Պատվաստում վշտի դեմ։ Սուրբծննդյան նամակ համար 5

Քանի դեռ Աստված սիրում է մեզ, մենք կանք

Կան մարդիկ, որոնց մասին անհնար է ասել «կար»։ Չէ՞ որ մարդն ապրում էր երկրի վրա, հաստատ, իսկ հետո մահացավ ու չկա այլևս։ Նշանակում է՝ կա՞ր։

- Ինչո՞ւ կար։ Ահա ես տեսնում եմ նրա քայլվածքը, լսում ձայնը և հուզվում, ասես նա իսկապես մտել է սենյակ։

- Բայց չէ՞ որ դա միայն հիշողության մեջ է, իսկ այստեղ, հիմա նա չկա, բացակա է։

- Նա չկա, բայց չկա ինչ-որ ուրիշ կերպ, ասես խոսքը կենդանի բացակայության մասին է, որովհետև, եթե մեկը կա, ապա նա կա հավերժ։ Մեկ անգամ լինել, նշանակում է մնալ ընդմիշտ։ Երբ հիշում եմ հայր Մակարին, չեմ կարող ասել․ «Մենք հայր Մակար ունեինք», խոսքն ինքն է ընդդիմանում, և ես ամեն անգամ ասում եմ․ «Ահա Մակարը», ու ժպտում եմ։ Միշտ այդպես է լինում․ բավական է միայն հիշել Մակարին ու միանգամից ժպտում ես։ Եվ ոչ միայն ինձ մոտ է այդպես։ Ով ճանաչում էր ծերուկին, հենց լսում է նրա անունը, սկսում է հիշել, միանգամից ժպիտ է հայտնվում դեմքին։ Այդքան բարի մարդ էր նա։

Նշանակում է, ամեն դեպքում «էր»։

․․․․Կար։ Ամեն ինչ կար։ Իսկ այժմ չկա։ Բացակայում է։ Ջնջված է եղելությունից։ Չկա։

- Բայց թույլ տվեք․․․ Դա ի՞նչ է նշանակում․․․ ես չկա՞մ։

Հենց դուք։ Բայց դա երկար չի տևի, որովհետև դուք դեռ չկաք, բայց հիմնականում տրտնջում են, երբ արդեն չկան։ Եվ ձեր թանկագին կա-ն երկուսի արանքում է՝ դեռ չկա և արդեն եղել է։ Ի՜նչ կարճ է կյանքը։ Ակամայից հետ-հետ ես գնում եզրից, բայց նահանջի տեղ չկա։

16-ը օգոստոսի 1976 թ․՝ կարևորագույն ամսաթիվ է, այն օրն է, երբ ես դեռ չկայի։ Մի ամբողջ օր չկայի, մինչ կհայտնվեի։ Իսկ մարդիկ զբոսնում էին քաղաքում, կատուները՝ ննջում ստվերում, պիոներական ճամբարում բայանահարը նվագում էր խարույկի մոտ, և ողջ աշխարհն իր կյանքով էր ապրում։ Շենքերի տանիքները շիկացել էին արևից, տատիկի այգում հասունանում էին ինչ-որ անհավանական տեսակի տանձեր ու խնձորներ, որ արդեն երկար տարիներ բերք էին տալիս ու հուզում հարևաններին, բայց այդ ամենն առանց ինձ, ես չէի շնչում ամառային Գոմելի այդ կախարդական բույրը՝ նեխած տանձերի, քաղցր փոշու ու շոկոլադի։

Իսկ մեկ օր անց՝ ես կամ։ Սակայն այդ ամբողջ հրաշալի աշխարհն այդքան երկար գոյատևել է առանց ինձ։ Ինչո՞ւ։

Ես չկայի, երբ գերմանացիներին վռնդեցին քաղաքից։

Չկայի, երբ հեղափոխությունը հասավ Գոմել, և ծեր իշխանուհին հանձնեց պալատի բանալիները։

Չկայի, երբ չեղարկեցին ճորտատիրությունը, Գերցենն ու Չերնիշևսկին երբևէ չեն լսել իմ մասին։

Վիրավոր Պուշկինը պառկած էր ձյան մեջ, և խուլ մահը վրա էր հասնում պոետին։ Նա ծնվել էր, սիրել ու մեռել, իսկ ես դեռ հարյուր տարի չէի գալիս․ ախր ինչպե՞ս չհանդիպեցինք։

Նապոլեոնի արշավանքներն ու Սուվորովի հաղթանակները, Լիվոնյան պատերազմն ու Կոլումբոսի նավերը, մոնղոլներն ու թաթարները, Ռուսիայի մկրտությունը՝ որքան ուժ ունես, հետ պտտիր։ Հանիբալի փղերը սառչում էին Ալպերում, Արքիմեդին անընդհատ խանգարում էին գծել ավազին, և ինչ-որ մեկի գլխում մի օր միտք ծագեց անհավանական Պանթեոնը կառուցել Հռոմում, իսկ ինչ-որ մեկն էլ կործանեց Աթենքի Երկար պատերը։ Բոլորը զբաղված էին, բայց առանց ինձ։

Իսկ հետո, ինձնից հետո կլինեն պատեր, մարդիկ, պատերազմներ ու փղեր, մեծ կայսրությունները կհզորանան ու մոխրի կվերածվեն, վառ բացահայտումները հիմնովին կփոխեն գիտությունը, կծնվեն ու կմեռնեն պոետներ ու փիլիսոփաներ, և այդպես մինչև վերջ, հարյուրամյակներ հետո մինչև ամենավերջին ակնթարթը, երբ ողջն այնքան կհոգնի ապրելուց, որ կխեղդվի սեփական հոգնության մեջ։ Այդ ամենը կլինի։ Առանց ինձ։

19-ը օգոստոսի, 1976 թ․։ Ես լավ գիտեմ այդ օրը։ Մտովի անցել եմ դրա ամեն րոպեն։ Պայծառակերպության տոնն էր, որ այդ անգամ անցավ առանց ինձ․ ուշացա ընդամենը մի օր։ Պատարագ էին մատուցում, խնձորներն օրհնում առանց ինձ։

Վերջին օրը, երբ ես դեռ չկայի։

Ամեն ինչ ճիշտ է։ Ըստ կարգի՝ մարդը ծնվեց, ապրեց, մեռավ։ Մի քիչ եղար, այժմ տեղդ զիջիր ուրիշին։

Մարդկության պատմությունը երաժշտական ստեղծագործություն է։ Նախերգանքից հետո մտնում են ջութակները, լռում են, կլարնետի սոլոն է, ապա նվագում է թավջութակը և իր հատվածն ավարտելով, զիջում է տավիղներին, սակայն նրանք էլ են հանկարծ լռում, և փառահեղ տենորը սկսում է իր մեներգը։ Տավիղները լռում են։ Նշանակում է, որ նրանք մեռե՞լ են։ Ոչ, ուղղակի համբերությամբ սպասում են դիրիժորի նշանին, որպեսզի կրկին նվագեն։

1976 թ․-ի օգոստոսի 20-ին սկսվեց իմ մեներգը, և մի օր այն կավարտվի վերջին նոտայով, եզրափակիչ ակորդով։ Սակայն այս սիմֆոնիայում ես արդեն հավերժ կամ և ոչինչ չես կարող անել դրա հետ։

Ով մեկ անգամ ապրել է՝ հավետ ողջ է։

- Բայց ինչո՞ւ հիշել այն ժամանակը, երբ դու չկայիր։

- Ընդունելու համար այն օրը, երբ չեմ լինի։

Նայել անդունդի մեջ

Երբ դեռ ես չկայի՝ 1092 թվականին, հիանալի քաղաք Պոլոցկում սարսափելի բան կատարվեց․ գիշերը բնակիչները լսում էին ձիավորների մի ողջ բանակի դոփյունը, խելագար հեծելազորը սուրում էր փողոցներում՝ սմբակների հետքերը թողնելով ավազի վրա, բայց ոչ ոք չէր երևում․ քաղաքում մոլեգնում էր անտեսանելի թշնամին։ Ով դուրս էր գալիս փողոց, մեռնում էր սարսափելի տանջանքներով։ Փրկվեցին միայն նրանք, ովքեր տներից դուրս չեկան։ Այդ ասպատակության մասին հայտնում է Նեստորը՝ ժամանակագիրը։ Այդ ժամանակ Պոլոցկի բնակիչները կարծում էին, թե ուրուներն են հարձակվել իրենց վրա, մարդիկ այնքան վախեցած էին, որ չէին փորձում անգամ տեղեկանալ խորհրդավոր թշնամիների սոցիալական ու առասպելական ծագման մասին։

«Պոլոցկի ուրուներ»՝ պատմաբաններն այսպես անվանեցին այդ տարօրինակ իրադարձությունը, իսկ ազգագրագետները ենթադրեցին, որ այդկերպ ժամանակագրության մեջ տեղ է գտել միջնադարյան քաղաքում մոլեգնած համաճարակը։ Այն ժամանակ չգիտեին վիրուսների մասին, բժշկությունն առաջին քայլերն էր անում, բայց այն, ինչ ընդմիշտ մարդու հետ է, որ դարաշրջանում էլ նա ապրի, ժամանակագիրը լավ է փոխանցել՝ հանկարծակիորեն բացված անդունդի սարսափը։

2020 թվականին կրկին ուրուներ եկան մեր բարեկեցիկ աշխարհ։ Այդքան մահեր, այդքան խոսակցություններ անխուսափելիի մասին, որ օդը համատարած ներծծվեց տագնապով։

- Դա չպետք է պատահեր մեզ։ Ախր այնքա՜ն լավ էինք ապրում։

- Եվ հավատացել էինք մեր անխոցելիությանը։

Առաջընթացը ինչ բարձունքների էլ հասնի, մարդ երբևէ չպետք է անցնի իր համար նախատեսված սահմանները։ Ես մի օր սկսվել եմ, մի օր էլ ավարտվելու եմ, կենսագրությունս ո՛չ այս, ո՛չ այն կողմ չեմ կարող տարածել։ Թեպետ ողջը միշտ համոզված է, որ մահն այնքան հեռու է, որ թեև լուրերն են հասնում մեզ, որ իբրև Սոմալիում անհանգիստ է, իսկ Կամչատկայում՝ հրաբուխ, մտածում ենք՝ դե ինչ ասես պատահում է այնտեղ՝ հորիզոնից այն կողմ։

Եվ հանկարծ մահվան հոտն այնքան մոտ է զգացվում, որ անգամ իսկույն չենք էլ  հասկանում։ Յուրաքանչյուր չափահասի հայտնի է անդրշիրիմյան ցրտի այդ զգացումը, երբ դժբախտությունն ու մահն այնքան մոտ են, որ ասես մաշկիդ են հպվում։ Ոչ թե աներևույթ պայտերի ծանր դղրդյունը դրսում, այլ բոլորովին մոտիկ, այնպես որ ոչինչ չի պաշտպանի։

Մի աշակերտ պատմում էր, որ վիճել էր ուսուցչուհու հետ ինչ-որ չնչին պատճառով, և հեծկլտալով, գնացել էր կյանքին վերջ տալու։ Արդեն վերջին քայլն էր մնում անելու, բայց հանկարծ քարացել էր սարսափից։ Թե ինչպես էր փրկվել՝ արդեն չի հիշում։

- Այդ ի՞նչ տեսար այնտեղ։

- Ես նայեցի անդունդին։

Քանի դեռ առողջ ես ու հանգիստ, կուշտ կյանք ես վարում, թվում է, թե ոչ մի անդունդ էլ չկա և ամեն ինչ այնքան հարմարավետ է աշխարհում, որ անգամ ձանձրալի է։ Միայն թե այդ ամենը սուտ է։

Բարեկեցությունը արբեցնում է։ Ասացեք հարբածին․ «Կրկին հարբե՞լ ես», կվիրավորվի․ «Ես սթափից էլ սթափ եմ»։ Ակնարկեք բարեկյացին իր բարեկեցության մասին՝ կվիրավորվի, որովհետև բարեկիրթ մարդը պետք է վիրավորված ու դժգոհ լինի։

Ֆրանսերենի դասին

Ես հարմարավետության առաջին պաշտպանն եմ։ Ինձ դուր է գալիս ապրել 21-րդ դարում, և ոչ մի այլ դարի հետ այն չէի փոխի։ Այս դարում բժշկություն կա, կրթություն, գազ ու էլեկտրականություն, հարմարավետ հագուստ, միրգ՝ կլոր տարին, և կարևորը՝ ջուր։ Այո, ամենուր չէ, որ նման լիություն է, բայց մեր օրերում ու մեր տեղում սովից մեռնելու համար պետք է որոշակի ջանքեր գործադրել։ Բայց միշտ չէ, որ այսպես է եղել։ Բարեկեցությունը, որին սովոր ենք, հարյուր տարեկան էլ չկա։

1973 թվականին Վալենտին Ռասպուտինը մի պատմվածք է գրել՝ «Ֆրանսերենի դասերը»։ Սա մի երեխայի պատմություն է, որը վերապրել է հետպատերազմյան շրջանի բոլոր դժվարությունները։ Տղան տասնմեկ տարեկան է։ Մոր ու կրտսեր քույր-եղբայրների հետ ապրում է մի խուլ գյուղում։ Հայր չկա։ Տղան խելացի է և լավ է սովորում, սակայն գյուղում դպրոց չկա, և նրան հինգերորդ դասարանում ուղարկում են շրջկենտրոն՝ օտար մարդկանց մոտ։ Կախարդական ոչ մի բան տեղի չի ունենում տղայի կյանքում, որովհետև բոլոր երազանքներն ու հույսերը այնքան էլ վառ ու նշանակալից չեն մշտական սովի ֆոնին։ Քրոջ հետ նրանք կարտոֆիլի աչքերն են կուլ տալիս՝ հուսալով, որ փորի մեջ բանջարանոց կաճի և այլևս այդքան սովի զգացում չեն ունենա։

Շաբաթը մեկ գյուղից մեքենա է գալիս, և մայրիկը հաց ու կարտոֆիլ է ուղարկում տղային։ Ահա տասնմեկամյա տղայի ողջ ճաշացանկը։ Ո՛չ վիտամին, ո՛չ հավասարակշռված սնունդ, և ինքն է իր համար պատրաստում, իսկ պարկից անընդհատ գողանում են, այնպես որ տղան ստիպված է լինում ընթրել մորաքրոջ թեյնիկի եռջրով։ Երջանկության գագաթը մի բաժակ կաթն է, սակայն դրա մասին կարելի է միայն երազել, և տղան գնում է փողոցային խուլիգանների հետ փողով խաղալու, որպեսզի մեկ ռուբլի շահի, ընդամենը մեկ ռուբլի․ այդքան արժե մեկ շիշ կաթը։ Սակայն ժամանակ առ ժամանակ նրան դաժանաբար ծեծում են շահելու համար։

Ֆրանսերենի ուսուցչուհին աշխատում է լրացուցիչ կերակրել տղային, սակայն նա հպարտ սովետական դպրոցական է և ողորմություն չի ընդունում։ Ուսուցչուհին դիմում է խորամանկության՝ ծանրոց է ուղարկում տղայի մոր անունից, բայց միամտորեն մակարոն է դնում, որ գյուղում անգամ չէին էլ տեսել։ Տղան ոչ միանգամից է նկատում խորամանկությունը, և պատմվածքում մի ցնցող դրվագ կա, երբ սոված աշակերտը մտնում է աստիճանների տակ ու սկսում ագահորեն կրծել չոր մակարոնները։ Սա գրել է մարդ, որը գիտի, թե ինչ է նշանակում սոված մնալ։

Կամ ահա մի դեպք էլ, երբ նրան հաջողվում է մի բաժակ կաթ ճարել, որն արդեն սառցակալել է, բայց նա այնպիսի՜ հիացմունքով է կուլ տալիս սառցե կտորները սերուցքի հետ։ Ուսուցչուհին ծանրոց է ուղարկում տղային Կուբանից, որում երեք խնձոր է լինում, և պատվածքն ավարտվում է ռուս գրականության երևի թե ամենահուզիչ արտահայտություններից մեկով․

«Առաջ ես միայն նկարներով էի տեսել խնձորներ, սակայն կռահեցի, որ դրանք են»։

Տղան տասնմեկ տարեկան է։

Երջանկության գագաթնակետը՝ սև հաց ու մի բաժակ կաթ։

Նա դեռ երբևէ խնձոր չի տեսել կյանքում։

Սակայն մենք ավելի շատ ապրումակցում ենք մեկ այլ տղայի։ Նա նույնպես տասնմեկ տարեկան է։ Ապրում է ոչ սիրելի ազգականների տանը՝ աստիճանների տակ գտնվող փոքրիկ սենյակում։ Չէ, չի քաղցում, բայց ճոխության մեջ էլ չի ապրում։ Թեև հնոտիքը, որ հագնում է, շատ ավելի վայելուչ է, քան այն ցնցոտիները, որ իր հասակակիցն է հագնում Սիբիրից։ Եվ տղան ինքն էլ ավելի լավ տեսք ունի՝ սև մազեր, կլոր ակնոց ու խորհրդավոր սպի՝ ճակատին։ Նա նույնպես գնում է սովորելու։ Միայն ոչ թե շրջկենտրոն, այլ Հոգվարդս, և այնտեղ նրան սպասում են անհավանական արկածներ ու վտանգներ։

Բրիտանացի որբի դժվար կյանքի մասին հրաշալի ֆիլմ է նկարահանվել, որը տեսել են միլիոնավոր մարդիկ։ Ռասպուտինի պատմվածքի հիման վրա նույնպես ֆիլմ է նկարահանվել, որին շատ երկար են պատրաստվել։ Ոչ մի կերպ չէր հաջողվում դերասան գտնել գլխավոր դերի համար։ Հարյուրավոր տղաների են փորձել՝ տաղանդավոր ու հետաքրքիր, սակայն նրանցից ոչ մեկը չէր համապատասխանում կերպարին։ Ռեժիսորն ընդամենը մեկ հարց էր տալիս նրանցից յուրաքանչյուրին․

- Ո՞րն է եղել քո կյանքի ամենամեծ վիշտը։

Երեխաները պատասխանում էին այն, ինչ կարող են պատասխանել երեխաները, պատմում էին իրենց փոքրիկ դառնությունների մասին, սակայն նրանք բարեկյաց սովետական երեխաներ էին՝ հարմարավետության ու լիության մեջ ապրող։ Եվ միայն մի տղա է պատասխանում․

- Իմ ողջ կյանքը վիշտ է։

Տղան մանկատան սան էր։ Գիտեր, թե ինչ է ասում։ Դերը նրան բաժին հասավ։

Ես դեմ չեմ բարեկեցությանը։ Ես դրա առաջին պաշտպանն եմ։

Թո՛ղ երեխաները ծնողներ ունենան։

Թո՛ղ մեր երկիրը երբեք պատերազմ չտեսնի։

Թո՛ղ երեխաները միշտ և՛ կաթ, և՛ հաց, և՛ խնձոր ունենան։

Սակայն, չնայած իմ բոլոր աղոթքներին ու կոչերին, կյանքը երբեք չի ազատվի իր խոցելիությունից, իսկ մեր բարեկեցությունը խիստ դյուրաբեկ բան է, որ կարող է փշրվել ամեն պահի, և պետք է միշտ պատրաստ լինել դրան։ Պետք է թույլ տալ քեզ ընդունել այս աշխարհի դյուրաբեկության մասին միտքը, այն, որ մենք այստեղ կարճ ժամանակով ենք, և ոչ միայն մենք, այլև մեր երեխաները․ մենք մեռնելու ենք և դա նորմալ է, միշտ այդպես է եղել։ Բարեկեցությունից չհարբելու համար պետք է սովորել շնորհակալ լինել և չքաշվել մահկանացու լինելու մասին մտածելուց։

Իմաստուն Սենեկան իր ընկերոջը խորհուրդ էր տալիս պարզ հոգևոր ունակություն ձեռք բերել՝ սովորություն՝ ոչ թե թաքնվելու վշտից, այլ դուրս գալու դրան ընդառաջ․ «Ոչ մի բան չպետք է մեզ հանկարծակիի բերի։ Պետք է հոգին ուղարկել ամեն ինչին ընդառաջ և մտածել ոչ այն բանի մասին, ինչ սովորաբար է պատահում, այլ նրա, թե ինչ կարող է պատահել» (Сенека. Нравственные письма к Луцилию. Письмо XCI, 4)։ Թեև, միգուցե, հոգևոր ամենապարզ վարժանքը կարող էր լինել այն հարցը, որը հարցասեր ռեժիսորն էր տալիս երեխաներին․

- Ո՞րն է եղել քո կյանքի ամենամեծ վիշտը։

Լավ սթափեցնում է։

Նավապետի կանչը

Շատ դժվար է բարեկեցությունը սանձել առանց հոգևոր վարժանքների։ Հին հելենների համար ավելի հեշտ էր, քանի որ այն ժամանակներում և՛ հողն էր ավելի մոտիկ, և՛ մահը՝ հասկանալի։ Փիլիսոփա կայսր Մարկոս Ավրելիոսը իրեն վարժեցրել էր երեխաներին նայել ոչ միայն ուրախությամբ, այլև այն մտքով, որ եթե ոչ այսօր, ապա վաղը նրանք անշուշտ մեռնելու են։

- Անտիկ վայրագություն է։

- Ավելի շուտ՝ առողջ ռեալիզմ։

Մի՞թե չգիտեք, որ ձեր երեխան մահանալու է։ Ահա և պատասխանը։ Սովորաբար դա տեղի է ունենում արդեն ծնողների մահից հետո, սակայն յուրաքանչյուրն էլ կարող է ոչ մեկ բացառություն հիշել։ Պետք չէ վախենալ այդ մտքից։ Պետք է պատրաստ լինել։ Եթե ընդհանրապես կարելի է նման բանի պատրաստվել։

Մարկոս Ավրելիոսի ուսուցիչը՝ իմաստուն Էպիկտետոսը, սովորեցնում էր իր ունկնդիրներին կյանքին նայել որպես ծովային ուղևորության։ Հնում նավով ճամփորդելը շատ ավելի վտանգավոր էր, քան հիմա։ Կյանքն ընդհանրապես լի էր պատահարներով այն անհանգիստ ժամանակներում։ Գուցե այդ է պատճառը, որ փիլիսոփաներին այն ժամանակ անվանում էին իմաստուններ, այլ ոչ թե փիլիսոփայական գրականության մասնագետներ, և այդ իմաստունների գրքերը արդեն մեկ հազարամյակ չէ, որ կարդում են։

«Ընթանում էր հպարտ անվանումով նավը, փորձելով օվկիանոսը հաղթահարել»։

Բայց ահա նավակը խարիսխ է ձգում։ Ուղևորները իջնում են ափ՝ ջուր ու պարեն վերցնելու։ Եվ ապա Էպիկտետոսը ցամաքով թափառելու մասին պատմում է այնպիսի լեզվով, որ ակամայից ժպտում ես։ Քայլում ես ափին, ասում է, և ահա քեզ մե՛կ խեցի է պատահում, մե՛կ սոխուկ, իսկ միգուցե կին ու երեխա պատահի։ Եվ այդ բոլոր խեցիները, սոխուկներն ու կնիկներն այնքան լավ են հանգեր կազմում․

κοχλίδιον καὶ βολβάριον

γυναικάριον καὶ παιδίον.

Քիչ է մնում երգես՝ մե՛կ խեցի, մե՛կ սոխուկ, մե՛կ կնիկ, մե՛կ բալիկ։

Երգը չէ այդպիսին, կյանքն է այդպիսին։ Մի սովորական նախադասությամբ Էպիկտետոսն ընդգրկում է սովորական մարդու սովորական կենսագրությունը։

Միայն թե դա ամենը չէ։ Եթե զբոսնում ես ափին, մի՛ մոռացիր երբեմն-երբեմն շրջվել նավի կողմն ու հեռու մի՛ գնա, որպեսզի բաց չթողնես Նավապետի կանչը։

Կյանքի նավը ամեն պահի կարող է խարիսխը բարձրացնել, և այդժամ ստիպված կլինես շտապ վազելու Նավապետի կանչով և այստեղ՝ այս արևոտ ափին կթողնես և՛ խեցին, և՛ սոխուկը, և՛ կնկան, և՛ զավակին։ Էպիկտետոսը կարծում էր, որ իմաստունի համար շատ կարևոր է իր մեջ նրբազգացություն դաստիարակել Նավապետի ձայնի հանդեպ, երբեք աչքաթող չանել իրերի իրական դրությունը, չկորցնել սթափությունը, չհրապուրվել հարմարավետ ծովախորշի տոնական փայլով։

Դյուրին չէ դա ընդունել, բայց հնարավոր է։

Շատ ավելի դժվար է, եթե ոչ թե քեզ կանչեն, այլ քո սիրելի «սոխուկին»։

Հավերժական Պավլիկը

Պավլիկը 24 տարեկան էր, երբ լքեց այս աշխարհը։ Պատահում է, որ տղաները ունակ են ավելի մեծ արիության, քան տղամարդիկ, իսկ նա այն տղաներից էր, որոնց, համոզված եմ, հաջողվել է վախեցնել քաղցկեղը։ Նա իր հիվանդության դեմ պայքարում էր տասնմեկ տարեկանից։ Վերջին տարիներին համարյա չէր կարողանում ինքնուրույն շնչել, դա նրա փոխարեն անում էր մի մարդասեր ապարատ՝ Պաշայի հետ կիսում էր թթվածինը, սակայն չէր թողնում քնել։ Այ այդպես․ կա՛մ քնել, կա՛մ շնչել։ Երբեմն ստիպված ես լինում նաև այդպիսի ընտրություն կատարել։

Նա մահացավ աչքիս առաջ, Հաղորդությունից անմիջապես հետո։ Ես ինչ-որ կարևոր բան էի ասում նրան ջերմեռանդորեն, բայց երևի այնքան անգույն մի բան, որ հիշողությանս մեջ ոչինչ չի մնացել։ Իսկ ահա նրա խոսքերը ես չեմ մոռացել։ Վերջին շնչում նա համարյա բացականչեց․

- Ես հավերժ ապրելու եմ։

Ավելի ճշմարիտ խոսքեր կյանքումս չեմ լսել։ Բայց չէ՞ որ դրանից հետո վրա հասավ մահը, նշանակում է՝ նրա խոսքերը հակասում են ակնհայտը՝ նա իրականում մահացավ և հենց այն պահին, երբ հնչեց այդ նախադասությունը։

Պաշան խաբե՞ց։

Պաշային խաբեցի՞ն։

Ո՞վ էր համարձակվել խաբել նրան՝ ծնողնե՞րը, տեր հա՞յրը, Աստվա՞ծ։

Պարզ է, որ Աստծուն ամեն դեպքում հասնում է բոլորից, բայց այդ թեմայով անգամ ամենախորը մտորումները հօդս են ցնդում ծնողների առաջ, որոնք իրենք զավակին սառն ու խոնավ հողին են հանձնում։

Ի՞նչ կասեք այն մարդկանց, որոնք պետք է թաղեն իրենց երեխաներին։

Իսկ ամուսնուն կորցրած կնո՞ջը։

Մո՞րը, որ իմացել է իր երեխայի անբուժելի հիվանդության մասին։

Ես մինչ այժմ չգիտեմ, թե ինչպես մխիթարել մարդուն նման վշտի մեջ, և հնարավո՞ր է արդյոք այդ մխիթարությունը։

Վիշտն ամեն քայլի դարանակալում է մեզ, նրանից փրկում չկա, թաքնվել չես կարող։ Եթե ցավն եկել է, ապա այլևս չես թաքնվի նրանից, չես խաբի ո՛չ քեզ, ո՛չ վշտին։ Սակայն իմաստուն մարդիկ գիտեին, որ կարելի է պատրաստվել դրան, ոչ միայն կարելի է, այլև պետք է «պատվաստվել վշտի դեմ»։

Միայն թե որտե՞ղ են նրանք, այդ իմաստուն մարդիկ։

Թվում է, թե բարեկեցությունը վերջնականորեն արբեցրել է մեզ, այնպես, որ անգամ քրիստոնյաներն են կորցրել մահվանը հանգիստ վերաբերվելու վեհ շնորհը, և դա տագնապալի նշան է։

Մահացածը չի մեռնում

Քրիստոնյան «վշտի դեմ հատուկ պատվաստվելու» կարիք չունի։ Եթե նա քրիստոնյա է։ Զարմանալի է, որ մեր ուղղափառ ժամանակակցին կարող են շփոթեցնել այնպիսի բաները, որոնք լիովին բնական է հանդիպել հենց եկեղեցասեր մարդկանց մեջ, և դրա մասին խոսում է ոչ այնքան խորը աստվածաբանությունը, որքան եկեղեցական կյանքի մթնոլորտը։

․․․․Քրիստոնեական վերաբերմունքը մահվան ու վշտի հանդեպ ամենևին փիլիսոփայական չէ, ինչպես կարող է թվալ։ Մեզանում ընդունված չէ մտասուզվել գոյության անցավորության ու կյանքի անակնկալների մեջ, թեև դա խիստ օգտակար է։ Փիլիսոփայական լրջության փոխարեն համարյա խեղկատակային զվարթություն է, որն ուղղակի զինաթափում է՝ տարակուսանքով լցնելով անհաղորդ քաղաքացիների սրտերը։

Պետք է մի օր առանձին գիրք գրել դագաղների ու դրանց հետ նուրբ վարվելու մասին։ Ծերուկ Ադոլֆովիչը երբևէ չէր փակում մուտքի դուռը։ Դե նրա տուն ոչ մեկն էլ չէր մտնում՝ ողջ փողոցը գիտեր, որ պապի հյուրասենյակում հանդիսավորությամբ դրված է տարողունակ դագաղը՝ ներկված պչրուն երկնագույնով։ Եթե դագաղի համար կիրառելի են «զվարճալի» ու «չարաճճի» մականունները, ապա դա հենց այդպիսի հիանալի ստեղծագործության մասին է։ Դագաղն անփոխարինելի է առօրյայում, այն պետք է ոչ միայն ձեռքի տակ լինի, այլև աչքը շոյի։

Պառավ Սերաֆիմա մայրիկն ապրում էր խրուշչովյան շենքի հինգերորդ հարկում։ Համեստ տատիկն ամեն ինչում լավն էր, միայն թե հարևանների հոգին հանում էր՝ պարբերաբար նորոգելով իր դագաղը, որ պահում էր մահճակալի տակ։ Ժամանակ առ ժամանակ փորձում էր չափն ու հայտնաբերում, որ դագաղը չորացել է ու նեղ է ուսերի հատվածում։ Դրանից հանդիսավորությամբ ազատվում էին և նույն հանդիսավորությամբ չափերով ավելի մեծ դագաղ էին բարձրացնում վերև՝ վախեցնելով դյուրազգաց հարևաններին։

Մեր կանանց մենաստանում ննջեց քույր Պաիսիան։ Մեռավ՝ առանց հարցնելու ու անպատեհորեն։ Մայր Մինիդորան նոր էր վերադարձել քաղաքից ու սաղմոս էր կարդում ննջեցյալի գլխին, միևնույն ժամանակ հասցնելով լվանալ հատակն ու փնթփնթալ միանձնուհու վրա․

- Սա ի՜նչ բան է։ Գալիս եմ՝ հատակը լվացած չէ, ապուրը եփած չէ, սա էլ պառկել է։

Կարելի է սուզվել աստվածաբանության խորքերը, սակայն ինձ թվում է, որ քրիստոնյաների նախորդ սերունդն, առանց աստվածաբանական տարատեսակ աշխատությունների, ուներ առողջ ու ուրախ վերաբերմունք մահվան ու զրկանքների հանդեպ, որովհետև Եկեղեցին վիշտը բուժում է Զատկով, իսկ այն մեր յուրաքանչյուր եկեղեցական արարողության մեջ է, յուրաքանչյուր աղոթքի, յուրաքանչյուր ծեսի։

Վանքի սեղանատանը նստած, կարկանդակ ենք ուտում․

- Է՜հ, միայն թե չապրենք մինչև նեռի ժամանակները։

- Սիրտս կտոր-կտոր մի՛ արա։

- Ո՞նց չանես։ Ախր նա մեզ բոլորիս սպանելու է։

- Հետո ի՞նչ։ Մի շաբաթից նորից հարություն կառնենք։

Նրանք այսպես կատակո՞ւմ են։ Չէ, նրանք այդպես խոսում են։

Որտեղի՞ց այդ պարզությունն ու զվարթությունը։ Հավանաբար զգացումից, որ դու արդեն մահացել ես, իսկ մահացածը չի մեռնում։ Դրա մասին ամենալավը մեր զատկական աստվածաբան Պողոս առաքյալն է ասել․ «Քանզի մեռած եք, և ձեր կյանքը պահված է Քրիստոսի հետ՝ Աստծու մոտ» (Կող․ 3։3):

Եթե փնտրում ես հոգևոր ամենազորեղ վարժանքը, եթե «վշտից պատվաստվելու» կարիք կա, ապա քրիստոնյայի համար ավելի կարևոր թեմա չկա կյանքի ու խորհրդածության համար․ մենք արդեն մահացել ենք և հավետ ողջ ենք Քրիստոսի կյանքով։ Եթե մարդը մահացել է, չի նշանակում, որ նա չկա։

Լինել մեկ անգամ՝ լինել ընդմիշտ։

- Դա հասկանալի է, բայց այդքան մահեր, և մենք՝ որպես քրիստոնյաներ․․․

- Մեզնից ո՞վ է մենք և նրանց մեջ որտե՞ղ եմ ես։

Որովհետև ահա կանգնած են ծերուկ Ադոլֆովիչը և Սերաֆիմա մայրիկը ու անկեղծորեն չեն հասկանում՝ ինչո՞ւ ենք բոլորս այդքան դես ու դեն ընկնում ու խուճապահար լինում։

- Մենք ամենքս մահանալու ենք։

Բան գտաք զարմացնելու։ Ապրեցիր, փա՜ռք Աստծու, հիմա էլ մեռիր։

- Ինչպե՞ս կարող եք այդպես։

- Այդ ես չեմ, ծերուկ Ադոլֆովիչն ու Սերաֆիմա մայրիկն են։

Իսկ ես ազնվորեն ու անձնուրացաբար վախենում եմ։ Թեև ինքս արդեն մահացել եմ (ինչպես և դուք), սակայն, ըստ կարգի ու հանուն քաղաքավարության, դես ու դեն եմ ընկնում ու խուճապի մատնվում։ Չէ որ շուրջբոլորն, իսկապես, շատ վիշտ կա՝ կար, կա ու կլինի, իսկ մեր ամենագլխավոր քրիստոնեական գաղտնիքը ոչ բոլորը կարող են հասկանալ ու ընդունել։

Աստծու անարատ աչքերի առջև մենք բոլորս արդեն մահացել ենք ու հարություն առել, սակայն դեռ չենք ծնվել։ Ե՛վ ես, և՛ քաջ Պաշան, և՛ հայր Մակարը, չէ, ոչ թե եղել ենք, այլ հավետ կանք։

Քանի դեռ Աստված նայում է մեզ, մենք ողջ ենք։

Քանի դեռ Աստված սիրում է մեզ, մենք կանք։

 

Ծայրագույն վարդապետ Սավվա (Մաժուկո)

Ռուսերենից թարգմանեց Էմիլիա Ապիցարյանը