Փո­խումն հաս­տյացս եվ անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցին

Ե­կե­ղե­ցին, փրկա­գոր­ծե­լով մարդ­կանց, մա­քառ­մամբ ի­րա­կա­նաց­նում է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը` սկսե­լով այս կյան­քից և տա­նե­լով փրկու­թյան ճա­նա­պար­հով դեպի հավի­տե­նա­կան կյան­քը: Այս ճա­նա­պար­հի մեջ Աս­տու­ծո խոստ­մամբ հաս­տա­տված հույս ու­նե­նա­լով` հաղթա­պանծ ըն­թացք ու­նի յուր հո­գևոր թշնա­մու, այն է` մեղ­քի, նույն­պես և բնա­կան թշնա­մու, այն է` մահ­վան դեմ: Թեև այդ եր­կու թշնա­մյաց վրա հաղթա­նա­կը տա­րված է Քրիս­տո­սով, սա­կայն այդ հաղթա­նա­կը յու­րաց­նե­լու հա­մար պետք է կա­րո­ղա­նալ միշտ միա­ցած ու հա­ղորդ լի­նել Քրիս­տո­սին կամ ճշմար­տու­թյան: Ըստ ո­րում, հաղթա­կան դիրք ստա­ցած լի­նե­լով արդեն, մնում է մեզ նույն դիր­քի մեջ ան­շե­ղա­պես հարա­տևել և ըն­թա­նալ դեպի հաղթա­նա­կի կա­տա­րու­մը, որ է հան­դերձ­յալ կյան­քի ե­րա­նու­թյունը: Եվ մենք լու­սա­միտ հավատ­քով լիա­հույս ենք, որ Քրիս­տո­սի հետ լի­նել նույն է, թե այդ հան­դեր­ձյալ կյան­քումն ենք, որ ոչ ոք չի կա­րող մեզ­նից խլել: «Եւ իբ­րեւ երկ­րա­ւոր կեանքս ի ձեռն մա­հուան ի գլուխ ե­լա­նեն, հո­գիքն յու­ղար­կին առ Աս­տուած, որ ետ զնա, եւ մար­մինն դառ­նայ ի հող` յոր­մէ ստեղ­ծաւ յԱ­րար­չէն: Եւ սուրբ եւ ար­դար հո­գեացն ընդ ա­ռաջ գան հրեշ­տակք եւ սրբոցն հո­գիքն եւ տա­նին ա­ռա­ջի Աս­տու­ծոյ»[1]...: Այս է պատ­ճառն, որ մեզ հա­մար մա­հը չա­րիք չէ, այլ` կյան­քի գլխավո­րումն, ուստիև մեր սի­րե­լու բա­ժա­նու­մը մեզ­նից մի­միայն ան­ցա­կան սուգ է առ­թում և ոչ ան­վերջ լաց ու կոծ` ըստ հե­թա­նո­սաց: Հան­դեր­ձյալ կյան­քը հավա­տա­ցո­ղի մեջ հա­մոզ­մունք է, «քան­զի որ զսկիզբն տե­սա­նէ եւ ի կա­տա­րումն անդր հա­յի», - ա­սում է Մամբ­րե Վեր­ծա­նո­ղը:

Հե­թա­նոս­նե­րը հա­ռա­չան­քով նա­յում են դեպի յու­րյանց ոս­կե­դա­րը, դեպի այն ան­ցյալն, ո­րից վերջ­նա­կա­նա­պես զրկվել են, իսկ մենք դա­դա­րել ենք արդեն հետ նա­յե­լուց, այլ հետ նա­յե­լու հա­ռա­չան­քից մտել ենք ա­պա­գա­յի փա­ռաց ցնծու­թյան մեջ: Հե­թա­նոս­նե­րը դեռևս զբա­ղված են աշ­խար­հի ծագ­ման հե­տա­խու­զու­թյամբ միայն և նո­րա վեր­ջի վրա չեն մտա­ծում[2], իսկ մենք մեր ա­ռաջն ու­նինք աշ­խար­հի ու մեր ան­ձի կա­տա­րու­մը, որ լի­նե­լու է Ե­­կե­ղե­ցու կա­տար­մամբ[3]: Ա­հա այդ կա­տա­րումն ար­տա­հայտում ենք այն ճշմար­տու­թյուն­նե­րով, ո­րոնց ա­ռար­կան են Քրիս­տո­սի գա­լուս­տը, մե­ռե­լոց հարությունը, դա­տաս­տան և հավի­տե­նա­կան կյանք: Մեր ա­ռօ­րյա մտա­ծո­ղու­թյան դրո­շա­կի վրա գրված է. «Որ ա­սի մահն, նոյն եւ քուն ա­սի. եւ որ կե­նացն է վախ­ճան, սկիզբն է կե­նաց». ըստ ո­րում` «Այս մահ ժա­մա­նա­կեայն է» և ու­րա­խու­թյուն է իբ­րև ժա­մա­նա­կավոր կե­նաց վախ­ճան ու հավի­տե­նա­կա­նի սկիզբն[4]:

Երկ­րավոր կյան­քի ըն­թաց­քը հաղթա­բար ան­ցած ենք լի­նում այն ժա­մա­նակ, երբ պա­տե­րազ­մի դաշ­տից հաղթա­կան պսա­կով, այ­սինքն` հավատ­քի, հուսո և սի­րո հան­դի­սի պայ­ծա­ռու­թյամբ փայ­լված` փոխ­վում ենք հաս­տյացս: Այդ փո­խու­մը լի­նում է` մեր հո­գու բաժ­նվելով մարմ­նից. հո­գին ու­րեմն մտնում է մի նոր կյան­քի կամ վի­ճա­կի մեջ, որ բո­լո­րո­վին երկ­րավոր կյան­քի հա­կա­ռակն է, և որ կա­րող ենք կո­չել մի տե­սակ խա­ղա­ղա­կան վի­ճակ ա­ռանց որևիցե գոր­ծու­նեու­թյան, կամ թե այս կյան­քի հա­մե­մա­տու­թյամբ կո­չե­լի է` գի­շեր (Հովհ., Թ 4): Անդ չկա գոր­ծու­նեու­թյուն ու խոսք, վասնզի դո­ցա հա­մար ահ­րա­ժեշտ պայ­ման­նե­րը չկան այն­տեղ: Հո­գին այդ­տեղ ներ­քին կյանք ու­նի, սուզ­վում է յուր մեջ, կա­տա­րե­լա­պես հիշում է յուր ան­ցյալ պա­տե­րազ­մը, զբաղ­վում է յուր ներ­քին կյան­քով և մտա­բե­րում է յուր ան­ցյալ կյան­քի բո­լոր գոր­ծե­րը: Ար­տա­քին աշ­խար­հի բո­լոր հան­գա­մանք­նե­րը, ա­ղա­ղակ­ներն ու փո­փո­խու­թյունք այս­տեղ չկան. երկ­րավոր կյան­քի ու հան­դեր­ձյալի հա­կա­սա­կան մտա­ծո­ղու­թյունք վե­րա­նում են և այժմ հավի­տե­նա­կա­նու­թյան մեջ խղճմտան­քի ձայնն այլևս ոչ թե խեղդ­վում է աշ­խար­հի շփո­թու­թյուն­նե­րով, այլ շա­րու­նակ հնչում է յու­րա­քան­չյուր հո­գու մեջ: Հո­գին այդ ձայ­նի ներ­քո գտնվում է մի տե­սակ ինք­նա­դա­տու­թյան մեջ, ո­րով նա յուր բո­լոր ան­ցյալը դնում է յուր ա­ռաջ. նո­րա բո­լոր գոր­ծե­րը դառ­նում են նո­րա մխի­թա­րու­թյունը կամ տա­ռա­պան­քը[5]: Այդ գոր­ծե­րի հիշո­ղու­թյունն ա­նընկ­ճե­լի է. հո­գին չէ կա­րո­ղա­նում մո­ռա­ցու­թյան տալ այ­դոնք, նա չէ կա­րո­ղա­նում այ­դոնց միա­հա­մուռ ներ­կա­յու­թյունը մտա­հան ա­նել, երբ այ­դոնք խղճմտան­քի ճշմա­րիտ ձայ­նին հա­կա­ռակ են և սար­սուռ, մոր­մոք ու դա­տա­պար­տու­թյուն են վա­ռում նո­րա մեջ: Աստ­վա­ծա­յին ճշմար­տու­թյան հայտ­նու­թյունն, ինչ­պես մի լու­սա­վառ տե­սիլ, շա­րու­նակ ե­րևում է հո­գի­նե­րին, ո­րոնց ար­դար­նե­րին ե­րա­նու­թյան ցնծու­թյուն պատ­ճա­ռում, իսկ մե­ղավոր­նե­րին` սրտաճմ­լիկ ե­ռումն` բոր­բոք ու մոր­մոք: Ար­դա­րի հա­մար այդ «երկ­նաւոր բնա­կու­թյան զգես­տը» փառք է և ցնծու­թյուն, իսկ մե­ղավո­րի հա­մար` խավար ու տխրու­թյուն (Բ Կոր., Ե 2-4): «Եւ տես­ցեն մե­ղա­ւորք զփառս ար­դա­րոց եւ կո­րա­ցեալ հա­լես­ցին ի տխրա­կանս եւ յա­մօթն յա­ւի­տե­նա­կան, որ յերկ­րի մեծ գոլ զին­քեանս, քան զար­դարսն հա­մա­րեալ` զհպար­տու­թիւն ոչ թո­ղա­ցու­ցա­նէին տե­սա­նել` զինչ ար­դարքն  ի­ցեն եւ զինչ` մե­ղա­ւորքն: Բայց զկնի վճա­րե­լոյն ե­րե­ւի ար­դա­րոցն փառք եւ մե­ղա­ւո­րացն ա­մօթն յա­ւի­տե­նից», - գրում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը:

Այս վի­ճա­կը բա­ցատ­րում է և Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին այս­պես. «Վասն այ­նո­րիկ ոչ ոք կա­րէ ու­րա­նալ անդ զչար գոր­ծոցն զպղծու­թիւնսն, այլ կա­պի լե­զու չա­րա­խօս, կար­կի բե­րան ա­նօ­րէն. դո­ղայ մար­մին յան­ցա­ւոր, զի իւ­րա­քան­չիւր ու­րուք մեղք վկա­յեն զգոր­ծե­լեացն, ոչ բար­բառ ինչ ար­ձա­կե­լով, այլ որ­պէս ի մէջ օ­դեացն ե­րե­ւի այ­ծեացն սե­ւու­թիւնն, նոյն­պէս եւ մե­ղա­ւո­րացն ան­ձինք խա­ւա­րազ­գե­ցեալք եւ պա­տեալք ի մէջ լու­սա­զար­դեալ հրա­պա­րա­կացն ե­րե­ւես­ցին: Զի զո­րօ­րի­նակ շուք իւր ան­մեկ­նե­լի է ի մար­դոյն, նոյնպէս եւ մեղքն ան­մեկ­նե­լի զհետ եր­թի­ցեն զոգ­ւոյն, յայտ­նա­պէս զկեր­պա­րանս բազ­մու­թեան մե­ղացն ցու­ցա­նէ ա­մե­նայն հրա­պա­րա­կին»:

Այս­պի­սով, մե­ղավոր­նե­րի հո­գի­նե­րը, մնա­լով յու­րյանց երկ­նավոր կա­յան­նե­րում «որ­պէս ե­րեւ­մամբ տե­սա­նեն ի­մա­նա­լեօքն զհա­տու­ցումն ար­դար դա­տաս­տա­նին, զան­շէջ հուրն եւ զխա­ւարն ար­տա­քին, զլալ ա­չացն եւ զկրճել ա­տա­մանցն: Այ­նո­քիւք ա­հիւ տրտմեալք եւ տխրեալք կան հո­գիք մե­ղա­ւո­րացն մին­չեւ ի հա­սա­րա­կաց յա­րու­թիւնն ի Քրիս­տո­սէ...»: Այս­պես և ար­դար­նե­րը, ու­րա­խու­թյամբ լցված, սպա­սում են փա­ռավոր հա­տուց­ման և լավ գի­տեն, որ ստա­նա­լու են Քրիս­տո­սի խոս­տա­ցած ե­րա­նու­թյունն, ուստիև այդ լու­սո շնոր­հաց տակ եր­ջա­նիկ են[6]:

Եվ քա­նի որ Քրիս­տոս դժոխքն ու մա­հվան խայ­թո­ցը ոչն­չաց­րել է յուր հավա­տա­ցյալի հա­մար և յուր հավա­տա­ցյալի հետ է ա­մե­նու­րեք, ուստիև հավա­տա­ցյալը լավ գի­տե, որ մեռ­նե­լով կորստ­յան չէ մատն­վում, այլ` կյան­քի (Փիլ., Ա 21): Այդ պատ­ճա­ռով երբ ճշմար­տու­թյան ճշմա­րիտ զի­նվո­րը կա­տա­րում է յուր երկ­րավոր ըն­թացքն ա­ռա­քի­նու­թյամբ, այն ժա­մա­նակ ոչ թե մա­հից վա­խե­նում է, այլ բա­ցա­կան­չում է. «Զի ինձ կեանք Քրիս­տոս է եւ մե­ռա­նել` շահ» և «ընդ Քրիս­տո­սի լի­նել» կամ «մտա­նել առ Աս­տուած», վաս­նո­րոյ եւ ա­ռա­տա­նամք, զի ե­թէ յա­մի­ցեմք եւ ե­թէ ե­լա­նի­ցեմք, հա­ճոյ եւ եթ ի­ցեմք նմա»[7]: Ըստ այսմ` խա­ղա­ղա­կան վի­ճա­կը կամ անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցին հավա­տա­ցյալի հա­մար մի մեծ հանգս­տու­թյուն է ի Տեր և ցան­կա­լի, առ որ ձգտում էր պա­տե­րազ­մա­կան հաղթու­թյամբ հաս­նել, մա­նավանդ որ երկ­րավոր կյան­քում միշտ վտանգ կա փոր­ձու­թյամբ խոր­թա­նա­լու Տի­րո­ջից, մինչ­դեռ աշ­խար­հին նվի­րված մար­դը սոս­կում է մա­հից և այդ վի­ճա­կի ար­հավիրք­նե­րից[8]:

Հե­տևա­բար թե՛ նախքան Քրիս­տոս մե­ռած­նե­րի, թե՛ նո­րան հուսա­ցած­նե­րի, թե՛ չհավա­տա­ցող­նե­րի ու թե՛ հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի վի­ճակ­ներն այդ ժա­մա­նակ բո­լո­րո­վին տար­բեր են ըստ յու­րյանց գոր­ծե­րի խղճմտան­քի ա­հեղ ձայ­նին: Քրիս­տո­սի հուսա­ցյալ­ներն, ու­րեմն և հավա­տա­ցյալ­ներն, ու­նին մի լու­սավոր կա­յա­նա­տե­ղի` ըստ յու­րա­քան­չյուր ար­ժա­նյաց, որ և Ավե­տա­րա­նում «գոգ Աբ­րա­հա­մու» կամ ար­քա­յու­թյուն, դրախտ է կոչ­վում, իսկ մյուս­նե­րի­նը` խավար կա­յա­նա­տե­ղի կամ դժոխք[9]: Եվ ինչ­պես որ յուր­յանց հիշո­ղու­թյամբ կա­պված են յու­րյանց ան­ցյալի հետ, այն­պես և ներ­քին կյան­քի խոր­հուր­դով կա­պված են յու­րյանց երկ­րավոր եղ­բայ­րա­կից­նե­րի հետ այն ա­մե­նով, ին­չի հա­մար որ նո­քա ևս այս կյան­քում գոր­ծել ու մա­քա­ռել են: Դեռևս նո­քա գտնվում են խղճմտան­քի ձայ­նի ներ­քո, հե­տևա­բար և հարա­բե­րու­թյան մեջ են մեզ հետ, վասնզի մենք մեր ներ­քին կյան­քով չենք բա­ժան­վում նո­ցա­նից: Ու­րեմն ինչ­պես որ նո­ցա կյան­քը պատ­կե­րա­նում է մեր հո­գու մեջ յուր պայ­ծառ կամ խավար կող­մե­րով, այն­պես էլ մեր կյան­քը, մեր ե­կե­ղե­ցին պատ­կե­րա­նում, ցո­լա­նում է նո­ցա մեջ: Ա­հա այս­պես միու­թյան մեջ ենք մնում, մա­նավանդ որ մեր ճա­նա­պարհն ևս դեպի նո­ցա մեկ է ու միա­ցու­ցիչ, և նո­ցա վի­ճա­կը մեր ե­կե­ղե­ցու ու մեր ան­ձի կա­տա­րումն է: Ան­կա­րե­լի է, որ պա­տե­րազ­մող ե­կե­ղե­ցին կտրված լի­նի յուր կա­տա­րումն ե­ղող ե­կե­ղե­ցուց, ա­պա թե ոչ` նա չի կա­րող պա­տե­րազ­մող լի­նել ու չի կա­րող կա­տա­րումն ու­նե­նալ և ու­րեմն ե­կե­ղե­ցի չի լի­նիլ իս­կա­պես: Պա­տե­րազ­մի աս­պա­րե­զի ծայ­րին միշտ կա­տա­րումն է պսա­կը[10], որ ե­կե­ղե­ցու գա­ղա­փա­րից կա­տա­րե­լա­պես ան­բա­ժան է և ո­րի վերջ­նա­կան կա­տա­րու­մը հավի­տե­նա­կան կյանքն է (Հայտ., Զ 9-11):

Մեր ար­դար­նե­րի կամ անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցին, մեր ե­կե­ղե­ցու կա­տա­րու­մը լի­նե­լով, այն ա­ռա­քի­նա­կան ցնծու­թյան մեջ է գտնվում, որ մեր երկ­րավոր պա­տե­րազ­մի փառքն է ե­ղել նո­ցա փա­ռակ­ցու­թյամբ: Նո­քա յու­րյանց ներ­քին խոր­հուր­դով մաս­նա­կից են մեր ամեն մի նման գոր­ծու­նեու­թյան հան­դի­սին, ինչ­պես և մենք հո­գով խորհր­դավո­րա­պես նո­ցա ցնծու­թյան կցորդ ենք: Եվ ինչ­պես որ նո­քա իբ­րև ա­ռա­քի­նու­թյան նա­հա­տակ­ներ յու­րյան ան­ձամբ իսկ լռիկ աղոթք ենք ա­նում ու բա­րե­խոսու­թյուն Աս­տու­ծո ա­ռաջ մեզ հա­մար, այն­պես էլ մենք նո­ցա հա­մար աղոթող ու նո­ցա հիշա­տա­կը ա­ռա­քի­նա­պես և ա­րիա­բար պա­հող ենք այս կյան­քում: Նո­ցա աղոթքն սկսվեց` նո­ցա փո­խվելով յաս­տյացս, իսկ մե­րը` այն օ­րից, երբ ան­ջատ­ման ո­գով և հավատ­քի ու հուսո փա­ռա­բա­նա­կան ու­րա­խու­թյամբ հու­ղար­կավո­րե­ցինք նո­ցա մար­մի­նը դեպի գե­րեզ­ման: Այ­նու­հե­տև մեր աս­տված­պաշ­տու­թյունը մշտա­կան կապ ե­ղավ նո­ցա ու մեր մեջ, իսկ անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցում` լռիկ ու մշտա­լույս հա­յաց­քը դեպի աս­տվա­ծա­յին փառ­քը[11]: Մենք աղոթում ենք նո­ցա հա­մար թե՛ մեղ­սա­քավիչ պա­տա­րա­գով և թե՛ աղ­քատ­նե­րին ո­ղոր­մու­թյուն ա­նե­լով, իսկ նո­քա մեր սուր­բե­րի խում­բի մեջ աղոթում են մեր հաղթու­թյան ու մեր բա­րե­հաջող գոր­ծու­նեու­թյան հա­մար:

Ե­թե մենք նո­ցա հա­մար չաղոթենք ու նո­ցա չհիշենք, թե­րի կլի­նինք մեր քրիս­տո­նեա­կան բա­րե­պաշ­տու­թյամբ ու սի­րով և ճա­նա­չած էլ չենք լի­նիլ մեր եղ­բայր­նե­րի ու փա­ռավոր նա­հա­տակ­նե­րի կեն­դա­նու­թյունն այն կյան­քում և այն քրիս­տո­սա­տուր ան­խզե­լի միու­թյունն, որ ի­րա­գործ­վում է մեր մեջ Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցով: Իսկ ե­թե նո­ցա աղոթա­կան վի­ճա­կը ժխտենք, ինչ­պես զա­ռան­­ցում են ո­մանք բո­ղո­քա­կանք, այն ժա­մա­նակ ժխտած կլի­նինք հան­դեր­ձյալ կյան­քի հավատ­քը և ըստ Սա­դու­կե­ցոց` մե­ռել­նե­րի հարությունը, հե­տևա­բար և ու­րա­ցած կլի­նինք հո­գու ան­մա­հու­թյունն ու գո­յու­թյունը կամ հա­կա­սու­թյան մեջ ըն­կած, ո­րով և հավա­տա­ցե­լոց հո­գի­նե­րի խա­ղա­ղա­կան կա­ցու­թյան հավատ­քին դրժած կլի­նինք հիմ­նո­վին: Ա­ռա­քե­լա­կան ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցին բա­ժա­նված չէ յուր ան­ջա­տված հավա­տա­ցյալ­նե­րից ու կտրված չէ այն ըն­թաց­քից, որ ա­նընդ­հա­տա­բար տա­նում է դեպի հան­դերձ­յալ կյան­քի կա­տա­րու­մը: Այս­պես և հաս­կա­նա­լի է, որ նախ­քան հա­սա­րա­կաց հարությունը նո­քա պետք է սպա­սեն յու­րյանց կա­յան­նե­րում մին­չև վեր­ջին դա­տաս­տա­նը, ըստ ո­րում, դա­տա­պարտ­ված­նե­րը կմնան և այդ ժա­մա­նակ կստա­նան յու­րյանց պա­տի­ժը ըն­կած հրեշ­տա­կաց կամ սա­տա­նա­նե­րի հետ[12]: Իսկ ար­դար­նե­րը, նույն­պես և Քրիս­տո­սի փրկա­գոր­ծու­թյան ավե­տի­քով ապ­րած­ներն և այլ հուսա­ցյալք կըն­դու­նեն յու­րյանց փա­ռավոր վար­ձը. «Եւ սո­քա ա­մե­նե­քին վկա­յեալ ի հա­ւա­տոցն, չեւ եւս ըն­կա­լան զա­ւե­տիսն Աս­տու­ծոյ. վասն մեր լա­ւա­գոյն հա­մա­րեալ, զի մի՛ ա­ռանց մեր կա­տա­րես­ցին» (Եբր., ԺԱ 40): Ա­մենքն էլ հա­սա­րա­կաց հա­րու­թյան ժա­մա­նակ միայն ստա­նա­լու են ի­րա­կան հա­տու­ցումն. «Այլ զոր ա­ռա­քեալն ա­սէ, եւ մեք զնոյնն ա­սեմք, զի իւ­րա­քան­չիւր ոք զիւր վարձս առ­ցէ ի հա­սա­րա­կաց յա­րու­թեանն, զոր ինչ գոր­ծե­ցին` ե­թէ բա­րի եւ ե­թէ չար», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը[13]: Այս­տեղ ցա­նածն այն­տեղ պետք է հնձենք. այն ևս` միա­սին և ոչ` ու­րույն-ու­րույն: Վաս­ն ո­րո և անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցու ցնծու­թյունը մեզ ար­գե­լում է մեր հան­գու­ցյալին սգալ հե­թա­նո­սա­կան ան­հու­սու­թյամբ կամ լաց ու շիվան բարձ­րաց­նել, «զոր ան­միտ կա­նայք բար­բա­ռեն ի ցոյցս կեղ­ծա­ւո­րու­թեան, եւ զկռա­պաշ­տիցն զգործն գոր­ծեն ի վե­րայ քրիս­տո­նէից»[14], վասնզի այդ ա­նար­գանք ու թշնա­մանք է «հո­գե­կիր և քրիս­տո­սազ­գե­աց» մարմ­նի դեմ: Այդ­պես ա­նող­նե­րը մերժ­վում են ե­կե­ղե­ցուց իբ­րև հե­թա­նոս­ներ և թույլատ­րող քա­հա­նա­ներն ևս պատժ­վում են: «Այլ մահ ար­դա­րոյն ա­մե­նե­ւին իսկ ցնծու­թիւն է եւ ու­րա­խու­թիւն», լու­սեղեն հանգս­տու­թյան մեջ, ուստիև հու­ղար­կավո­րում ենք այն ճա­նա­պարհն, որ ա­մենքս էլ գնա­լու ենք. «Զո­գիս վախ­ճա­նե­լոցն մե­րոց սաղ­մո­սիւք եւ օրհ­նու­թեամբք ի կեանս յու­ղար­կեմք[15], իբ­րեւ ըն­ծայ ինչ Աս­տու­ծոյ նուի­րեմք»: Այդ հավատն ու հույսը փորձ­նա­կա­նա­պես ար­տա­հայտում ենք թաղ­ման օ­րից. սպի­­տակ պա­տա­նում ենք, այ­սինքն` որ վախ­ճա­նվա­ծը թող­նում է աշ­խարհն ու յուր գոր­ծե­րը հագ­նում. քթում խունկ ենք դնում ու ե­րե­սին` բամ­բակ` ի նշան ա­նու­շա­հոտ վար­քի ու պայ­ծառ հա­վատ­­քի, ո­րով առ Աստ­ված է դի­մում. ա­դա­մա­յին ա­նի­ծյալ հո­ղը օրհ­նում ձգում են վրան, ծած­կե­լով օրհ­նյալ հո­ղով, երկ­րորդ օ­րը կա­նայք գնում են, այ­ցե­լում գե­րեզ­մա­նը` ըստ յու­ղա­բեր կա­նանց, եր­­րորդ օ­րը տոնում ենք` ըստ Քրիս­տո­սի հարության, կա­տա­րում ենք յոթ­նօ­րե­քը` ըստ յոթը շնոր­հաց և ա­ռա­քի­նու­թյանց, ու քա­ռա­սունքն` ըստ Քրիս­տո­սի համ­բարձ­ման` և վեր­ջա­պես` ա­մե­նայն տա­րի ա­գապ կամ հո­գե­հանգս­տի մա­տաղ ա­նե­լով աղ­քա­տաց հա­մար` պա­տա­րա­գով հա­ղոր­դա­կից ենք լի­նում մեր հան­գու­ցյալի աղոթ­քին ու կամ­քին: Այդ­պես և ա­մե­նայն մե­ռե­լո­ցի օրհ­նել տա­լով գե­րեզ­մա­նը` հար­գում ենք և աս­տվա­ծա­յին օրհ­նու­թյունը խնդրում մեր սի­րե­լու նշխար­նե­րի վրա: Իսկ մեր ան­ցա­կան տրտմու­թյունն ու սու­գը մի­միայն մարմ­նա­պես բա­ժա­նվելու կսկիծն է, ուստիև աղոթում ենք. «Եւ զչա­փա­ւոր ար­տա­սուս սո­ցա ըն­կալ քեզ ի հա­ճոյս, եւ մի՛ ի զայ­րա­ցումն, եւ մխի­թա­րեալ սփո­փես­ցես զլքեալ սիրտս սո­ցա գալս­տեամբ շնոր­հի քո եւ զօ­րա­ցուս­ցես զտա­րա­կու­սեալ հո­գիս սո­ցա ա­ռաք­մամբ Հոգ­ւոյդ Սրբոյ»[16]:

Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին հաս­տյացս փո­խվող­նե­րի նկատ­մամբ ևս չա­րա­չար մո­լոր­վում է` դավա­նե­լով որ իբր թե մի ինչ-որ ա­ռանձ­նա­կան դա­տաս­տա­նով հո­գի­նե­րը ըն­դու­նում են յու­րյանց գոր­ծոց հա­տու­ցու­մը ու վերս­տին հա­սա­րա­կաց հարության ժա­մա­նակ վար­ձատր­վում, այլև իբր թե մե­ղավոր­նե­րի հա­մար կա ա­ռան­ձին քավա­րան, որ­տեղ նո­քա պետք է յու­րյանց նե­րե­լի մեղ­քե­րի փո­խա­րեն այս աշ­խար­հում (հավա­տաքն­նու­թյամբ) չկրած ու ե­կե­ղե­ցա­կան թո­ղու­թյամբ հե­տաձ­գած պա­տիժ­նե­րը տու­ժեն, որ այդ մեղ­քե­րից ա­զա­տվին կամ քավվեն կրա­կով:

«Ա­ռանձ­նա­կի դա­տաս­տա­նի» այս մտա­ցա­ծին դավա­նան­քը հայտ­նա­պես մի թյու­րի­մա­ցու­թյուն է, որ կազ­մել է Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին` ըստ յու­րյանց խղճմտան­քի ներ­քին ձայ­նին: Այդ բա­ցատ­րվեց նա­խըն­թա­ցում, և ու­րեմն ա­ռան­ձին հերք­ման կա­րիք չկա: Իսկ քավա­րանն, որ այդ թյու­րի­մա­ցու­թյան հե­տևանքն է կամ պատ­ճա­ռը, ուղ­ղա­կի հա­կա­ռակ է փրկա­գոր­ծու­թյան խոր­հուր­դին և իս­կա­պես մի խա­ղա­լիք է դարձ­նում ճշմա­րիտ աս­տվա­ծա­յին դա­տաս­տա­նի հա­տուց­ման լրջու­թյունը[17]: Նախ որ Ս. Գրքում ոչ մի հիշա­տա­կու­թյան նշույլ չկա քավա­րա­նի մա­սին և հռովմեա­կա­նաց փաս­տե­րը ուղ­ղա­կի վե­րա­բե­րում են[18] այն նե­րե­լի մեղ­քե­րին, ո­րոնց վրա աս­տվա­ծա­յին գթու­թյուն ու ո­ղոր­մու­թյան հույս ու­նե­նա­լով` հան­գու­ցյալը վախ­ճա­նվել է, և մենք էլ, նո­րա կա­մաց լրումն տա­լով, նույն գթու­թյունը հայ­ցում ենք աղոթ­քով ու պա­տա­րա­գով: Իսկ յու­րա­քան­չյու­րի ճշմար­տու­թյունն ու ար­դա­րու­թյունը` ըստ Ս. Գրոց, մի­միայն վեր­ջին դա­տաս­տա­նի օ­րում կհայտ­նվի ինչ­պես ոս­կի (Ա Կոր., Գ 12-15):

Երկ­րորդ` մե­ղավոր ա­պաշ­խա­րող­նե­րը չպետք է ան­պատ­ճառ յու­րյանց մե­ղաց պա­տի­ժը տու­ժեն մեռ­նե­լուց հետո, քա­նի որ Քրիս­տոս ա­մե­նայն պա­տիժ հանձն ա­ռավ յուր գե­րահ­րաշ պա­տա­րա­գով բո­լոր հավա­տա­ցյալ­նե­րի հա­մար, և մար­դիկ պետք է մի­միայն յու­րաց­նեն նո­րա վաս­տակ­նե­րը: Զղջա­ցո­ղը ե­թե ճշմա­րիտ հավատ­քով զղջում է, նա ան­պատ­ճառ թո­ղու­թյուն է ստա­նում նույնիսկ Քրիս­տո­սի վաս­տա­կով:

Եր­րորդ` ոչ մի քավա­րա­նա­կան կրակ չի կա­րող մե­ղավո­րին քավել մեղ­քե­րից, վասնզի մեռ­նե­լուց հետո այլևս չկա ա­պաշ­խա­րու­թյան ու քավու­թյան ըն­թացք, այլ միակ ա­պաշ­խա­րու­թյան տեղն այս կյանքն է[19] և միակ քավա­րա­նը` ե­կե­ղե­ցին. «Տունս այս տուն ա­ղօ­թից է եւ քա­ւա­րան մե­ղաց»[20]: Զար­մա­նա­լի է, սա­կայն, որ Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րը, մարդ­կանց մեղ­քե­րի թո­ղու­թյունը նաև հան­դեր­ձյալում յու­րյանց ի­րավանց վե­րա­պա­հե­լով ու թո­ղու­թյան թղթեր ծա­խե­լով, ոչ թե քրիս­տո­նեա­կան սի­րով ա­մեն­քին էլ ա­զա­տում են մեղ­քե­րից, այլ, ընդ­հա­կա­ռակն, դեռ քավա­րա­նի կրա­կի մեջ էլ են ձգում` նո­ցա մեղ­քի փո­խա­րեն դեռևս ազ­գա­կան­նե­րից էլ բազ­մա­պա­տիկ վճար պա­հան­ջե­լով: Այդ մեծ հա­կա­սու­թյուն է և ե­կե­ղե­ցու փրկա­րա­րու­թյան վե­րա­ցումն[21]:

Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, մեր­ժե­լով այդ հա­կա­սա­կան մո­լո­րու­թյունը, աղոթել է տա­լիս յուր որ­դի­նե­րին` «լոյս ճշմա­րիտ Քրիս­տոս, ար­ժա­նա­ւո­րեա՛ զհո­գի իմ ու­րա­խու­թեամբ տե­սա­նել զլոյս փա­ռաց քոց ի կոչ­ման ա­ւուրն եւ հանգ­չել յու­սով բա­րեաց յօ­թե­ւանս ար­դա­րոց մին­չեւ յօր մե­ծի գալս­տեան քո»[22]: Այդ և Քրիս­տո­սի խա­չա­կից զղջա­ցող ավա­զա­կը խնդրում էր. «Յի­շեա՛ զիս, Տէր, յոր­ժամ գայ­ցես ար­քա­յու­թեամբ քով»[23]:

Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րիչն ևս հիշե­լով, որ հա­սա­րա­կաց հա­րու­թյան ժա­մա­նակ են հո­գի­նե­րը հա­տու­ցումն ստա­նա­լու, հա­րում է. «Եւ մի յու­սալ յիշ­խանս, ա­սէ մար­գա­րէն, զի լու­ծա­նե­լո՛ց են յերկ­րէս ամ­բար­տա­ւա­նեալք իշ­խա­նու­թեամբն եւ շի­ջա­նին հպարտ կամքն: Այլ յու­սալ յԱս­տուած, ա­սէ, որ ան­մահն է եւ իշ­խան մա­հու եւ կե­նաց յա­ւի­տեան»[24]: