Նէօհեթանոսութեան եւ գաղտնագիտութեան զարթօնքը աշխարհի վախճանի սեմին

«Այն ժամանակ, մինչ Աստծուն չէիք ճանաչում, ծառայում էիք նրանց, որոնք ի բնէ աստուածներ չէին. իսկ այժմ, որ ճանաչեցիք Աստծուն, մանաւանդ որ Աստուած էլ ճանաչեց ձեզ, ինչպէ՞ս էք վերադառնում նորից դէպի տկար ու խեղճ տարերային ուժերը, որոնց նորից ուզում էք ձեզ գերի դարձնել» (Գաղ. 4, 8-9):

       Հելոուինը, ինչպէս տեսանք, իր հեթանոսական չար ծագմամբ ու հոգեվնաս էութեամբ պարունակում է սատանայապաշտական տարրեր, որոնց միջոցով տեղի է ունենում հասարակական գիտակցութեան եւ աշխարհայեացքի սատանայացումը: Նրա ետեւում թաքնուած է դիւական չարիքի հազարամեայ պատմութիւնը, որն անմիջականօրէն կապուած է գաղտնագիտութեան գաղափարախօսութեան հետ: Ուստի, օգտագործելով այս առիթը՝ տեղին է նաեւ հակիրճ նշել նէօհեթանոսութեան ու գաղտնագիտութեան հերթական զարթօնքի մասին ընդհանրապէս:

        Պատմութեան եզրին, յատկապէս կենցաղային, մշակութային կեանքում, քաղաքականութեան ու մարդկանց յարաբերութիւնների տիրոյթում ձեւաւորւում է գերերկրային, «նոր համաշխարհային» մի կարգ, որն իր ոգեշնչումն առաւելապէս ստանում է հեթանոսութեան ու գաղտնագիտութեան հերթական զարթօնքից: Աստուածաշունչ մատեանն աւարտւում է Յովհաննէս աստուածաբան առաքեալի «Յայտնութեան» գրքով, որտեղ նա խօսում է աշխարհի վախճանի մասին։ Առաքեալն զգուշացնում է. «Այն գազանը, որ տաճարից դուրս է, տրուել է հեթանոսներին: Նրանք քառասուներկու ամիս սուրբ քաղաքը ոտքի կոխան պիտի դարձնեն» (Յայտ. 11, 2)։ Իսկ թէ ովքե՛ր են գազանին երկրպագող հեթանոսները, Պօղոս առաքեալն արդէն յստակ ասել է. «Նրանք փոխարինեցին Աստծու ճշմարտութիւնը ստով. հնազանդուեցին ու պաշտեցին արարածներին եւ ոչ Արարչին» (Հռոմ. 1, 25): Դեռեւս Դաւիթ մարգարէն էր ասում, թէ՝ «Հեթանոսների բոլոր կուռքերը դեւեր են» (Սաղմ. 95, 5)։ Ուստի, աշխարհի վրայ գալիք պատահարների ու խռովութեան ժամանակ մեծ նշաններ պիտի լինեն. «Եւ երկրի վրայ պիտի լինի հեթանոսների տագնապ…, որովհետեւ երկնքի զօրութիւնները պիտի շարժուեն» (Ղուկ. 21, 25-26):

        Նախաքրիստոնէական դարաշրջանի հեթանոսական հինաւուրց հաւատալիքների ու ծէսերի բեկորներից անհաւատ ու անաստուած, այլափառ ու խառնակրօն մտաւորականութեան կողմից այսօր արհեստականօրէն ստեղծուել է հին հեթանոսական կռապաշտութեան, դիւապաշտութեան հոգեւոր փորձի ու աշխարհընկալման վերակենդանացումը կամ վերականգնումը: Իսկ «ժամանակի ոգին» վերափոխել է հին հեթանոսական հաւատալիքների պատկերացումները: «Նոր դարաշրջան»-ի (New Age) հեթանոս գաղափարախօսութիւնը, որ այժմ անուանւում է «նէօհեթանոսութիւն» (նոր հեթանոսութիւն), համաշխարհային մի նոր խառնակրօնութիւն է, որը բաղկացած է հին հեթանոսական առեղծուածային հաւատալիքներից, դաւանանքային, պաշտամունքային, օկուլտային, էզոտերիկ ուղղութիւնների համախմբումից: Ուստի, ժամանակակից մարդուն այսօր սպառնում են այնպիսի բազում վտանգներ ու փորձութիւններ, որոնց մասին հին «աւանդական հասարակութեան» մարդն այնքան էլ մտահոգուած չէր: Նոր դարաշրջանում նէօհեթանոսութիւնն ու գաղտնագիտութեան գայթակղութիւնը զարգանում ու տարածւում են, ինչպէս կ՚ասէր առաքեալը, «սուրբ քաղաքում», այսինքն՝ քրիստոնէական աւանդոյթի ներսում, որի գլխաւոր նպատակն է՝ խափանել ու փոխարինել աւանդական քրիստոնէական դաւանական հիմքերը։ Ոմանք, հաշուի չառնելով Եկեղեցու դարաւոր փորձառութիւնը եւ անտեսելով աւանդական կրօնադաւանական համոզմունքները, կարծում են, թէ հոգեւոր աշխարհում բոլոր ուղիները միայն բարի են, եւ վտանգաւոր ոչինչ չկայ՝ ձեռք բերելու «հոգեւոր» նորանոր գաղտնուսոյց ուսմունքներ եւ էզոթերիկ բնոյթի փորձառութիւններ: Նէօհեթանոսութեան զարթօնքի ու զարգացման այս պայմաններում ժամանակակից մեր սնոտիապաշտական ու սպառողական հասարակարգն սկսում է որոնել զանազան այլ միջոցներ` աներեւոյթ ոգեղէն էակների ու խաւարային ուժերի հետ կապ հաստատելու համար: Իսկ այն սահմանափակումները, որոնք Եկեղեցու աւանդոյթն է պարտադրում կրօնական հանդուրժողականութեանը, իհարկէ, աւելորդ են թւում: Ուստի, աշխարհի վախճանի սեմին ստեղծւում է մի այնպիսի համաշխարհային համայնավարութիւն, որտեղ գրեթէ անհնար պիտի լինի գտնել Քրիստոսի Աւետարանի լոյսը:

        Հեթանոսութեան հոգեւոր նոր զարթօնքը սովորական մի մտաւոր նորոյթ չէ միայն, այլ այն հակաքրիստոսի գլխաւոր զէնքը եւ անհրաժեշտ պայմանն է՝ իր գալուստն ու տիրապետական գերիշխանութիւնը գործնականապէս ապահովելու եւ իրականացնելու համար: Համաշխարհային գաղափարախօսական տեսանկիւնից «նոր դարաշրջան»-ը վերաբերում է մարդկային հոգեւոր գիտակցութեան վերափոխման գաղափարին, երբ բացայայտւում են մարդու «ես»-ի, տիեզերքի ու կենդանական աշխարհի հոգեւոր «միասնութեան» կեղծ գաղափարները, որոնք ենթադրում են անհատականութեան սկզբունքի ճանաչումը եւ «աստուածային»-ի հետ դրանց միաձուլման հնարաւորութիւնները: Նէօհեթանոսական գաղափարախօսութեան ամենայայտնի բնորոշիչներն են անանձ չաստուածը (ուժ, էներգիա), վերամարմնաւորման անհրաժեշտութիւնը, մարդու «ես»-ի հոգեւոր զարգացումը, շարունակական յայտնութիւններն անդենականից, «մեդիտացիա»-ի կամ գիտակցութեան յափշտակման անհրաժեշտութիւնն ու նրա վրայ ազդեցութեան այլ ուղիները, չինական կամ բուդդայական «մեդիտացիա»-ն, «աստրալ» թռիչքները, առեղծուածային ոգիների եւ օտարերկրացիների հետ կապերը, եօգայի զանազան մեթոդները, գաղտնագիտութեան էզոթերիկ գործողութիւնները, էքստրասենսութիւնը, կախարդութիւնը, դիւապաշտական ծէսերը, գուշակութիւնը, կռապաշտութիւնը, նորապաշտութիւնը, շամանականութիւնը, ճակատագրապաշտութիւնը, համասեռամոլութիւնը, մայր-աստուածուհու պաշտամունքն ու բնապահպանական կրօնը, մասոնականութիւնը, խառնակրօնութիւնը, քրիստոնէական աղանդները, միջկրօնական կեղծ էկումենիզմը, եւ այլն: Հետեւաբար, մեր օրերում ձեւաւորւում է հեթանոսական գաղտնի տեսութիւնների նոր գաղափարախօսութիւնը՝ նէօհեթանոսութիւնը, որը մի շարք կրօնական, սոցիալ-քաղաքական, պատմամշակութային միաւորումների ու շարժումների խառնուրդն է: Վերջինիս գործունէութեան հիմնական նպատակն է քրիստոնէական դարաշրջանում վերաիմաստաւորել նախաքրիստոնէական հեթանոսական հաւատալիքները, կախարդական, կռապաշտական ու դիւապաշտական ծէսերն ու պաշտամունքները: Նէօհեթանոսական շարժումներն այսօր աշխարհի ամենաարագ աճող ու տարածուող խառնակրօն ուղղութիւններն են, որոնց տարածումը 21-րդ դարի ամենագլխաւոր սպառնալիքներից մէկն է:

        14-15-րդ դարերում Արեւմտեան Եւրոպայում սկիզբ առած «Բարենորոգչութեան» հոգեւոր շարժման ծննդեամբ քրիստոնէական ու հեթանոսական աշխարհում սկսուեցին հոգեւոր «վերափոխումներ»: Պատմական նոր փուլում համաշխարհային հակաքրիստոնէացման ու նէօհեթանոսական գաղտնագիտութեան զարթօնքի գործընթացն սկսուեց մասնաւորապէս այն ժամանակ, երբ բողոքականներն ապստամբեցին Վատիկանի դէմ: Եւրոպայում սկսուեց համընդհանուր շեղումը քրիստոնէական աւանդական սկզբունքներից: Յուսահատուած եւրոպացիների մի մասը ձգտում էր վերականգնել քրիստոնէական Եկեղեցու հետ միասնութիւնը, բայց Հռոմի Պապի իշխանութիւնից դուրս: Ժխտելով պապականութիւնը՝ «բարենորոգչականների» մեծ մասը չհասկացաւ աւելի վաղ կորցրած եկեղեցական ու հոգեւոր սրբութիւնների արժէքները եւ սկսեց յօրինել ինքնահնար, քմահաճ, երեւակայական, կեղծ հաւատալիքներ: Նախկին քրիստոնեաների մէկ այլ մասն էլ, հեռանալով հռոմէական պապականութիւնից, ընդհանրապէս հրաժարուեց քրիստոնէութիւնից ու վերադարձաւ նախաքրիստոնէական հեթանոսութեանը՝ փորձելով այն «վերակենդանացնել» ու «վերափոխել»: Այսպէս, միաժամանակ սկսուեցին «բարենորոգչական» քրիստոնէութեան ու նէօհեթանոսական աշխարհայեացքների համապատասխան կրօնի, մշակոյթի, արուեստի, կեանքի վերափոխումները: Մարդը ձգտում էր վերականգնել իր կորցրած միասնութիւնն Արարչի հետ, բայց ուշադրութեան կենտրոնը մարդու ներքին հոգեւոր կեանքից տեղափոխուեց դէպի «արտաքին մարդը»: Արդիւնքում, մարդու հոգեւոր կացութիւնը մնաց արտաքին իրաւական մեքենայացման ներքոյ, իսկ հոգու իրական սրբութիւնն այլեւս փրկութեան չափանիշ չհանդիսացաւ։ Ընկած ու մեղաւոր մարդու բարենորոգման հիմնական նպատակն ու իմաստն ուղղուած չեն ներքինին, այսինքն՝ հոգու բժշկութեանը, կատարելագործութեանն ու սրբագործութեանը, այլ ուղղուած են մասնաւորապէս միայն արտաքին «աւետարանչութեան»-ը։ Հետեւաբար, հոգու ներքին սրբացման առաջնային կարեւորութեան թերագնահատման պատճառը հանդիսանում է նէօբողոքական աստուածաբանութեան այն սխալ շեշտադրութիւնը, որ դրւում է ոչ թէ մեղաւոր մարդու մեղանչական յոռի բնութեան եւ էութեան իսկական բժշկութեան ու բարեփոխման վրայ, այլ պարզապէս միայն Աստծու առաջ իր մեղաւորութեան իրաւական իրավիճակի կամ դրութեան իմացութեան եւ արդարացման արտաքին, խաբեպատիր, կեղծ փրկագործութեան բանաձեւերի վրայ։ «Բարենորոգչութեան» անուան տակ ամբողջովին խեղաթիւրուեցին Քրիստոսի փրկագործութեան խորհուրդները:

        Ամենեւին տարօրինակ չէ, թէ «Բարենորոգչական» քրիստոնէութեան ու նէօհեթանոսական շարժումները նմանութիւն ունեն։ Երկուսն էլ ատում են աւանդական ընդհանրական Եկեղեցին։ Անցեալում Եկեղեցին բաժանուած էր հեթանոս աշխարհից, եւ Եկեղեցու դէմ թշնամութիւնը համարւում էր թշնամութիւն քրիստոնէութեան դէմ։ Եկեղեցուց դուրս քրիստոնեաներ կամ քրիստոնէութիւն գոյութիւն չունէր։ Քրիստոնէութիւնն արտայայտւում էր միայն Եկեղեցու միջոցով, քանի որ այժմ, երբ Յիսուս այլեւս մեր մէջ չէ տեսանելի կերպով, միշտ մեզ հետ մնալու համար Իր սէրն ու իմաստութիւնն ընտրել եւ ընդունել են մէկ այլ Մարմին՝ Եկեղեցին, այսինքն՝ Քրիստոսին պատուաստուած հաւատացեալների հաւաքը: Այնտեղ շարունակւում է Տիրոջ Մարդեղութեան խորհուրդը, Ով Իր Հոգու զօրութեամբ հանդիպում է մեզ եւ երկխօսութեան մէջ մտնում իւրաքանչիւրիս հետ՝ մեզ հաղորդելու Իր Շնորհը։ Եկեղեցին այս երկրի վրայ դարձաւ երեւելի ու տեսանելի քրիստոնէական համայնք, որից դուրս պարզապէս չէին կարող լինել քրիստոնեաներ։ Բոլոր նոր հաւատացեալները ծառի ճիւղերի պէս միանում էին ու հաստատւում Որթատունկի՝ Քրիստոսի Մարմնի վրայ։ «Գործք Առաքելոց»-ում կարդում ենք, թէ Տէրը հաւատացեալներին անդամագրում էր Եկեղեցուն (տե՛ս Գործք 2, 41): Ուրեմն, մկրտուած քրիստոնեաները միանում էին Եկեղեցուն, իսկ դրսի հեթանոսներից «ոչ ոք չէր համարձակւում մօտենալ նրանց» (Յովհ. 15, 19)։ Սակայն նէօհեթանոսութեան ու նէօբողոքականութեան զարթօնքի հետեւանքով Եկեղեցու եւ աշխարհի միջեւ այսօր ստեղծուել է մէկ այլ միջավայր, մէկ ուրիշ այլակրօնութիւն, այսինքն՝ Եկեղեցուց դուրս, բայց նրա անուամբ ներկայացող յարանուն ապաեկեղեցական «նէօքրիստոնէութիւն», որն իր եկեղեցամարտ թշնամութեամբ ջանում է ճշմարիտ Եկեղեցու լոյսը մարել: Սա՛ է պատճառը, որ Եկեղեցին փնտռողները յաճախ մոլորւում են եւ շեղուելով ճանապարհից՝ այդպէս էլ չեն հասնում Քրիստոսի մէկ ու ճշմարիտ Եկեղեցուն՝ յարելով այլեւայլ աղանդների կամ նեօհեթանոսական շարժումների։

        Նէօհեթանոսութեան հիմնախնդիրն իր բոլոր բաղադրեալներով եւ ընդհանուր իմաստով հակադիր է Քրիստոսի Եկեղեցուն, որի առանցքային հիմնախնդիրն է երկրի նմանեցումը երկնքին, մարդու աստուածակերպութեան կերտումը, երկրայինի համապատասխանեցումը երկնային Արքայութեան հետ։ Իսկ հեթանոսութեան միտումն ու նպատակն է՝ երկնայինի նմանեցումը երկրայինին։ Հեթանոսական աշխարհընկալման գլխաւոր առանձնայատկութիւնն է մարդու հեռացումը ճշմարիտ Աստծուց՝ բազմաստուածութիւնն ու անհաւատութիւնը, մարդակերպ ու կենդանակերպ աստուածները, արարչութեան հետ որեւէ կապ չունեցող երեւակայական էակները, վերինի ենթակայութիւնը ստորինին։ Այս ամէնից էլ բխում են այն համակարգային փոխակերպումները, որոնք աղաւաղում են ողջ արարչութեան հիմնադրոյթները։ Դասական հեթանոսութեան բնորոշ յատկանիշներից է մարդուն՝ աստծու «կարգավիճակ» տալը։ Աստուածաշնչի առաջին իսկ էջերում միամիտ եւ անփորձ նախամարդկանց օձն ասում է. «Դուք կը լինէք աստուածների նման» (Ծննդ. 3, 5)։ Քանի որ արարածը չի կարող աստուած դառնալ, ապա նա պիտի պարզապէս աստուածացուի՝ իր որակների մէջ մնալով հանդերձ։ Այս դէպքում «աստուածացման» համար միակ միջոցն է չաստուածներին մարդկային յատկանիշերով օժտելը։ Այս հանգամանքի թելադրանքով առաջանում են բազմաթիւ մարդակերպ եւ անասնակերպ աստուածութիւններ։ «Մարդը՝ որպէս Աստծու պատկեր» սկզբունքի փոխարէն հեթանոսութիւնն առաջ է քաշում «աստուածները՝ մարդու պատկեր» սկզբունքը։ Անկարող լինելով Աստծուն նմանուել, աստուածամերժ մարդիկ սկսեցին իրենց նմանեցնել չաստուածներին, եւ երկնային իշխանութեանը վերագրել երկրային իշխանութեան որակներ։ Իսկ այսօրուայ նէօհեթանոսութիւնը կրկին բորբոքեց եւ արթնացրեց հեթանոս մարդու «հերոսական» կերպարի հետաքրքրութիւնը: Հին չաստուածները, դեւերը եւ առասպելական հերոսներն ու քանդակներն սկսեցին ընկալուել որպէս գեղեցիկ եւ ուժեղ մարդու խորհրդաւոր իդէալներ: Մեղաւոր մարդը դարձաւ տիեզերքի կենտրոնն ու սկսեց փառաբանել եւ երկրպագել մարդկային բնոյթը, հնարաւորութիւններն ու ստեղծագործ հանճարը: Այսպէս, հաճեցնելով մտաւոր հպարտութիւնն ու մարմինը` կատարուեց մարդկային հասարակութեան վերադարձը դէպի հին չաստուածները, դիւթական «հերոսները» եւ դիւական ոգիները: Հին յունական դիցաբանութեան չաստուածների եւ հերոսների՝ Զեւսի, Ապողոնի, Օրիօնի, Աֆրոդիտէի, Հերակլէսի, Պղատոնի, սպարտացիների ու շատ այլոց միասեռականութիւնը, մանկապղծութիւնը եւ միւս այլասերուածութիւնները, ինչպէս նաեւ արական համասեռամոլութեանը համընթաց կանանց իգամոլութիւնը հասել էին իրենց գագաթնակետին: Աստուածների շարքում էր Հերմեսի եւ Աֆրոդիտեի արուէգ զաւակը, որի անունը կազմուել էր ծնողների անուններն իրար կցելով՝ Հերմաֆրոդիտ։ Յունական դիցաբանութեան մէջ բաւականին լայնօրէն ներկայացուած են աւելի քան յիսուն առասպելներ՝ նոյն սեռի «սիրոյ» հետ կապուած: Յունական որոշ հասարակութիւններում (Սպարտա, Կրետէ) համասեռամոլ յարաբերութիւններն օրէնքով հաստատուած էին։ Այնպէս որ, այսօրուայ օրէնքները նորութիւն չեն, այլ պարզապէս համաշխարհային բնոյթ են կրում: Համասեռամոլութիւնը նաեւ շատ յայտնի էր հռոմէացիների, կելտերի, եգիպտացիների ու ճապոնական սամուրայների շրջանակներում: Միասեռականութիւնը զուր չէ, որ անուանում էին «յունական սէր»: Սակայն այն այսօր կարելի է արդէն անուանել «համաշխարհային սէր»: Նոյն երեւոյթի տարբերակն են այն աստուածութիւնները, որոնցում միաւորած են մարդակերպութիւնն ու անասնակերպութիւնը, օրինակ՝ երկբնակ սիրենաները (կին եւ թռչուններ, որոնք միաւորում էին գեղեցկութեան ու մահուան խորհրդանիշները)։

        Նէօհեթանոսական աշխարհակարգի քաղաքակրթութեան եւ նէօբողոքական «բարենորոգչութիւն մինչեւ վերջ» սկզբունքի հեթանոսական պիղծ արժէքները հաւանութեան են արժանացել շատ երկրներում: Միասեռ ամուսնութիւնները պետականօրէն օրինականացուելուց յետոյ համասեռամոլութիւնն ազատ մուտք է գործել որոշ քրիստոնէական համայնքներ, մասնաւորապէս՝ լութերականների, կալվինականների, աւետարանականների, եպիսկոպոսականների, մեթոդիստների, ունիթորականների եւ այլն: Արդէն զուր է նոյնիսկ նրանց յիշեցնել աւանդական սրբութիւնների մասին: Քրիստոսի Եկեղեցու ծննդից ի վեր բոլոր հեթանոսական ու նէօհեթանոսական հակասութիւնները կենտրոնացած են Եկեղեցու դէմ պայքարի վրայ: Առաքելահաստատ, տիեզերական եւ ուղղադաւան Եկեղեցու վարդապետութեան դէմ մինչ օրս էլ պայքարում են նէօբողոքականութիւնն ու վերածնեալ նէօհեթանոսութիւնը: Ու քանի որ այդ երկու հոգեւոր շարժումներն ունեցել են մէկ ընդհանուր հոգեւոր աղբիւր, հետեւաբար, իրենց զարգացման ընթացքում նրանք պարզապէս չէին կարող չհանդիպել միմեանց: «Բարեկարգեալ» բողոքականները շարունակում էին հեռանալ Եկեղեցուց, եւ այդ պատճառով յայտնւում են մինչ օրս փոփոխուող ու քաղցկեղի բջիջների նման բազմապատկուող նորանոր, ծայրայեղ, հակասական, հոգեկործան, նէօբողոքական յարանուն «եկեղեցիները», որոնք, խեղաթիւրելով ու վերաձեւակերպելով աստուածաշնչեան ճշմարտութիւնները, մարդկանց դրդում են ուրանալ քրիստոնէական սրբազան Աւանդութիւնը։ Որպէս հետեւանք այս ամէնի՝ Արեւմուտքում առաջացաւ, այսպէս կոչուած, պսեւդօ կամ քվազի-բողոքականութիւնը: Մասնաւորապէս հրապարակ իջան Եհովայի վկաները («Դիտարանի ընկերութիւն»-ը), մորմոնականները («Յիսուս Քրիստոսի վերջին օրերի սուրբերի եկեղեցի»), «Համաշխարհային քրիստոնէութեան միաւորման ընկերակցութիւն»-ը, «Բարգաւաճման աստուածաբանութեան» հետեւորդները, կեղծ էկումենիստները եւ այլն, որոնց համայնքները չի կարելի նոյնիսկ «քրիստոնէական» անուանել։ Նէօհեթանոսական ազդեցութեան տակ գտնուող «քրիստոնէական» յորջորջուող աղանդները որքան շատ էին հեռանում Եկեղեցու սրբազան Աւանդութիւնից, այնքան աւելի էին խեղաթիւրւում իրենց հաւատալիքներն ու «միսիոներական» գործողութիւնները։ Քսաներորդ դարի երկրորդ կէսին արեւմտեան եւ ասիական շատ երկրներում նէօբողոքականների քարոզչական հէնց այդ գործողութիւններն էին, որ դարձան հիմնական պատճառը եւ նախաձեռնող աղբիւրը կեղծ քրիստոնէական աղանդաւորութեան աներեւակայելի նոր հոսանքների ու շարժումների պայթիւնավտանգ աճի: Այսօրուայ «նոր կրօնական գիտակցութիւնը», որն իր բնոյթով վերջին ժամանակների միջյարանուանական կրօնի նախատիպն է, տարածում է հոգեւոր կեանքի կեղծ գաղափարներ ու հաւատալիքներ, որոնք չեն համապատասխանում ճշմարիտ քրիստոնէական վարդապետութեանը: Փոխարէնը դրանք հեթանոսական բնոյթի կրօնական ու հոգեկան փորձերի միջոցով մարդկանց ուղղորդում են այնպիսի գայթակղիչ ու կեղծ ճանապարհով, որն, ի վերջոյ, հանգեցնում է հոգեւոր մահուան: Խորն անտեղեակութիւնն իսկական քրիստոնէական հոգեւոր փորձառութեան ոլորտում հանգեցնում է մոլեռանդ «քրիստոնէական հոգեւորութեան»-ը։ Չարը խաբէութեամբ գերեվարում է մարդուն` զբաղեցնելով նրա միտքը, որպէսզի երազի իրենից աւելի բարձր արժանիքների մասին, որպէսզի դատարկ յոյսերով հրապուրելով` կորցնի նաեւ այն ամէնը, ինչն Արարիչն արդէն իսկ պարգեւել էր իրեն։

        Նէօհեթանոսները, իրենց հերթին, աւելի խորը ներթափանցեցին հեթանոսութեան կրօնական հիմքերի ու գաղտնագիտութեան ուսմունքների մէջ։ Վերջին տասնամեակներում նէօհեթանոսութիւնն ու նէօբողոքականութիւնը գաղտնագիտութեան գործունէութեան ոլորտում, ի վերջոյ, միմեանց հետ ձուլուեցին: Նէօբողոքականութեան եւ նէօհեթանոսութեան համադրութեան այս փոփոխութիւնների հետեւանքով առաջացան աւելի տգեղ ու տձեւ այնպիսի «մուտանտ»-ներ, որոնք քրիստոնէութիւնն ամբողջովին միախառնեցին նէօհեթանոսական դիւային ծիսական պաշտամունքին ու գաղտնագիտութեանը: Սրանցից են, օրինակ, «Նիւ Էյջ»-ականները, «Միաւորման եկեղեցի»-ն (կամ «Սան Մէօն Մունի աղանդ»-ը), սայենթոլոգները, հերպելականները, «Քրիսչըն Սայենս»-ի հետեւորդները, պուխմանականները, բրիտանական իսրայէլիզմը, Ելենա Բլաւատսկայի թէոսոֆիան (աստուածիմաստութիւն), Շտեյների անտրոպոսոֆիան (մարդիմաստութիւն), Ռերիխների միստիկ կրօնափիլիսոփայական շարժումը եւ այլն:

        Համընդհանուր հաւատուրացութեան դարաշրջանում սատանան ազատ է արձակուելու կարճ ժամանակով (տե՛ս Յայտն. 20, 7), որպէսզի դժոխքի մատնի այն հոգիներին, որոնք «չընդունեցին ճշմարտութեան սէրը` փրկուելու համար» (Բ. Թես. 2, 10): Ուղղափառ վարդապետութիւնը հակաքրիստոսի մասին շատ լայն է ու ծաւալուն եւ այստեղ հնարաւոր չէ այն քննարկել: Սակայն այն, որ նրա յայտնուելու ժամանակն իսկապէս մօտ է, ցոյց է տալիս այն փաստը, որ սատանայի «հունձքը» ոչ միայն հեթանոս ժողովուրդներին է ընդգրկում, այլեւ բազում «քրիստոնեաների»: Հակաքրիստոսի կրօնի հիմնական գործունէութիւնն այն է, որ քրիստոնէութեան մէջ գաղտնաբար ներդնի դիւապաշտութիւնը, որը սահմանափակւում էր միայն հեթանոսական աշխարհով:

        Ինքնաբաւարարուածութեան եւ եսասիրութեան վրայ կենտրոնացած կեանքը քրիստոնեային վերջնականապէս զրկում է հոգեւոր կեանքի ճշմարիտ ընկալումից: Իսկ երբ այդպիսին, ի վերջոյ, դիմում է «հոգեւոր կեանք»-ին, դա հոգեւոր ոլորտում պարզապէս դառնում է ինքնաբաւարարուածութեան մի նոր ձեւափոխութիւն ։ Այս հոգեւոր խառնաշփոթութիւնը կարելի է դիտարկել յատկապէս ժամանակակից «քրիստոնէական» աղանդներում, որոնք խոստանում են հոգեւոր «բաւարարուածութեան», «գոհունակութեան» ու «խաղաղութեան» կեղծ զգացմունքներ: Այս «նոր կրօնական գիտակցութեան»-ը բնորոշ են «խարիզմատների» ու «մեդիումիստների» փորձերի գործողութիւնները, որոնք արմատաւորւում են «քրիստոնեաների» մէջ: Նէօհեթանոսական ու նէօբողոքական կրօնների զարգացումն ու ազդեցութիւնը նման «քրիստոնեաների» ջանքերի պտուղն է, եւ սա է քրիստոնէական ճշմարիտ զգացողութեան ու հասկացողութեան կորստի պատճառն ու հետեւանքը։ Դեռեւս Ա դարի վերջում սբ. Իգնատիոս Անտիոքացին նշում էր. «Հերետիկոսներն իրենց վարդապետութեան թոյնին խառնում են Յիսուս Քրիստոսին եւ այդպիսով նրանք վստահութիւն են ձեռք բերում, սակայն իրականում նրանք մատուցում են մահաբեր թոյն քաղցրաւենիքի տեսքով»[1]։

        Չունենալով քրիստոնէական ճշմարիտ հաւատի եւ հոգեւոր փորձառութեան աղբիւրը՝ նէօբողոքականութեան հետեւորդները հնարաւորութիւն չունեն տարբերակելու Աստծու շնորհներն ու պարգեւները կեղծիքից։ Դեռեւս Ե դարում սբ. Յովհաննէս Կասիանոսն իր «Զրոյցներ Աստծու պարգեւների մասին» գրքում գրում է. «Դեւերը երբեմն «հրաշքներ են գործում» մարդկանց ձեռքերով, որ ամբարտաւանութեան մէջ բարձրացնեն նրանց, ովքեր հաւատում են, թէ հրաշագործութեան պարգեւ ունեն, որպէսզի այդպիսով նրանց առաւել «հրաշալի» անկման մէջ նետեն»[2]:

        Այսպէս, դիւային ոգիների հետ շփման արդիւնքում հիմնուելու են վերջին ժամանակների՝ «նոր Բաբելոնի» դիւային ուժերի միութիւնները. «Վիշապի բերանից, գազանի բերանից եւ սուտ մարգարէի բերանից ելնում էին երեք անմաքուր ոգիներ՝ նման գորտերի. քանզի նրանք դիւական ոգիներ էին, որոնք նշաններ էին գործում, գնում էին ամբողջ աշխարհի թագաւորների մօտ՝ նրանց պատերազմի հաւաքելու Ամենակալ Տիրոջ մեծ օրուայ համար» (Յայտ. 16, 13-14)։ Գրեթէ բոլոր նէօբողոքական շարժումներում լայն կիրառութիւն են ստանում հեթանոսութեան միդիումիստական միջնորդութեան «տաղանդներ»-ը, ինչպիսիք են՝ կախարդութիւնը, պայծառատեսութիւնը, մեդիուիզմը, տրանսմեդիտացիայի փորձերը, հիպնոսը, «հրաշագործ» բուժումները, առարկաների անհետացումը, տեղից տեղ փոխադրումը, եւ այլն: Միդիումիստները նրանք են, ովքեր ունեն որոշակի հոգեկան զգայնութիւն, որը թոյլ է տալիս իրենց դառնալ անտեսանելի ուժերի հետ հաղորդակցութեան միջոց։ Վերջին ժամանակների քրիստոնեաների համար յատկապէս վտանգաւոր է «խարիզմատիկ վերածննդի» գայթակղութիւնը։ Որպէս օրինակ միայն նշենք խարիզմատիկների՝ լեզուախօսութիւնը կամ գլոսոլալիան (glossolalia), այսպէս կոչուած, օտար լեզուներով խօսելը: Սա պաշտամունքային մի ձեւ է, որ միաւորում է հեթանոսութիւնն ու նէօբողոքականութիւնը: Այս լեզուախօսութեան խառնաշփոթ փնթփնթոցի (կամ մռթմռթոցի) մոլութիւնը յայտնի էր դեռ վաղեմի հեթանոսական կրօններից: Շամանները, կախարդները, քրմերը «տրանս»-ի վիճակում սկսում էին փնթփնթալ անտեսանելի ոգիների լեզուով: Այս վիճակի մէջ մտնելու համար օգտագործւում էին զանազան թմրանիւթեր, հարուածային գործիքներ, երգեցողութեան յատուկ ձեւեր: Հեթանոսութեան մէջ լեզուներով խօսելը միշտ եղել է դիւային ոգիների հետ շփուելու նշան: Հին հեթանոսական կրօններին բնորոշ էր հոգեկան յափշտակութեան կամ «էյֆորիայ»-ի վիճակում այլ լեզուներով անհեթեթ փնթփնթոցը: Համաձայն ամերիկեան «Կրօնագիտութեան հանրագիտարանի»՝ լեզուախօսութիւնը յիշատակւում է հինդուական Վեդաներում դեռ մեր դարաշրջանից մօտ 1000 տարի առաջ, ինչպէս նաեւ Պաթանիալիի «Սութրա եօգայ»-ի եւ տիբեթեան լամայիզմի գրքերում: Ուղղադաւան քրիստոնեաների համար ժամանակակից «լեզուները», որոնք նկարագրուած են Նոր Կտակարանում, եւս «նշան» են, բայց հիմա դրանք ոչ թէ սկզբնական «նշան» են Աւետարանի քարոզչութեան ու մարդկանց փրկութեան, այլ՝ նշան, որ իսկապէս վերջը մօտեցել է: Վերջին օրերին մենք կը տեսնենք, թէ սրանք «դիւական ոգիներ էին, որոնք նշաններ էին գործում» (Յայտ. 16, 14):

        Եկեղեցու դէմ պայքարի՝ սատանայի ամենամեծ ձեռքբերումները կատարւում են ոչ միայն բռնութիւնների եւ հալածանքների միջոցով: Սատանան Եդէմի պարտէզում ոչ թէ զէնքով մօտեցաւ Ադամին եւ Եւային, այլ Աստծու խօսքը խեղաթիւրելով: Նոյնիսկ անապատում նա փորձեց Յիսուսին՝ դարձեալ խեղաթիւրելով Սուրբ Գիրքը։ Պէտք չէ կարծել, թէ գաղտնագիտութեամբ գայթակղւում են միայն հեթանոսները, անհաւատները, անուսներն ու օտարամուտ կրօնական հոսանքների հետեւորդները: Այդ վտանգն սպառնում է բոլոր քրիստոնեաներին: Գայթակղութիւնը միշտ գաղտնի է ու թաքնուած գործողութիւն: Խաբէութիւնը կատարւում է հէնց դեւերի ուսմունքների շնորհիւ: Դեւերը չեն էլ փորձում անմիջապէս մոլորեցնել արդէն յայտնի, բացայայտ ու կոպիտ մեղքերով: Նրանք իրենց կեղծ ուսմունքների շնորհիւ մարդուն կարող են գերել այնպէս, ինչպէս առհասարակ անում են սովորական մեղքի միջոցով: Սատանայի ամենախորամանկ խաբելու մեթոդը չարիքը որպէս բարիք ներկայացնելն է։ Պօղոս առաքեալն իր նամակներում զգուշացնում է նման երեւոյթներից. «…Որովհետեւ այդպիսիները՝ սուտ առաքեալներ, նենգաւոր մշակներ, կերպարանաւորւում են Քրիստոսի առաքեալների կերպարանքով. եւ դա զարմանալի բան չէ. քանզի ինքը՝ սատանան էլ է կերպարանաւորւում որպէս լուսոյ հրեշտակ։ Եւ տարօրինակ չէ, որ նրա պաշտօնեաներն էլ կերպարանաւորուեն որպէս արդարութեան պաշտօնեաներ, որոնց վախճանը կը լինի ըստ իրենց գործերի» (Բ. Կորն. 11, 13-15): Մենք մօտենում ենք մարդկութեան պատմութեան աւարտին, որը «Յայտնութեան» գրքում ներկայացուած է որպէս գայթակղութեան այնպիսի մի ժամանակաշրջան, որն առաւելապէս գերազանցելու է ընկած մարդկութեան գայթակղութեան սովորական ընթացքն ու վիճակը: Այսինքն՝ վտանգը, որ սպառնում է վերջին ժամանակներում, այն է, որ եկեղեցին, առաւել քան երբեւէ, յարձակման է ենթարկւում պիղծ ու ստախօս ոգիների կողմից, որոնք կեղծաւորութեամբ կերպարանւում են որպէս սուրբեր, թէեւ իրենց էութեամբ չար են ու պիղծ: Պօղոս առաքեալն զգուշացնում է, թէ՝ «Սուրբ Հոգին յայտնապէս ասում է, թէ վերջին ժամանակներում ոմանք պիտի հեռանան հաւատից եւ իրենց ուշադրութիւնը պիտի դարձնեն մոլորեցնող ոգիների եւ դեւերի վարդապետութիւնների վրայ՝ տարուած ստախօսների կեղծաւորութեամբ, որոնց խղճմտանքը խարանուած է» (Ա. Տիմ. 4, 1-2): Նրանք, տարածելով դեւերի վարդապետութիւններ, այնպիսի մի տեսք են ընդունում, որ թւում է, թէ հաւատացեալին առաջնորդում են առաւել մեծ սրբութեան ու կատարելութեան: Իրականում պիղծ ու մեղսալի խորհուրդներ են փոխանցում բոլոր նրանց, ովքեր, առանց որեւէ քննութեան եւ հոգեւոր ոլորտում փորձառութեան, կուրօրէն ընդունում են բոլոր կեղծ վարդապետութիւնները, մոլորեցնող յայտնութիւնները, գերբնական նշաններն ու գործողութիւնները՝ դրանք անվերապահօրէն վերագրելով Աստծու կողմից շնորհուած պարգեւներին: Թէեւ խաբուած զոհը կարծում է, թէ սրբանում, մաքրւում ու լիովին ազատւում է մարմնի ցանկութիւններից ու մեղքերից, սակայն իրականում նա չարութեան գերին է դառնում: Դեւերը նրանց համոզում են, թէ մարդիկ իրենց ուսմունքները կ՚ընդունեն իբրեւ «աստուածային յայտնութիւններ»: Նման մոլորութիւնները կատարւում են գայթակղիչի հետ ուղղակի շփման միջոցով: Ինչպէս միշտ, նման նշանները բաղկացած են Աստուածաշնչի կայծակնային արագ յայտնութիւններից ու տեսիլքներից, որոնք իբր թէ գալիս են Աստծու կողմից: Չար ոգիները մարդուն ոգեշնչելով այնպէս են շփոթեցում, որ նա կարծում է, թէ ինքն է նման յայտնութիւնների արժանացել: Այս ձեւով ներկայացուած սուտ վարդապետութիւնները սովորաբար բնական են թւում մարդուն: Նա հաւատում է, թէ հէնց ինքն է այդ եզրակացութիւններին յանգել եւ չի էլ նկատում, թէ ինչպէս է ստի ոգին իրեն բերել նման համոզմանը:

        Հոգեւոր գրականութեան մէջ յաճախ է խօսւում «երկհաւատութեան» մասին, որն իրականում նէօհեթանոսական ու նէօբողոքական աւանդոյթների իւրայատուկ հանդիպումն է աշխարհի կրօնական պատմութեան խաչմերուկում: «Յայտնութեան» գրքի 13-րդ գլուխը նկարագրում է երկու «գազաններ», որոնցից մէկը ելնում է ծովից, իսկ միւսը՝ երկրից (տե՛ս Յայտ. 13, 1-18): Ծովից ելնող առաջին գազանն իշխանութիւն ունի բոլոր ազգերի, լեզուների ու ժողովուրդների վրայ, որպէսզի իրեն երկրպագեն բոլոր նրանք, ովքեր բնակւում են երկրի երեսին։ Իսկ երկրից ելնող երկրորդ գազանը մարդկանց աչքերի առաջ երկնքից կրակ է իջեցնում երկրի վրայ եւ այնտեղ բնակուողներին մոլորեցնում մեծամեծ նշաններով ու զարմանալի գործերով։ Վարդապետներն ասում են, թէ երկրից ելնող գազանը խորհրդանշում է Արեւմուտքի վերստեղծուած միջերկրածովեան «հռոմէական կայսրութիւնը» (նոր համաշխարհային կարգը), իսկ ծովից դուրս եկող գազանը ելնելու է հեթանոսական Արեւելքից: Համատեղելով այս երկու նշանները՝ կարելի է ասել, թէ հեթանոսութիւնը վերականգնող գազանը կատարելապէս տիրապետում է ինչպէս Արեւմուտքի աշխարհակարգի կառավարման սկզբունքներին, վարչական վերահսկողութեանը, բռնատիրութեան բարձրագոյն մեթոդներին ու հմտութիւններին, այնպէս էլ կատարելագործում է Արեւելքի հեթանոսական ու գաղտնագիտական դարաւոր գիտելիքներն ու հմտութիւնները:

        Սատանան, ազատուած լինելով հազարամեայ գերութիւնից, դուրս է եկել բանտից՝ երկրի չորս կողմերում մոլորեցնելու բոլոր ազգերին. «Հազար տարի յետոյ հրեշտակը պիտի արձակի սատանային եւ պիտի հանի բանտից: Եւ սա պիտի ելնի ու պիտի մոլորեցնի բոլոր ազգերին երկրի չորս կողմերում» (Յայտ. 20, 7): Մենք գիտենք, թէ ի վերջոյ նեռին յաջողուելու է մոլորեցնել ու բաժանել քրիստոնեաներին, քանզի «սուտ քրիստոսներ ու սուտ մարգարէներ պիտի ելնեն եւ մեծամեծ նշաններ ու զարմանալի գործեր պիտի ցոյց տան՝ Աստծու ընտրեալներին մոլորեցնելու համար»(Մատթ. 24, 24): Վիշապը չար ուժերին իշխանութիւն է տալու բոլոր ազգերի, լեզուների ու ժողովուրդների վրայ (տե՛ս Յայտ. 13, 7): Նա իր կրօնական առաքելութիւնը հաստատելու համար պահանջելու է, «որպէսզի իրեն երկրպագեն բոլոր նրանք, որ բնակւում են երկրի երեսին» (Յայտ. 13, 8): Իսկ ով որ չերկրպագի գազանին, սպանուելու է (տե՛ս Յայտ. 13, 15): Բոլորին ստիպելու է, որ դրոշմ դնեն աջ ձեռքի եւ ճակատի վրայ, այսինքն՝ ընդունելու նրա մտածելակերպը, որն է՝ «ճակատի դրոշմը», եւ առաջարկուող գործելակերպն ու ապրելակերպը, որն է՝ «աջ ձեռքի դրոշմը»: Եւ յետոյ կարդում ենք. «Եւ ոչ ոք չի կարողանայ գնել ու վաճառել, եթէ չունենայ գրի դրոշմը եւ գազանի անունն ու նրա անուան թիւը» (տե՛ս Յայտ. 13,17): «Գնել ու վաճառել»-ու մարգարէական խօսքը հոգեւոր իմաստ ունի: Աւետարանում շատ է խօսւում դրամի մասին, որը հոգեւոր յարաբերութիւնների նիւթական խորհրդանիշն է: Աստուածաշնչեան լեզուի իմաստով՝ «գնել ու վաճառել»-ը երկնային շնորհների ու պարգեւների ձեռքբերումն է, այսինքն՝ ժամանակաւորի փոխանակումը յաւէրժականով, երկրայինի փոխանակումը յաւիտենականութեամբ:

        «Յայտնութեան» գրքի մարգարէական համատեքստում, երբ ժամանակների վերջում մարդիկ գազանի անուան կնիքը դնեն իրենց աջ ձեռքին ու ճակատին, կը ստանան կեղծ գործունէութեան եւ կեղծ մտածողութեան կնիքը, որի պատճառով նրանք կը դադարեն «գնել ու վաճառել» (տե՛ս Յայտ. 13, 17), այսինքն՝ կը դադարեն շնորհաբեր ու հոգեշահ փոխանակումներ կատարել, կը դադարեն աշխատել Տիրոջ համար ու կ՚աշխատեն միմիայն իրենց «ես»-ի, փառքի ու բաւարարութեան համար: Երկրայինը տալը (վաճառելը) եւ երկնայինը ձեռք բերելը (գնելը) չեն անելու, քանի որ իրենց ներքին մեղքերի առատութիւնից ու կենցաղային նիւթապաշտութիւնից, չար խորհուրդներից խաբուած ու մոլորուած՝ չեն հասկանալու, թէ ի՛նչ է նշանակում երկրայինը փոխանակել յաւիտենականով: Ղուկաս աւետարանիչն էլ յորդորում է. «Վաճառեցէ՛ ք ձեր ինչքերը եւ ողորմութիւն տուէք. եւ ձեզ համար պատրաստեցէ՛ք չհնացող քսակներ եւ անհատնում գանձեր երկնքում» (Ղուկ. 12, 33): Այսպիսով, «գնել ու վաճառել» մարգարէական խօսքը նշանակում է՝ երկրայինը փոխանակել երկնայինով, Տիրոջը տալ մեր ինչքերն ու շահել Տիրոջ բարիքները, ողորմութիւն տալը փոխանակել մեղքերի թողութեամբ եւ այդկերպ գանձեր դիզել երկնքի Արքայի տան մէջ, «ուր ո՛չ գողն է մօտենում, եւ ոչ էլ ցեցը՝ փչացնում» (Ղուկ. 12, 33): Սակայն վերջին ժամանակաշրջանում այսպէս չի լինելու, քանզի, ըստ մարգարէական խօսքի՝ «ոչ ոք չի կարողանայ գնել ու վաճառել»: Այսպէս են աշխարհի ժողովուրդներն ընդունելու գազանի անուան կնիքը: Իսկ ճշմարիտ քրիստոնեաների հոգիները փրկուելու են արտաքսման, վշտի, տառապանքի, հալածանքի, եւ, ի վերջոյ, սեփական կեանքի գնով:

        Նեռի համար դժուար չէ նուաճել հեթանոս ու կռապաշտ աշխարհը, որ երկրպագում է կեղծ չաստուածներին, դիւային ոգիներին կամ էլ պարզապէս զուտ աշխարհիկ արժէքներին: Այս աշխարհն արդէն իսկ չարին է պատկանում այն իմաստով, որ նրանք, ովքեր «այս աշխարհից» են, ինքնըստինքեան չարի ենթակայութեան ներքոյ են: Նեռը նէօհեթանոսական մոլորութեան է մղելու նոյնիսկ այն «ընտրեալներին», որոնք այդ ժամանակ հետամուտ չեղան ճշմարտութեանը եւ ընկնելով հոգեկան յուսահատութեան մէջ՝ ուրացան ճշմարիտ հաւատը: Այն քրիստոնեաները, որոնք գայթակղուելով կ՚ընկնեն նէօհեթանոսական գաղտնագիտութեան եւ աշխարհասիրութեան մոլուցքի մէջ, կը մատնուեն նեռի ձեռքը, որն ընդունելու է սիրոյ հրեշտակի կերպարանք, որպէսզի առաջին հերթին գայթակղի ու գերեվարի սրբակրօն քրիստոնեաներին: Չէ՞ որ նրա նպատակն է «մոլորեցնել ընտրեալներին, եթէ հնար լինի», այսինքն՝ օգտագործել հնարաւոր բոլոր գայթակղութիւններն ու խայծերը, որպէսզի քրիստոնեաներն ի՛ր մէջ տեսնեն վերադարձող Տիրոջը: Նեռը ջանալու է ամէն կերպ արժանանալ քրիստոնեաների սիրոյն: Իր տիրապետութիւնն այս աշխարհում հաստատողները միայն դեւերը չեն, այլ նաեւ նրանք, ովքեր թաքնուելով քրիստոնէութեան անուան տակ՝ ջանում են ետ բերել մոռացուած հեթանոսական արժէքներն ու դիւային գաղտնուսոյց մոլորութիւնները: Եկել են հոգեւոր անապատի ժամանակները, երբ շատ «քրիստոնեաներ» պարզապէս յոգնել են քրիստոնեայ լինելուց ու փնտռում են նոր հաւատ, նոր ուսուցիչներ եւ իշխաններ՝ աշխարհը պատրաստելու «խաւարի իշխանի» տիրապետութեան համար. «Քանզի պիտի գայ ժամանակ, երբ պիտի չանսան ողջամիտ վարդապետութեանը, այլ, իւրաքանչիւրն ըստ իր ցանկութիւնների, ուսուցանողներ պիտի հաւաքի իր շուրջը՝ իր ականջներին հաճելի բաներ լսելու մարմաջով. եւ նրանք ականջները պիտի դարձնեն ճշմարտութիւնից ու պիտի մոլորուեն գնան առասպելների յետեւից» (Բ. Տիմ. 4, 3-4):

        Այս բոլորն իրագործելու համար հակաքրիստոսն սկզբում իր ճանապարհը չի հարթելու բռնի ու կոպիտ կերպով: Մարդկութեան պատմութեան վերջին ողբերգութեան առանձնայատկութիւնն այն է, որ աշխարհի ժողովուրդները պատրաստակամօրէն դառնան հակաքրիստոսի դաշնակիցները եւ որ մարդկութիւնն ինքն իր կամքով նման ընտրութիւն կատարի։ Հետեւաբար, մարդկանց առօրեայ կեանքում մի ինչ-որ փոփոխութիւն է հարկաւոր, որ իրենց դրդի՝ իրագործելու նման ցանկութիւնը: Հակաքրիստոսը կարող է ընդունուել միայն այն դէպքում, երբ իր ստեղծած «արժէքային» համակարգն արդէն գերիշխող դառնայ մինչեւ իր գալուստը: Դրա համար «նոր կրօնական գիտակցութիւն»-ը հաստատակամօրէն եւ անընդհատ մարդկանց մտքերում մի պարզ գաղափար է ներարկում այն մասին, թէ Եկեղեցին յետամնաց է եւ այլեւս չի համապատասխանում մեր ժամանակներին, կամ թէ՝ քրիստոնէութեան արժէքների չափանիշն այժմ ոչ թէ Աւետարանի լոյսն է, այլ յետքրիստոնէական, նէօհեթանոսական աշխարհը: Ուստի այս հասկացութիւնների փոխարինումը յետարդիապաշտութեան քաղաքակրթութեան մէջ տեղի է ունենում աննկատելիօրէն եւ անթաքոյց: Մարդկային հասարակութիւնում նեռի իշխանութեան ներխուժումն աստիճանաբար է հաստատւում:

        Նէօհեթանոսութեան ու գաղտնագիտութեան համընդհանուր զարթօնքի, մարդկանց սիրոյ պակասի եւ հաւատի դէմ ապստամբութեան պատճառով շատ քրիստոնեաներ չեն կարողանալու կանխել հակաքրիստոսի հետապնդումներն ու հալածանքները: Ինչպէս զգուշացնում են սուրբ մարգարէները, շատերն են ուրանալու ճշմարտութիւնը, կենարար Խաչն ու սուրբ Խորհուրդը: Շատերն են առանց բռնութիւնների ու չարչարանքների ուրանալու Քրիստոսին ու գնալու հեթանոսների եւ հակառակասէրների յետեւից՝ յարելով մոլար հոգի ունեցողներին ու իրենք իրենց յօժարակամ բաժանելով սուրբ Եկեղեցուց: Պօղոս առաքեալն ասում է. «Ո՛չ բոլոր նրանք, որ Իսրայէլի ցեղից են, Իսրայէլից են» (Հռոմ. 9, 6): Ուրեմն եւ ո՛չ բոլորն են քրիստոնեայ, ովքեր իրենց քրիստոնեայ են համարում: Առաքեալն զգուշացնում է. «Սուրբ Հոգին յայտնապէս ասում է, թէ վերջին ժամանակներում ոմանք պիտի հեռանան հաւատից եւ իրենց ուշադրութիւնը պիտի դարձնեն մոլորեցնող ոգիների վրայ եւ դեւերի վարդապետութիւնների վրայ՝ տարուած ստախօսների կեղծաւորութեամբ, որոնց խղճմտանքը խարանուած է» (Ա. Տիմ. 4, 1): Մարդիկ հաւաստում են, թէ քրիստոնեայ են, սակայն բռնուած են գազանի կամքին ծառայելով։ Անեղծ Աստծու ճշմարտութիւնը փոխում են անմաքրութեան, ապականած զրաբանութեան, անպատիւ կիրքերի, անվայելուչ եւ վնասակար զբաղմունքների։ Նաեւ գրուած է.  «Վերջին օրերում պիտի գան չար ժամանակներ, մարդիկ պիտի լինեն անձնասէր, փողասէր, հպարտ, ամբարտաւան, հայհոյող, ծնողներին անհնազանդ, անշնորհակալ, անմաքուր, անհաշտ, անգութ, բանսարկու, անժուժկալ, դաժանաբարոյ, անբարեսէր, մատնիչ, յանդուգն, մեծամիտ, աւելի շատ հեշտասէր, քան աստուածասէր, մարդիկ, որ ունեն աստուածապաշտութեան կերպարանք, սակայն ուրացել են Նրա զօրութիւնը» (Բ. Տիմ. 3, 1-5): Ուստի, ապստամբութեան ու պատժի ժամանակ սակաւ են լինելու իսկական քրիստոնեաները, ինչպէս հէնց Ինքը՝ մեր Փրկիչն է ասում. «Իսկ երբ Մարդու Որդին գայ, արդեօք երկրի վրայ հաւատ կը գտնի՞» (Ղուկ. 18, 8): Աստծու խօսքի համաձայն՝ հաւատի հետ մէկտեղ նաեւ սէրը պիտի նուազի. «Անօրէնութեան շատանալուց՝ շատերի սէրը պիտի ցամաքի» (Մատթ. 24, 12):

        Բայց ինչպէ՞ս է հնարաւոր լինելու հաւատի ու սիրոյ համընդհանուր բացակայութեան պայմաններում գոյատեւել մինչեւ Տիրոջ գալուստը: Եթէ հիմա, երբ սատանան կատաղած է ու մեր հոգեւոր կեանքն այնքան տկարացած, ապա ի՞նչ պիտի լինի, երբ սատանան բոլորովին ազատ արձակուի: Եթէ մարդն առանց Աստծու օգնութեան չի կարող հիմա՛ դիմակայել մեղքին, ապա առաւել եւս առանց Աստծու օգնութեան չի կարող պայքարել այն ժամանակ, երբ դիւային գայթակղութիւններն ու յարձակումներն աւելի զօրանան: Բայց քանի որ մարդկանց փրկութեան թշնամին վերջին օրերին աւելի զօրեղ պիտի լինի, ուրեմն է՛լ աւելի մեծ պիտի լինի Աստծու կողմից տրուող օգնութիւնը նրանց, ովքեր, հակառակ ամէն ինչի, չեն հրաժարուի Քրիստոսից  ո՛չ խօսքով, ո՛չ գործով, ո՛չ էլ մտքով: Ու նոյնիսկ իրենց անձնական կեանքի գնով մասնակից չեն դառնայ սատանայական նոր գայթակղութիւններին, գաղտնագիտութեան մոլորեցուցիչ, դիւապաշտական խաղերին ու տօներին: Ճշմարիտ քրիստոնեան, ով համբերութեամբ ու պատուիրանապահութեամբ ամուր պահում է Յիսուսի հանդէպ իր հաւատը եւ ձգտում կատարել Տիրոջ կամքը, ճանաչելու է գազանի գայթակղիչ չարագործութիւններն ու դիմակայելու է նրա մոլորեցուցիչ զօրութեանը: «Այստե՛ղ է ահա սուրբերի համբերութիւնը, որոնք պահում են Աստծու պատուիրանները եւ Յիսուսի հանդէպ հաւատը» (Յայտ. 14, 12): Ուստի, Փրկիչն այս աշխարհից զատելով «փոքրիկ հօտ»-ը, հաճեց նրան տալ արքայութիւնը. «Մի՛ վախեցիր, փոքրիկ հօտ, որովհետեւ ձեր Հայրը հաճեց տալ ձեզ արքայութիւնը» (Ղուկ. 12, 32): Ովքեր հետամուտ են արքայութեանը, հաստատուն են ճշմարիտ եւ ուղիղ հաւատի մէջ, սիրոյ ճրագներն իրենց սրտերում վառուած սպասում են Տիրոջը, նրանք պիտի փայլեն լուսատուների պէս ու մեծ «գլխացաւանք» պիտի լինեն նեռի համար: Այս «փոքրիկ հօտ»-ին է ուղղուած հետեւեալ մարգարէական խօսքը. «Մի՛ վախեցէք եւ մի՛ զարհուրէք այս մեծ բազմութիւնից, քանզի պատերազմը ձերը չէ, այլ՝ Աստծունը» (Բ. Ղեւտ. 20, 15): Մատթէոսի աւետարանի 24-րդ եւ Ղուկասի աւետարանի 21-րդ գլուխներում նշուած են այն իրադարձութիւնները, որոնք պէտք է տեղի ունենան մինչեւ աշխարհի վախճանը: Այսինքն՝ երկնքի զօրութիւնները պիտի շարժուեն ու մեծ նշաններ պիտի լինեն՝ խռովութիւն, կեղծ կրօնների ու հեթանոսների տագնապ, գալիք պատահարների վախ ու սարսափ (տե՛ս Ղուկ. 21, 25-27): Եւ հիմա Տէրը մխիթարում է Իր «փոքրիկ հօտ»-ին՝ ասելով. «Եւ երբ սկսուի այս բանը կատարուել, վե՛ր կացէք եւ ձեր գլուխները բարձրացրէ՛ք, որովհետեւ մօտ է ձեր փրկութիւնը» (Ղուկ. 21, 28): Հետեւաբար, երբ սկսուեն վերջին ժամանակների չարիքները, սարսափները, տագնապը, հալածանքները, քրիստոնեաները պէտք չէ վախենան, այլ պիտի իրենց գլուխները վեր բարձրացնեն ու սպասեն փրկութեանը: «Եւ այն ժամանակ պիտի տեսնեն մարդու Որդուն՝  եկած ամպերի վրայ, զօրութեամբ եւ մեծ փառքով» (Ղուկ. 21, 27):

        Ուրեմն, երբ հակաքրիստոսը պարտադրի ընդունել գազանի նշանի կնիքը աջ ձեռքին ու ճակատին, այսինքն՝ չարագործի գործունէութեան ու կեղծ մտածողութեան դրոշմը, իմաստուն լինենք, քանզի «Այստե՛ղ է ահա իմաստութիւնը: Ով խելք ունի, թող հաշուի գազանի թիւը...» (Յայտ. 13, 18): Հետեւաբար, զերծ մնալու համար այն ամէնից, որ լինելու է, քրիստոնեայի զէնքը սրտաբուխ աղօթքն է. «Արթուն կացէ՛ք այսուհետեւ, ամէն ժամ աղօ՛թք արէք, որպէսզի կարողանաք զերծ մնալ այն ամենից, որ լինելու է, եւ արժանի լինէք կանգնելու մարդու Որդու առաջ» (Ղուկ. 21, 36): Նրանք, ովքեր զօրացած Աստծու խօսքով ու Սուրբ Հոգու շնորհներով, անդադար աղօթքով ու մշտական պատրաստակամութեամբ, մեծ համբերութեամբ ու բազում բարեգործութիւններով իրենց անձերը միացնեն երկնաւոր կոչման բաղձալի յոյսին, ոչինչ համարելով նեռի սպառնալիքներն ու յարձակումները, աչք չդնելով սնոտի հեթանոսական պաշտամունքի խոտորումներին, դիւապաշտական զուարճանքներին ու տօներին (որոնցից է նաեւ Հելոուինը), գաղտնի ուսմունքներին, հոգեկործան աղանդներին եւ այլ ժամանակաւոր փառքերին, պիտի արժանանան դասուելու Քրիստոսի աջակողմում եւ նստելու երկնային սեղանի շուրջը:

        Մեր հաւատաւոր ժողովրդին յայտնի են մեր սուրբ Հայրերի տեսիլքները, յայտնութիւններն ու վկայութիւնները գալիք ժամանակների մասին: Հաւատարիմ ժողովուրդը կ՚ապրի այնքան ժամանակ, քանի դեռ կը հետեւի իր Լուսաւորչի, Մեծն Ներսեսի, Սահակ Պարթեւի, Նարեկացու, Շնորհալու եւ շատ այլ տեսլական ունեցող մեր հոգեւոր առաջնորդների հաւատին ու վեհ գաղափարներին: Իսկ որպէսզի իրականանան մեր Հայրերի կանխատեսումները, անհրաժեշտ են մեր գործերով վկայուած ուղղափառ ու մշտարթուն հաւատն ու աղօթքը: Աստուած չի անտեսում Իրեն ի սրտէ յուսացողներին եւ անկեղծ աղօթքով դիմողներին: Որպէսզի չկորցնենք հոգեւոր տեսողութիւնն ու փրկուենք որսողի որոգայթներից, հարկ է դարձի գանք, Փրկչի Խաչի առջեւ խոնարհուենք եւ մեր ողջ էութեամբ Նրան ապաւինենք: Այսպիսով պիտի իրականանան մեր սուրբ Հայրերի կանխատեսումները վերջին ժամանակներում ապրող հաւատարիմ քրիստոնեաների մասին, որոնք ահաւոր գայթակղութիւններ ու բազում չարչարանքներ պիտի կրեն, դառը նեղութիւններ քաշեն, շատ արիւն-արտասուք թափեն, բայց ի վերջոյ, Տէր Յիսուսը պիտի կործանի գազանին Իր բերանի շնչով: Այն ժամանակ արդարները կատարեալ վարքով ու առաքինութեամբ պիտի թռչեն դէպի յաւիտենութեան կացարանները եւ այդպէս միշտ լինելու են Տիրոջ հետ:

        Նեռի բռնատիրութեան եւ հոգեւոր-բարոյական համընդհանուր անկման ճգնաժամին, նախնի քրիստոնեաների ճգնութիւնները, ծոմապահութիւնն ու աղօթքը չեն կարող ընդօրինակել վերջին ժամանակների քրիստոնեաները, սակայն, ըստ սուրբերի տեսլականի, եթէ նրանք հաստատուն պահեն ուղղափառ հաւատն ու գնան գործերի ճանապարհով, ապա երկնային արքայութեան մէջ նախնի Հայրերից է՛լ աւելի մեծ կը լինեն: Ահա՛ Վարսանոֆ Մեծի ու Յովհաննէս մարգարէի՝ «Ուղեցոյց հոգեւոր կեանքի` աշակերտների հարցումների պատասխաններում» աշխատութեան մէջ ներկայացուած է հետեւեալ մարգարէական խօսքը. «Մինչեւ դարի վերջը չեն պակասելու Աստծու մարգարէները, ինչպէս նաեւ սատանայի ծառաները: Այնուամենայնիւ, վերջին ժամանակներում նրանք, ովքեր իսկապէս կ՚աշխատեն Աստծու փառքի համար, ապահով իրենց կը թաքցնեն մարդկանցից, եւ նրանց մէջ նշաններ ու սքանչելիքներ չեն գործուելու այնպէս, ինչպէս մեր ժամանակներում: Բայց նրանք պիտի գնան գործերի ճանապարհով լուծարուած խոնարհութեամբ. եւ երկնքի Արքայութեան մէջ նրանք Հայրերից է՛լ աւելի մեծ կը լինեն, որոնք փառաւորուեցին նշաններով ու սքանչելիքներով: Քանզի այն ժամանակ ոչ ոք մարդու առաջ ցոյց չի տալու զարմանահրաշ նշաններ, որոնք պիտի բորբոքէին մարդկանց ու յորդորէին նրանց եռանդով ձգտել սխրագործութիւնների... Բայց շատերը տգիտութեան պատճառով կ՚ընկնեն անդունդը` մոլորուելով եւ ընթանալով լայն ու ընդարձակ ճանապարհով»[3]:

        Ուստի, դիմակայելով ամէնօրեայ գայթակղութիւններին ու գալիք փորձութիւններին, մերժենք չարի գործերը, վայելչաբար զգաստանալով մեր կեանքի ընթացքում՝ առաքինութեամբ մշտապէս մնանք մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսի սրբարար շնորհի ներքոյ, որպէսզի մեր կեանքում անստուեր պահելով Տիրոջ Աւետարանի փրկարար լոյսը, կարողանանք ճանաչել չարի խորտակիչ որոգայթները, պաշտպանուել ու ետ մղել թշնամու կործանարար նետերը: Թող մեր Տէրը նորոգի մեզ ուղղափառ խոստովանութեամբ` ըստ Իր տէրութեան, ամենազօր կարողութեան եւ անեղծ փառքի։ Նրան փա՜ռք, պատիւ եւ երկրպագութիւն այժմ եւ անվախճան յաւիտեաններում։ Ամէն: