«Ով բարվոք և ճիշտ է խորհում, ըստ նույնի էլ գործն է կատարում»

Հոգևոր կյանքում կարևոր նշանակություն ունի խորքային և ճկուն դատողությունը կամ ինչպես Սբ. Գրիգոր Տաթևացին է նշում՝ խոհականությունը. «Բոլոր գոյությունների սկիզբը Աստված է, բոլոր բարիքների սկիզբը սերն է, բոլոր շնորհների սկիզբը խոհականությունն է»: Ինչպես նաև մատնանշում է. «Բոլոր շնորհների սկիզբը խոհականությունն է, որովհետև խոսքի և արհեստների մեջ առկա մարդկանց  հոգևոր և մարմնական բոլոր շնորհները նախ մտքում են մտածվում, և երկարատև կշռադատումից, լավի ու վատթարի, օգտակարի և վնասակարի ընտրությունից հետո միայն գոյանում է իմաստը և խոսքը կամ կատարյալ արվեստը, որ կատարյալ ծնունդն է խոհականության ընտիր ծնողի»:

Դատողությունը (խոհականությունը) Աստծու կողմից տրված հատուկ պարգև է՝ հոգևոր բանականություն, առաքինություն, որի միջոցով մարդը հստակ տարբերում է բարին չարից, հասկանում է Աստծու կամքը, ընկալում, թե ինչպես ավելի լավ և ավելի արդյունավետ իրագործել առաքինությունները և այս կամ մեկ այլ առաքինություն Աստծու կամքին համապատասխան իրականացնել և Աստծու շնորհով հեռու լինել մեղքից: Դատողությունն անհրաժեշտ է ինչպես ցանկացած բարի գործի կատարման, այնպես էլ ցանկացած լավ նախաձեռնության դեպքում: Սբ. Թեոփան Մենակյացը դատողությանն է վերագրում սբ. Պողոս առաքյալի՝ Կորնթացիներին ուղղված նամակում մատնանշած հոգիները զանազանելու շնորհը (Ա Կորնթ. 12:10):

Դատողությունը ծնվում է խոնարհությունից, ինքնաքննությունից, հեզությունից, սթափությունից, Աստծուն ուղղված աղոթքից, Աստծու կամքը կատարելու ձգտումից: Ով ունի դատողություն, գիտի, թե ինչ ասել, երբ ասել, ինչ նպատակով և ինչ չափով: Նաև գիտի, թե երբ լռել և երբ խոսել, քանի որ իր ներսում խաղաղություն և հանդարտություն է տիրում, որից բխում է համբերությունը: Ավետարանում տեսնում ենք այնպիսի դրվագներ, երբ Հիսուս չէր խոսում, պարզապես լռում էր (Մարկ. 14:61): Տեսանելի է դառնում, որ խոհականությունը, ըստ էության, հավասարակշռություն է բառի և լռության միջև: Իգնատիոս եպս. Բրյանչանինովն ասում է, որ հոգևոր դատողությունը ձեռք է բերվում Սուրբ Գիրքը, առաջին հերթին՝ Նոր Կտակարանը, նաև սուրբ հայրերի գրվածքները կարդալով, որոնք համապատասխանում են քրիստոնյայի ճշմարիտ կենցաղավարությանը: Հոգևոր դատողությամբ առաջնորդվելու լավ օրինակ է տալիս Ավետարանը, երբ Հիսուս խոսում է խոհեմ և իմաստուն մարդու արարքի մասին, որն իր տունը կառուցում է ժայռի վրա, իսկ անխոհեմ մարդը՝ ավազի վրա և այն հողմից ու ջրերի բարձրանալուց փլուզվում է (Մատթ. 7:24-27): Այս առակը ցույց է տալիս, որ գիտելիքը ինչ-որ բան անելու համար անբավարար է, եթե այն խոհեմությամբ չես իրականացնում: Կարող ես շքեղ և բազմահարկ շենք կառուցել, բայց եթե այն կառուցում ես ավազի վրա, դրա փլուզումն անխուսափելի է հատկապես արհավիրքների ժամանակ: Յուրաքանչյուր գիտելիք պիտի հոգևոր դատողության միջոցով իրագործվի: Երբ հոգևոր իմաստը մերժում ես, այն կորցնում է իր դերն ու նշանակությունը: Այն վերածվում է տառացի գործունեության և կորցնում իր կենսական նշանակությունը: Ավետարանում նկարագրված շաբաթ օրվա խնդիրը դրա լավագույն օրինակն է: Հոգևոր դատողության և տառացի մտածողության տարբերությունը ակնհայտ կարող ենք տեսնել Ավետարանում, երբ մեկնաբանվում է Օրենքը և դրա գործադրումը: Ալեքսանդր Մենը նշում է. «Օրենքի հոգևոր էությունը առաջին տեղը դնելով, Քրիստոս վերադարձրեց նաև շաբաթի մասին պատվիրանների նախասկզբնական իմաստը»։ Հիսուս հստակ նշում է. «Շաբաթ օրը մարդո՛ւ համար է, և ոչ թե մարդը՝ շաբաթ օրվա համար» (Մարկ. 2:27):

Հարկ է ընդգծել, որ մարդը միաժամանակ կարող է լինել և՛ ինտելեկտուալ, և՛ անմիտ: Նա կարող է լուծել ամենաբարդ խնդիրները, շատ լեզուներ իմանալ, բայց, միևնույն ժամանակ, կատարյալ տգետ լինել աշխարհայացքի և բարոյաարժեհամակարգային հարցերում: Եթե ​​միտքը ընկղմված է այնպիսի ոլորտներում, որոնք երկրորդական են հոգևոր զարգացման համար (ժամանակավոր և մարմնավոր)` վնասելով հիմնականը` Աստվածճանաչողությունը, ապա նշանակություն չունի, թե որքանով է նրան հաջողվել գիտելիքներ կուտակել, քանի որ նա շեղվել է իր ճանապարհից, նպատակից և կորցրել գլխավոր նպատակակետը: Պողոս առաքյալը դա այսպես է բնորոշում. «Այս աշխարհի իմաստությունը հիմարություն է Աստծու առաջ. քանզի գրված է, թե՝ ինքն է, որ բռնում է իմաստուններին իրենց խորագիտության մեջ» (Ա Կորնթ 3:18):

Հոգևոր դատողությունն առանց ուշադրության չի լինում: Ուշադրությունը և դատողությունը փոխկապակցված են: Սրբակյաց սերբ հոգևորական Հայր Թադեոս Վիտովնիցկին ասում է. «Ամեն ինչում պետք է ուշադիր լինել, և ամեն ինչի մեջ պետք է դատողություն ունենալ: Տերն ասաց Հեսուին, թե՝ ինչ էլ որ անես, նախ մտածիր ամեն ինչի մասին: Ահա, մենք մտածում ենք, թե ինչ-որ բան կարող է օգտակար լինել մեր ընկերոջը: Եվ եթե մենք այն ասում ենք առանց նախնական դատողության, ապա կարող ենք վնասել նրան, և օգուտ տալու փոխարեն չարիք պատճառել: Ավելի լավ կլիներ լռել: Իսկ դատողության հետ նաև ուշադրությունն է առկա և այն անհրաժեշտ է աղոթքի համար: Ուշադրությունը պետք է նախորդի աղոթքին, որպեսզի իմանանք, թե ինչ ենք խնդրում, ինչի համար ենք աղոթում: Եթե ​​ողջ ուշադրությամբ դիմում ենք մի մարդու, ապա (առավել ևս) ինչպե՞ս պետք է դիմենք Տիրոջը, մեր Կյանքին»: Հետևաբար, դատողությունն առանց ուշադրության չի լինում:

Սբ. Հովհաննես Սինայեցին ասում է, որ ընդհանուր իմաստով դատողությունը նրանում է, որ աստվածային կամքը հստակ և ճիշտ ընկալվի բոլոր ժամանակներում, բոլոր տեղերում և բոլոր իրողություններում: Երբեմն մարդիկ դատողությունը շփոթում են դատելու, դատապարտելու հետ: Գաբրիել վրդ. Ստարոդուբն այսպես է բնորոշում. «Ինչպե՞ս դատողությունը տարբերել դատապարտությունից: Եթե մեղքը տեսնում ես, և հոգիդ ցավ է ապրում մարդու համար, դա դատողություն է, իսկ եթե այն չարախնդում է, դատապարտություն է»: Դատողության հիմքում սերն ու խոնարհությունն են: Երբ յուրաքանչյուր դատողության հիմքում սերն ու խոնարհությունն են, այդ դատողությունը բարի է: Այդպիսի դատողությունը անաչառ է և ընդունակ համակողմանի  վերլուծության, որովհետև այն հիմնված չէ կրքերի վրա, որոնք դատապարտում և ագրեսիա են առաջ բերում: Կրքերի վրա հիմնված դատողությունը միակողմանի, կողմնակալ դատողություն է, որովհետև մարդը կամա, թե ակամա խորհում է ի շահ իր կրքերի և հագուրդ տալիս դրանց՝ կողմնակալ պատասխաններ տալով, ինչպես օրինակ՝ բարկացած մարդու դատողությունն ու սթափ մարդու դատողությունը կարող են լիովին տարբեր լինել միևնույն խնդրի լուծման վերաբերյալ: Իսկ խոնարհության վրա հիմնված դատողությունն անկողմնակալ է դիտարկում եղելություններն ու երևույթները և չի գործում ի շահ եսասիրության, իր անձի բարձրացման ու մեծարման, այլ՝ հանուն արդարության, սիրո և ճշմարտության: Խոնարհությունը դատողությունը դարձնում է անաչառ և իրատեսական, իսկ սերը՝ ընդունելի և ազդու: Աբբա Մովսեսը նշում է, որ ճշմարիտ խոհականությունը ձեռք է բերվում ճշմարիտ խոնարհության միջոցով: Առանց այս սկզբունքի հոգևոր դատողությունն այլևս կորցնում է իր հոգևոր էությունը և վերածվում սոսկ աշխարհիկ մտածողության, որտեղ գերիշխում են ինքնակենտրոնության, մեծամտության, հպարտության տարրերը:

Հպարտությունը թույլ չի տալիս տեսնել իրերի համակողմանիությունը. այն շահադիտական և ինքնակենտրոն մտածողություն է, իսկ խոնարհությունը, հակառակ դրան, թույլ է տալիս տեսնել իրերի համակողմանիությունը: Այն ճշմարիտ մտածողություն է: Հետևաբար, զուր չէ, որ ասվում է՝ մտածողության իմաստությունը հոգևոր խոնարհությունն է:

Իրատեսական խոհականության մասին կարելի է հանդիպել նաև Ղուկասի Ավետարանում, որտեղ նշվում է, որ պետք է նախ ուժերդ ու հնարավորություններդ գնահատես, այնուհետև գործես, որպեսզի փորձությունների և անհարմար վիճակների մեջ չհայտնվես (Ղուկ. 14:28-32):  Գևորգ վրդ. Սկևռացին ընդգծում է, որ հոգևոր դատողությամբ օժտված մարդը յուրաքանչյուր գործ սկսելուց առաց միշտ խորհում է, այնուհետև գործում. «Քանզի խոհականն աստվածայինի մեջ միշտ կխոկա՝ ըստ Սուրբ Գրքի. «Թող այս խոսքերը լինեն քո սրտում և քո անձի մեջ, և կխոսես նրանցով տանը նստելիս, ճանապարհ գնալիս, ննջելիս և արթնանալիս» (Բ Օրինաց 6:6) և ըստ մյուսի էլ՝ «Տիրոջ օրենքի մասին կխորհի նա օր ու գիշեր» (Սաղմ. 1:2): Եվ քանի որ ամեն գործ՝ լինի բարի, թե չար, նախ խորհում են և ապա կատարում, և առանց խորհելու որևէ մեկը որևէ բան չի գործում, ապա ուրեմն, ով բարվոք և ճիշտ է խորհում, ըստ նույնի էլ գործն է կատարում»:

Սբ. Իսահակ Ասորին նշում է, թե ցանկացած գործ, եթե անում ես առանց մտածելու և հետազոտելու, իմացի՛ր, որ ապարդյուն է, չնայած որ այն պարկեշտ կերպով ես կատարել, քանի որ Աստված խոհեմությամբ իրականացվածն է ճշմարտություն համարում, այլ ոչ թե անխոհեմ գործողությունները:

Սուրբ հայրերն ասում են, որ մտքի մաքրագործման շնորհիվ մարդու մոտ վերականգնվում է հոգևոր դատողությունը, որը հոգևոր տեսողություն է: Հոգևոր տեսողության համար անհրաժեշտ է, որ մարդու միտքը պարզ ու մաքուր լինի, որովհետև միտքը հոգու աչքն է (Մատթ. 6.23-24): Սբ. Անտոն Մեծը նշում է, որ մարմնի տեսողության օրգանը աչքն է, հոգու տեսողության օրգանը միտքն է... Հոգին, որը չունի մաքուր միտք և բարի կյանք, կույր է... Աչքը տեսնում է տեսանելին, բայց միտքը հասկանում է անտեսանելին: Աստվածասեր միտքը հոգու լույսն է: Ում միտքը աստվածասեր է, նա սրտով լուսավորված է և տեսնում է Աստծուն իր մտքով: Արդ, ինչպիսին մեր հոգևոր կյանքի վիճակն է, այդպիսին էլ մեր հոգևոր դատողությունն է:

Հովհաննես Մանուկյան