աշխատելով սերմեր է հավաքում, այնուհետև, երբ գալիս է ցանելու ժամանակը, իր մեծ աշխատանքով հավաքած սերմերը գետին է նետում: Եվ ոչ միայն այս, դեռ ավելին, սերմերը հողին նետելով` նա միևնույն ժամանակ երբեմն-երբեմն հայացքը երկինք է բարձրացնում և աղոթում, որ անձրև գա և հողի մեջ փտեցնի տքնաջան աշխատանքով իր կողմից վաստակած այդ սերմերը, որպեսզի ինքը շատ ավելի մեծ շահ և արդյունք ստանա: Իսկ նրանք, ովքեր այդպես չեն վարվում, շատ շուտով սպառում են իրենց պաշարը և մատնվում են սովի, աղքատության և կործանման: Ահա ճիշտ այդպես էլ, երբ գալիս է մարդու երկրային կյանքի վախճանը, մենք նրան հողին ենք հանձնում, որպեսզի մարդն ինքը դրանից ավելի մեծ շահ ունենա: Մարդու հոգին անմահ է և մահից հետո բաժանվում է մարմնից, հեռանում այս երկրից ու սպասում մեռելների ընդհանրական հարության: Պողոս առաքյալը մեզ սովորեցնում է, որ մարդու թաղվելը շահեկան է նրանով, որ հողին է հանձնվում ապականացու մարմին, բայց մարդը հարություն է առնելու անապական, հոգևոր և կատարյալ մարմնով (Ա Կորնթ. 15.42-49): Շատեր դժվարանում են հավատալ այս ճշմարտությանը, և Աստվածաշնչի նման պնդումները համարում են պարզապես մխիթարիչ պատասխան վշտացած սրտերի համար: Սակայն եկեք քննենք և տեսնենք, թե արդյո՞ք մարդկային հարությունը բոլորովին անհնար է: Գիտնականներն այդպես էլ մինչև օրս չեն կարողանում գիտականորեն հասկանալ և բացատրել, թե որտեղից է սկիզբ առել ողջ տիեզերքը: Այն ամենը, ինչ կարողացել են անել նրանք այս հարցի ուսումնասիրման համար այն է, որ առաջ են քաշել մի քանի տեսություններ տիեզերքի առաջացման վերաբերյալ` միևնույն ժամանակ անպատասխան թողնելով դրա և ընդհանրապես նյութի ծագման հարցը: Դրա համար էլ արդեն մեր օրերում բազում գիտնականներ ի լուր ողջ աշխարհի բացահայտ խոստովանում են ամեն ինչի սկզբնական ծագման համար գերբնական բանականության անհրաժեշտությունը: Փորձեք վերացնել նյութը և կտեսնեք, որ չեք կարողանա: Նյութը հնարավոր չէ վերացնել, այն չի ոչնչանում, այլ պարզապես մի վիճակից վերափոխվում է մեկ այլ վիճակի: Եվ Նա, ով ոչնչից ստեղծեց ողջ տիեզերքը, մի՞թե չի կարող արդեն գոյություն ունեցող տարրերից վերականգնել սկզբնականը: Մարմնի մահը և փտումը կարելի է անվանել նաև արատ և թերություն: Բայց ահա արատը երբեք ամբողջական լինել չի կարող: Դեռևս չորրորդ դարի մեր եկեղեցական Հայրերից մեկը հետևյալն էր ուսուցանում. «Արատն իր բնությամբ սահմանափակված է անհրաժեշտ սահմաններով: Օրինակ` երկնային երևույթի գիտակներն ասում են, որ ողջ աշխարհը ողողված է լույսով, իսկ մութը լինում է այնտեղ, որտեղ երկրային մարմնի վրա ստվեր է ընկնում: Արեգակը երկրից բազում անգամներ մեծ լինելով` ողջ երկիրը լույսով է ողողում, և եթե որևէ մեկը կարողություն ունենա գնալ և անցնել ստվերից այն կողմ, ապա անպայման դարձյալ կհայտնվի լույսի մեջ: Ճիշտ այդպես ենք նաև մենք. որևէ մեղքից հետո զղջում ենք և դարձյալ որոշ ժամանակ լույսի մեջ ապրում»: Բնության օրենքի համաձայն` իր մեջ ինչ-որ չափով կենդանություն պարունակող որևէ սերմ հողի մեջ ընկնելուց հետո անպայման հարություն է առնում նոր և կատարյալ մարմնով: Եվ քանի որ մարդու մարմնի կենդանությունը` հոգին, անմահ է, ապա այդպես էլ հարություն է առնելու նաև մարդը, և բնության այսպիսի երևույթները մեզ ուսուցանում են այս մասին: Սա ապացուցեց նաև Քրիստոս՝ հարություն տալով տարբեր մարդկանց, և մեռյալներից աստվածաբար հարություն առավ նաև Ինքը:

Ուրախություն ամուսնու մահվան համար

Սրբերից երկուսի մասին պատմությունը, որը հիմա ձեզ ենք ներկայացնելու, շատերիդ մեջ նախապես գուցե բողոք և մեծ զայրույթ առաջացնի: Ադրիանոսը հեթանոս զինվորական էր: Նա ամուսնացած էր քրիստոնյա մի բարեպաշտ կնոջ հետ, որի անունն էր Անատոլա կամ Նատալիա: Ադրիանոսն իր պաշտոնի բերումով ականատես էր եղել շատ նահատակությունների, զարմացել քրիստոնյաների նվիրվածության վրա, աստիճանաբար իմացել էր քրիստոնեության մասին ու հավատացել Քրիստոսին: Նա իմանում է նաև, որ հանուն Աստծո նահատակությունը համարվում է հավատքի և սիրո մեծագույն ապացույց, որը մարդուն տանում է Երկնքի Արքայության մեջ հավիտենական երանության: Եվ Ադրիանոսն իր անունը գրել է տալիս կալանավորների ցուցակի մեջ: Ատյանի առջև նա հայտնում է իր արարքի մասին, բանտարկվում և մահվան դատապարտվում: Կինը, նահատակ ամուսին ունենալու բերկրանքից երջանկացած, գնում է բանտ` իր ամուսնու շղթաները համբուրելու: Նահատակությունից առաջ Ադրիանոսը երաշխավորագրով տուն է գալիս, որպեսզի կնոջը հայտնի իր մահապատժի օրը: Անատոլան կարծում է, թե ամուսինն ուրացել է Քրիստոսին, և մերժում է դուռը բացել: Բայց երբ տեղեկանում է կատարվածի մասին, երջանկությամբ ընդունում է ամուսնուն: Մահապատժի ժամանակ կանանց թույլ չէին տալիս մոտ գտնվել: Բայց Անատոլան, տղամարդու հագուստներ հագնելով, բարձրանում է դահճի մոտ և վախով ու երկյուղածությամբ բռնում ամուսնու ոտքերը, մինչ դահիճը կիրականացներ մահապատիժը:

«Ի՜նչ անհեթեթություն, ի՜նչ խելագարներ են սրանք,- կմտածեն շատ մարդիկ առաջին հերթին,- մի՞թե սիրող կինը կուրախանա իր ամուսնու մահվան համար, դեռ ավելին, մի՞թե կօգնի իր ամուսնուն նահատակվելու»: Հիմա խաղաղ ժամանակներ են, և նման նահատակության անհրաժեշտություն չկա, բայց նախկինում` հալածանքների շրջանում, մարդիկ ավելի լավ էին համարում հանուն Քրիստոսի մեռնել, քան թե ուրանալ ու ապրել առանց Քրիստոսի: Առաջ մահը սարսափ էր պատճառում, բայց քրիստոնեության մեջ, ինչպես նշում է Պողոս առաքյալը, մեռնելը շահ է (Փիլիպ. 1.21), որովհետև ճշմարիտ քրիստոնյային տանում է միացնելու Քրիստոսին, տանում է միացնելու Նրան, ում սիրում են ամբողջ հոգով, ամբողջ մտքով և ամբողջ էությամբ: Բայց շատեր կհարցնեն՝ ինչպե՞ս կարող է սիրող կինը համակերպվել այս ամենի հետ: Ո՞րն է սերը, ամբողջովին վերցնե՞լ, թե՞ ամբողջովին տալ: Չէ՞ որ ճշմարիտ սերը առաջին հերթին ամբողջական նվիրաբերումն է և ոչ թե ամբողջական նվիրաբերում պահանջելը: Այսօրվա մարդկանց սիրո հասկացողության մեջ մեծ տեղ է գրավում եսասիրությունը: Մենք ցանկանում ենք, որ մեզ ուշադրություն դարձնեն, մենք ցանկանում ենք, որ մեզ տան, մենք ցանկանում ենք, որ մեզ երջանկացնեն, մինչդեռ իրական սիրո մեկ հատկությունը նույնիսկ սեփական տառապանքների հաշվին սիրած էակին երջանիկ տեսնելու կարողությունն է: Ահա այս իրական սերն ուներ նաև Անատոլան, ով համաձայն էր ամուսնու նահատակությանը, ամբողջ սրտով հավատալով, որ ամուսինն այդ նահատակությամբ ձեռք է բերելու հավիտենական երանություն: Նա համաձայն էր իր տառապանքների հաշվին իր ամուսնուն երանության մեջ տեսնելու: Եվ Անատոլան մի անգամ տեսիլքում տեսնում է ամուսնուն, ով նրան անվանում է մարտիրոսների քույր, որովհետև Անատոլան գնում էր բանտերը և խնամում մահվան դատապարտված քրիստոնյաներին: Անատոլան խաղաղ վախճան է ունենում: Նա իր հոգին ավանդում է աղոթելու պահին:

Մահվան պատիժը

Որոշ մարդիկ մահը պատկերացնում են որպես մի կմախք` ձեռքին գերանդի, որը հնձում է կենդանի մարդկանց` խլելով նրանց կյանքը: Մահվան նման նկարագրություն կա նաև Զաքարիա մարգարեի մարգարեության մեջ: Հրեշտակը հարցնում է մարգարեին. «Ի՞նչ ես տեսնում»: Եվ մարգարեն պատասխանում է. «Թռչող գերանդի եմ տեսնում` քսան կանգուն երկարությամբ և տասը կանգուն լայնությամբ»: Եվ հրեշտակը բացատրում է. «Դա այն անեծքն է, որ տարածվում է ամբողջ երկրի երեսին, որովհետև ամեն գողի մահացու պատիժը դրանով պիտի իրագործվի» (5.1-3):

Մարդկության պատմությունը ցույց է տալիս, որ ոչ մի բռնակալ չի մեռել հանգիստ մահով, այլ` ահավոր չարչարանքներով: Մարգարեության մեջ հրեշտակի խոսքերը զգաստության ու ապաշխարութան են կոչում այսօրվա գողերին ու ավազակներին, ովքեր իրենց հեղինակությունը փորձում են սպառնալիքներով հաստատել, քանզի նրանք էլ կմեռնեն նույնպիսի ահեղ չարչարանքներով, եթե չզղջան և ետ չդառնան իրենց մեղսալի ճանապարհից:

Մարմինների փտում

Մենք մխիթարվում ենք` իմանալով, որ մեր ննջեցյալների հոգիները երկնքում են, բայց տխրում ենք, իմանալով, որ նրանց մարմինները փտելու են երկրի վրա` հողի տակ: Սակայն սրա համար, ինչպես ասում է Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը, ուրախանալ է պետք: Քանզի եթե մարմինները չփտեին, մարդիկ կապված կմնային իրենց սիրելի հարազատների մարմիններին, կսարքեին դամբարաններ, ուր կզետեղեին գեղեցիկ իրեր, դրանք կզարդարեին տարբեր զարդերով, և կառաջանային մեռյալների քաղաքներ, ինչը մարդկանց կշեղեր ճշմարիտ աստվածպաշտությունից: Նաև մարմինները փտելով հող են դառնում, որպեսզի մարդիկ հավատան, որ Աստված մարդուն հողից է ստեղծել (Ծննդ. 2.7; 3.19, 23): Քրիստոսի երկրորդ գալստյան ժամանակ գերեզմաններից մարդիկ հարություն են առնելու նոր, անապական, փառավորյալ մարմիններով (Ա Թեսաղ. 4.15, Ա Կորնթ. 15.42-44, 53), որով և մեռյալների մարմինների փտելու համար պետք է ուրախանալ, ինչպես ուրախանում են խարխուլ տան մեջ ապրող մարդիկ, որոնց դուրս են հանում տանից` այն քանդելու և նրանց բնակության համար առավել շքեղ, նոր տուն կառուցելու համար:

Վշտի չափավորություն

Եկեղեցական կանոնն արգելում է մահացածի համար տևական սուգ անելը: Եթե մեռածի հարազատները շարունակում են երկար ժամանակ ողբալ ննջեցյալի վրա, ապա, ըստ եկեղեցական կանոնի, այդ մարդիկ զրկվում են եկեղեցում Հաղորդություն ստանալուց, և հոգևորականն իրավունք չունի նրանց խնդրանքով այդ ննջեցյալի համար հոգեհանգստյան արարողություն կատարել: Սակայն քահանան պարտավոր է իր նախաձեռնությամբ հիշել ննջեցյալին մեռելոցի օրերին` հոգեհանգստյան արարողությունը կատարելու ժամանակ: Նման մի կանոն կա մեկ այլ պարագայի համար: Երբ մահացող մարդը պատվիրում է իր հարազատներին ողբալ իր մահը արցունքերով, լաց ու կոծով, և երբ հետո հարազատները չեն հետևում մահացածի այս ցանկությանը, որ հատուկ է հեթանոսներին կամ անհավատներին, մահացածի հարազատներն ու մերձավորները չեն զրկվում Հաղորդությունից, սակայն քահանան իրավունք չունի որևէ արարողություն կատարելու այդ ննջեցյալի առնչությամբ:

Երբ մեր վիշտը սահմաններ չունի, դա նշանակում է, որ մերժում ենք Քրիստոսի Հարությունը, հարության հույսը բոլոր մահացածների, հոգու անմահությունը և հույսը հանդերձյալ կյանքի:

Հին Կտակարանում օրենքներ կային, որոնք արգելում էին նույնիսկ դիպչելը դիակին, որովհետև դիպչելու դեպքում մարդն անմաքուր էր համարվում (Թվեր 6.6-7, 19.11-13): Մաքրվելու համար նա պետք է իրեն լվար հատուկ ջրով, որ հրեաների կողմից գործածվում էր մաքրման կրոնական արարողությունների համար: Եվ գուցե սրա հիշատակումով է հայերիս մոտ տարածվել նման մի սովորություն: Երբ թաղման օրը կամ դրան անմիջապես հաջորդող օրերին վերադառնում են գերեզմանոցից, ձեռքները լվանում են տան մուտքի առջև: Հավանաբար սա նշանակում է նաև վիշտը տանից դուրս թողնելը և քրիստոնեական չափավորությունը սգի և տխրության մեջ:

Առաքինի մահ

Սրբերի կյանքի պատմություններից տեսնում ենք, որ նրանք բոլորն էլ առաքինի ապրելով նաև առաքինի մահ են ունեցել` արժանանալով հավիտենական կյանքի: Եվ մենք ինքներս, սա իմանալով, մեր ազատ կամքով ընտրենք միայն բարին` միշտ հիշելով այս իմաստուն խոսքերը. «Առաքինի մահը գանձ է, և յուրաքանչյուր ոք բավականաչափ հարուստ է, որպեսզի ձեռք բերի այն»:

Ողորմություն հանուն ննջեցյալի

Քրիստոնեությունը հորդորում է իր հետևորդներին չափավոր լինել վշտի մեջ, որովհետև մահն ինչ-որ իմաստով նաև ուրախություն է, քանզի ննջեցյալի հոգին ժամանակավորից անցնում է հավիտենություն և բնակվում Աստծո շնորհած երանելի խաղաղության մեջ: Սակայն կան մարդիկ, որոնք իրենց կայնքն անցկացրել են անհավատությամբ և մեղքերով ծանրաբեռնված: Այդպիսինների համար հոգեհանգստյան արարողությունը շատ քիչ բանով կարող է օգտակար լինել: Եվ միայն մեկ հնար է մնում` աղոթել ու ողորմություն անել ննջեցյալի հիշատակի համար: Ինչո՞ւ հենց ողորմություն. որովհետև ողորմությունն ավելին է, քան մեռյալին հարություն տալը, քանի որ մեռածին հարություն տալով պարտական ենք լինում Աստծում, որովհետև այդ հրաշքը աստվածային զորությամբ է լինում, մինչդեռ երբ ողորմություն ենք անում, մեզ պարտական ենք դարձնում հենց Աստծուն Իրեն:

Հանուն ննջեցյալների

Եթե ինքներս մեզ հետ անկեղծ լինենք, ապա կխոստովանենք, որ ննջեցյալների պարագային հիմնականում ամեն ինչ անում ենք առաջին հերթին ոչ թե մահացածների, այլ մեզ համար: Ֆրանսիացի մեծանուն փիլիսոփա Ֆրանսուա դը Լարոշֆուկոն հետևյալ ճիշտ դիտարկումն է արել. «Թաղման ճոխ արարողությունները ոչ այնքան հավերժացնում են մեռածների արժանիքները, որքան բավարարում են ողջերի սնափառությունը»: Խիստ է ասված գուցե, բայց այս խստության մեջ մեծ ճշմարտություն կա: Նույնիսկ երբեմն մենք ողբալով մերձավոր մարդու կորուստը` իրականում ողբում ենք ինքներս մեզ, մենք տխրում ենք մեր հաճույքների, մեր հանդեպ բարի վերաբերմունքի կորստի համար: «Այսինքն,- ասում է այս իրողությունը նկատած փիլիսոփան,- մենք արցունք ենք թափում ողջերի ճակատագրի համար և դա համարում մեռածների հաշվին»: Անգամ գերեզման գնալը առաջին հերթին անում ենք մեզ համար. գնում ենք գերեզմանատներ, որպեսզի ննջեցյալի հանդեպ մեր պարտքը կատարենք և այդ պարտքի զգացումից թեթևացած` տուն ենք գալիս: Իսկ ի՞նչ պետք է անենք հենց ննջեցյալների համար: Մեռելոցի օրերին բոլոր եկեղեցիներում մատուցվում է Սուրբ Պատարագ, որի ավարտին կատարվում է հոգեհանգստյան արարողություն: Գերեզմանատուն գնալուց առաջ նախ պետք է Պատարագին մասնակցենք և նախքան Պատարագի սկսվելը մեր ննջեցյալների անունները փոխանցենք պատարագիչ քահանային: Հոգեհանգստյան արարողության ժամանակ քահանան բարձրաձայն ընթերցում է ննջեցյալների անունները և աղոթում նրանց հոգիների հանգստության և խաղաղության համար: Եվ մենք էլ, եկեղեցում միանալով քահանայի աղոթքներին, շատ ավելի մեծ բան արած կլինենք ննջեցյալների համար, քան նրանց մահվան հիշատակի օրերին կերակուրներով ու խմիչքներով միմյանց պատվելը:

Աղոթք ննջեցյալների համար

Մեծապես կարևոր է ողջերի աղոթքը ննջեցյալների համար: Մակաբայեցիների գրքում նշվում է մեռյալների համար աղոթքի անհրաժեշտությունը նաև նրանց մեղքերի թողության համար (Բ Մակաբ. 12.43-46): Եկեղեցական կանոնագրքի կանոններից մեկում նշվում է, որ Աստված լսում է ողջերի աղոթքները և թեթևացնում մեռյալների հոգիների բեռը: Կանոնը վկայակոչում է Սուրբ Գրքից Եղիա մարգարեի կողմից կնոջ խնդրանքով նրա մեռած որդու հարության փաստը (Գ Թագ. 17.17-23), ինչպես նաև Տաբիթայի հարությունը, ում հարություն տվեցին առաքյալները` տեսնելով մարդկանց արտասուքը (Գործք 9.36-42): Եկեղեցական կանոնն ասում է, որ եթե ողջերի աղոթքներով աստվածային զորությունը մեռելությունից կենդանության է բերում, կարող է նաև ողջերի աղոթքով մեղքերի թողություն շնորհել հույսով ննջեցյալներին: Նաև Տերը, անդամալույծին բերող մարդկանց հավատքը տեսնելով, անդամալույծին բժշկում և մեղքերի թողություն շնորհեց (Մատթ. 9.2-7, Մարկ. 2.3-12, Ղուկ. 5.18-25):

Սակայն աղոթքները և հոգեհանգստյան արարողությունները օգուտ չունեն այնպիսի ննջեցյալի համար, ով ապրել է մեծամեծ մեղքերի մեջ և մեռել առանց զղջալու, ինչպես որ չորացած ծառի համար անօգուտ է ջուրը: Մեր Եկեղեցու հեղինակներից Բարսեղ Մաշկևորցին ասում է, որ այդպիսինների պարագային թերևս օգուտ լինի նրանց անունով ողորմություն անելը, «քանզի ողորմությունը բարձրագլուխ պարծենում է դատաստանի դիմաց» (Հակ. 2.13):

Գերեզման գնալը

Ննջեցյալի թաղումից հետո նաև առաջին յոթ օրերը գնում են գերեզման: Այս առնչությամբ եկեղեցական հեղինակները իմաստուն բացատրություններ են տվել, որոնցից հետաքրքրական են հատկապես առաջին, երրորդ, հինգերորդ և յոթներորդ օրվա վերաբերյալ բացատրությունները` ըստ Սուրբ Գրիգոր Տաթևացու:

Այգուց

Թաղման առաջին օրը կոչվում է այգալուց: Այս օրը պետք է նախ կանայք գնան գերեզման, հետո` տղամարդիկ, և հոգևոր տեսությամբ ուրախանան, ինչպես յուղաբեր կանայք նախ եկան գերեզման և տեսան հարուցյալ Քրիստոսին, ապա` առաքյալները (Մատթ. 28.9-10, Մատթ. 16.9-11, Հովհ. 20.11-18): Նախորդ օրը մեռածի համար մեծ սուգ արեցինք, սակայն այսօր թեթևացած գալիս ենք գերեզման և գոհանում Աստծուց: Երեկվա օրը թաղման խորհուրդն էր, և այս առավոտը՝ հարության առավոտի խորհուրդը: Արեգակի ծագելը մեր ծնվելն է նշանակում, իսկ մուտը` գերեզման մտնելը: Իսկ այդ առավոտը ընդհանրական հարությունն է նշանակում: Այգալուցի օրը ևս հոգևորականը գերեզմանի վրա եկեղեցական արարողություն է կատարում, քանզի մարդը մեղքով է կապվում երկրում և երկնքում, իսկ քահանայական աղոթքով կրկին կապանքների արձակումն ենք խնդրում (Մատթ. 18.18):

Երրորդ օր

Մեղքերի թողությունը լինում է երեք բաներով` զղջմամբ, խոստովանությամբ և ապաշպարությամբ, որ լինում է մտքով, խոսքով և գործով: Նաև երեքն են հոգիների տեղերը` հոգիների կայան, դժոխք և արքայություն: Մահից հետո հոգիները հանգրվանում են հոգիների կայանում, իսկ Դատաստանից հետո լինելու են կա՛մ դժոխքում, կա՛մ Երկնքի Արքայության մեջ:

Քրիստոսի թաղումից երեք օր հետո առաքյալները և կանայք գերեզման եկան և տեսան հարուցյալ Փրկչին: Նույնպես և մենք, երեք օր հետո գալով ննջեցյալների գերեզման, հարության ավետիսն ենք տալիս և հոգով ուրախանում ենք:

Հինգերորդ օր

Հինգերորդ օրը թռչունները ստեղծվեցին և երկինք բարձրանալով զվարճացան (Ծննդ. 1.20-23): Այսպես և բաժանված հոգին թռչելով երկինք` ուրախանալով բերկրում է կատարյալների հոգիների հետ, որի համար նաև մենք, այս օրը գերեզման գալով, սրբերի հիշատակությամբ խնդակից ենք լինում նրանց: Քրիստոս շաբաթվա հինգերորդ օրը մարմնով բարձրացավ առ Հայր, դրա համար թաղման հինգերորդ օրը գալիս ենք գերեզման և այսպիսի փրկավետ խորհուրդը հիշատակում ննջեցյալների համար:

Յոթներորդ օր

Աստված վեց օր գործեց և յոթներորդ օրը հանգստացավ (2.2): Դրա համար աղաչում ենք, որ ննջեցյալի հոգին հանգստացնի այս օրը: Տերը, շաբաթվա յոթներորդ օրը հոգով դժոխք իջած լինելով, ազատեց գերյալ հոգիներին: Նմանապես այս օրը հավաքվելով` մենք խնդրում ենք, որ լուծի ննջեցյալի մեղքերի ապականությունը և ազատի նրա հոգին օդային չար իշխանություններից (Եփես. 2.2; 6.12): Հոգին բաժանվելով մարմնից` յոթ աստիճանով է մտնում յոթնաստեղյան լուսո խորանը, սրա համար, ըստ յուրաքանչյուր աստիճանի, յոթ օր աղոթում ենք և օգնական լինում նրան:

Հակոբը, ասորիների Միջագետքից ելնելով, վեց օր փախստական ընթացավ և յոթներորդ օրը հանգստացավ Գաղաադ լեռան վրա (Ծննդ. 31.20-23), մինչ Լաբանը, նրա հետևից ընթանալով, նրա կացարանում կուռքերը և իր ունեցվածքից որոնեց, և երբ չգտավ, ձեռնունայն ետ դարձավ (55): Միջագետքը նշանակում է մարդկանց բնակության երկիրը: Հակոբի ելնելը Միջագետքից` Բաբելոնից, իր բոլոր ինչքերով և ստացվածքով, նշանակում է մեր ելնելն այս աշխարհից ամենայն բարեգործությամբ, որ այստեղից տանում ենք: Եվ ասորի Լաբանը յուրայիններով դևերի գունդն են, որ հոգու ետևից գնում են վեց օր, մինչ հոգին յոթներորդ օրը հասնում է օթևան, այսինքն` հոգիների կայանը:

Սարսափ մահից և մեռածներից

Անցյալում մարդը սարսափում էր մահվանից: Ներկայումս տարբեր հեռավոր երկրներում բնակվող պրիմիտիվ ցեղերը, որ ապրում են նախնադարյան պատկերացումներով, հեռու զարգացած քաղաքակրության կյանքից ու գաղափարներից, մահվան հանդեպ նույն սարսափն ունեն: Պրիմիտիվ ցեղերը մեռած մարդկանց վերաբերյալ սնոտիապաշտություններ ունեն: Նրանք կարծում են, որ մեռածները ցանկանում են վրեժխնդիր լինել իրենց մահվան համար և որպես հոգիներ գալով կենդանի մարդկանց մոտ` երկյուղ և աղետներ են բերում: Այս սնոտիապաշտությամբ մահը հաճախ պատկերվում է որպես մեռած մարդ` իր ոսկորներով: Որոշ ցեղեր կարծում են, որ նրանք մեռածների հարձակումներից կպաշտպանվեն և ապահովության մեջ կլինեն, եթե իրենց և մեռածների միջև ջրային տարածություն լինի: Դրա համար էլ նրանք իրենց ննջեցյալներին թաղում են հարևան կղզիներում, ուր հասնում են իրենց նավակներով: Ցեղերի անդամները վախենում են նաև մահացածների անուններից: Նրանք փոխում են բոլոր այն անունները, որոնք նման են մահացած մարդու անվանը, լինեն դրանք երեխաների, մեծահասակների, նույնիսկ կենդանիների, առարկաների և այլ անուններ: Սակայն երկար ժամանակ անց այդ անունով են կոչում երեխաներին` խորհրդանշելով մեռած մարդու վերածնունդը: Իսկ քրիստոնեության մեջ մենք հարգում ենք ննջեցյալներին, աղոթում նրանց համար` իմանալով, որ նրանց հոգիները կենդանի են և դուրս են այս երկրային կյանքից ու չեն կարող վերադառնալ մինչև Վերջին Դատաստանի օրը, երբ գերեզմաններից հարություն առնելով կատարյալ մարմիններով` ստանալու են պարգևներ կամ պատիժներ հավիտենության մեջ` ըստ իրենց ապրած կյանքի ու հավատքի:

Մեռածների և նրանց հոգիների մասին

Մեռնելուց հետո մարդու հոգին ժամանում է երկնքում հոգիների կայանները, սակայն այդ ճանապարհին մարտ է լինում դևերի հետ, որոնք երկնքի ներքևում են (Եփես. 2.2; 6.12): Չար ոգիները վախեցնում են, հուր բորբոքում, տանջարան կազմում և բոլոր մեղքերը հիշեցնում, մինչ ավանդող հրեշտակը սաստում է նրանց և ապա հոգին հասցնում հոգիների կայան, որտեղ հոգիները մնում են մինչև դատաստանի հատուցումը:

Բաժանված հոգին երկրի արտաքին խորանում է, մտնում է միջին սրբություն, ուր հոգիների կայաններն են: Հարությունից հետո Քրիստոս խորհրդաբանորեն ասված վարագույրի ներքին կողմը (Եբր. 6.19)` հրեշտակների դասերին նրանց կխառնի, ինչպես ասաց. «Ուր Ես եմ, այնտեղ կլինի և Իմ ծառան» (Հովհ. 12.26):

Պետք է իմանալ, որ բոլոր ննջեցյալները կարոտ են քահանայական աղոթքին և պաշտամունքին. մեղանչածները մեղքերից թեթևանալու համար, իսկ սրբերը` փառքի պսակները ավելանալու համար: Անմեղ երխաներին առավել պետք են աղոթքները, որովհետև ո՛չ չար են գործել և ո՛չ բարի, ո՛չ տանջանք ունեն և ո՛չ պսակ, քանզի բարուց և չարից են հատուցումները, իսկ ննջեցյալների համար կատարվող պաշտոնը` արարողությունը, ողորմությունը և այլն նրանց համար լինում են պսակների առիթ:

Ոմանք ո՛չ կդատվեն և ո՛չ կդատապարտվեն, որոնք են կատարյալ սրբերը: Ոմանք ո՛չ դատվում են և ո՛չ դատապարտվում, ինչպիսին են բոլորովին մեղավորները: Սրանց երկուսին էլ քննության դատաստան պետք չէ, քանի որ հայտնի է, թե ընտրյալներ են կամ դատապարտվածներ, ինչպես և Տերը ոմանց համար ասում էր, թե չպիտի դատապարտվեն, և ուրիշների համար, թե` արդեն իսկ դատապարտված են (Հովհ. 3.18; 5.24): Այլ քննության գալիս են միջակները, ովքեր ունեն մեղքեր և բարի գործեր, և սրանք երեքի են բաժանվում այսպես` առավել չար գործեր ունեցողներ, առավել բարի գործեր ունեցողներ և չարն ու բարին հավասարապես ունեցողներ: Նրանք, որոնց չարն առավել է, քան բարին, դատվում են և դատապարտվում: Նրանք, ովքեր առավել ունեն բարի, քան չար, դատվում են և չեն դատապարտվում: Ովքեր հավատ ունեն և ոչ գործեր, չեն փրկվում, ինչպես չար հավատացյալները: Եվ ովքեր գործեր ունեն և ոչ հավատ, դարձյալ չեն փրկվում, ինչպես անհավատ բարեգործները: Իսկ ովքեր չափավոր են երկուսի մեջ, փրկվում են:

 

Տեր Ադամ քհն. Մակարյան

«Քրիստոնեության իսկությունը» գրքից