Գրքեր

«Քրիստոսի փորձությունը անապատում» տեսարանը հայ և համաշխարհային արվեստում

Քրիստոսի փորձությունը անապատում նկարագրում են Մատթեոս, Մարկոս և Ղուկաս ավետարանիչները (Մատթեոս 4:1-11; Մարկոս 1:12-13; Ղուկաս 4:1-13): Մկրտությունից անմիջապես հետո Հիսուսը Սուրբ Հոգու կողմից տարվեց անապատ: Նա այնտեղ քառասուն օր ու գիշեր ծոմ պահելուց հետո սատանայի կողմից ենթարկվեց երեք փորձությունների: Անապատում Աստվածորդու երեք փորձություններն իրենց արտացոլումն են գտել հայ և համաշխարհային արվեստում:

Քանի որ Քրիստոս մկրտությունից հետո փորձվեց սատանայից, ուստի ձեռագրերում փորձություններին նախորդում է Հիսուսի մկրտությունը: Այդ կերպ է պատկերված «Ութ մանրանկարիչների ավետարանում» (12-13-րդ դդ.) և 1648 թ-ին Նիկողայոս Մելանավորի ընդօրինակած ձեռագրում: Էջի վերին մասում մկրտության ավետարանական պատմությունն է, կից լուսանցքում պատկերված է Սուրբ Հոգու էջքը Քրիստոսի վրա: Էջի ներքևում անապատ տարվելու պատմությունն է, որը սկսվում է առաջին փորձության պատկերով: Այս ձեռագրում առաջին փորձության պատկերում Փրկչի հեռավոր և ամայի վայրում լինելն ընդգծվում է Երուսաղեմի տաճարի և քաղաքի պարիսպների հեռավոր պլաններով: Նկարի ձախ կողմում սատանան է, որը ձեռքով բերանն է ցույց տալիս, իսկ նրա դիմաց Հիսուսն է՝ սատանայի գայթակղությունը մերժող պատասխանով: Ձեռագրի հաջորդ էջին պատկերված են մյուս երկու փորձությունները: Ավետարանական տողերին կից ոսկու և տարբեր վառ գույների զուգակցմամբ պատկերված է Երուսաղեմի տաճարը: Վերևում՝ աշտարակին, Հիսուսի առջև նենգ կեցվածքով սատանան է, որ դեպի վար է ցույց տալիս: Երրորդ փորձության պատկերում մանրանկարիչն աշխարհի թագավորությունները ներկայացրել է քաղաքների, նրանց շուրջը տարածվող դաշտերի, լեռների, գետերի և կենդանիների պատկերներով: Աշխարհի և Հիսուսի միջև սատանան է, մի ձեռքով ցույց է տալիս աշխարհի հարստությունը, մյուս ձեռքով Հիսուսին հրավիրում է երկրպագության: Ավագ ծաղկողի 1337թ-ին նկարազարդած ձեռագրում Քրիստոս համակ լույս է, իսկ սատանան՝ սև և խավար:

Ղուկաս ավետարանիչը Հորդանանում մկրտությունից հետո նախ ներկայացնում է Հիսուսի ազգաբանությունը, ապա նոր՝ անապատում փորձությունը: Նկարազարդ մի շարք ավետարաններում համանման ձևով նախ ներկայացվում է Հիսուսի ազգաբանությունը ետադարձ ընթացքով մինչև Ադամ, ապա՝ փորձությունները:

Հայկական ձեռագրերից մեկում Մատթեոսի ավետարանում երեք փորձությունները պատկերված են մի պատկերի երկայնքով՝ որպես մի պատմության երեք դրվագներ՝ հացի մասին սատանայի խոսքերը, Հիսուսին աշտարակի վրա բարձրացնելը և լեռան վրա աշխարհի հարստությունները խոստանալը:

Հեթում Բ արքայի Ճաշոցում Քրիստոսի երեք փորձությունները ներկայացված են լուսանցային երեք մանրանկարներով, Հինավուրցից ներքև: Փրկչի առջև սատանայի անզորությունն ընդգծելու համար մանրանկարիչը նախ պատկերում է Քրիստոսի ծննդաբանությունը, ապա նոր՝ փորձությունները: Առաջին փորձության պատկերը լավ չի պահպանված, հատկապես տուժել է Քրիստոսի դեմքը: Աստվածային զորության կողքին սատանայի անզորությունը շեշտելու համար, ինչպես այստեղ, այնպես էլ փորձության հաջորդ երկու պատկերներում, փորձիչը նկարված է կարմիր գծային փետրագծով: Նա ձեռքով ցույց է տալիս քարը՝ այն հաց դարձնելու հրավերով: Ավելի ներքև, նույնպես լուսանցքում, Քրիստոսի երկրորդ փորձությունն է լեռան վրա (այն ևս վնասված է, բայց փոքր-ինչ ավելի լավ վիճակում է, քան նախորդը): Երկրորդ փորձության պատկերում աշխարհից սկսվող և վեր բարձրացող լեռան վրա Քրիստոս է, իսկ ներքևում՝ աշխարհի թագավորությունը: Քրիստոսի գլխավերևում գրված է՝ «Քրիստոս է», իսկ փորձչի գլխավերևում՝ «սատանա է», պատկերի ներքևում՝ «լյառն է»: Երրորդ փորձությունը ներկայացնող պատկերում Քրիստոս տաճարի աշտարակին է, իսկ նրա դիմաց՝ խորտակվող սատանան: Այս տեսարանն էլ է վատ պահպանված, և ցավալին այն է, որ շատ բարձր թմբուկով ու սյունաշարով արտասովոր և հետաքրքիր տաճարը, որի մի թևին կանգնած է Քրիստոսը, դժվարությամբ է դիտվում: Մյուս կողմից գունաշերտի վատ պահպանվածությունը թույլ է տալիս հետևել նկարչի աշխատանքին, թափված ներկաշերտի տակից լավ երևում են Քրիստոսի ֆիգուրի նախնական ուրվագծերը:

Սարգիս Պիծակի լուսանցանկարներում թափանցում են երանգավորումներ, որոնք բխում են երկրի սոցիալ-քաղաքական կացությունից: Քրիստոս ավելի խիստ ու վշտահար է «Արքունական ավետարանի» լուսանցանկարում: Կիլիկիայում եղած այդ տարվա ողբերգական անցքերը կարծես իրենց դրոշմն են դրել Նրա դեմքին: Դրան նպաստում են նաև միմյանցից խիստ տարանջատվող տունիկայի ուլտրամարինը, պալիումի ոսկին, դեմքի ու լանջի փղոսկրյա երանգը և սև-շագանակագույն շեշտված մազերը, հոնքերը, քիթը, բերանը: 1335-ի և 1336-ի «Արքունական» ավետարանների համապատասխան էջերում վարպետը Քրիստոսին պատկերում է այն պահին, երբ նա սատանայից փորձվելով և լցված «զօրութեամբ հոգւոյն», դառնում է Գալիլեա, ապա Նազարեթի ժողովարանում մեկնում Եսայի մարգարեի գիրքը: «…Հոգի Տեառն ի վերայ իմ,- ասված է ավետարանում,- վասն որոյ եւ օծ իսկ զիս. աւետարանել աղքատաց առաքեաց զիս, բժշկել զբեկեալս սրտիւ, քարոզել գերեաց զթողութիւն եւ կուրաց տեսանել, արձակել զվիրավորս ի թողութիւն…» (Ղուկ. 4:18-19):

Նկարիչները, ստեղծելով այս թեմայի պատկերագրությունը, լուսանցապատկերները խորհրդաբանորեն կապում էին ավետարանական բնագրի բովանդակության հետ: Օրինակ մանրանկարիչ Հովհաննես Խիզանցու նկարազարդած Մատենադարանի № 3717 Ավետարանում «Սուրբ Հոգին» խորհրդաբանում է «Հիսուսի փորձությունը անապատում» բնագրային հատվածը:

Նոր Ջուղայում նկարազարդված ավետարանում (1628թ.) փորձություններից երկուսը մի պատկերով են ներկայացված, իսկ երրորդը՝ շարադրանքի դիմացի լուսանցքում: Առաջին փորձության պատկերում սատանան անապատական կրոնավորի տեսքով է և հացի նման իրար վրա շարված քարեր է մեկնում Հիսուսին: Վերևում երկրորդ փորձության նկարագրությունն է, սատանան լեռան վրա Փրկչին ցույց է տալիս ներքևում տարածվող աշխարհի թագավորությունները: Հաջորդ էջին Քրիստոս Հովհաննես Մկրտչի նման անապատականի հանդերձներով է և խռիվ մազերով, իսկ պարտված սատանայի ոչնչությունը ընդգծում է նրա փոքր չափերն ու խեղկատակի տեսքը:

Եվրոպական արվեստում ևս տարածված է այս երեք փորձությունները մեկ պատկերաշարով ներկայացնելը: Այդպիսին է, օրինակ, իտալական նախավերածնության շրջանի մեծ վարպետներից Դուչիոյի աշխատանքը: Բարձր լեռան, Երուսաղեմի տաճարի և աշխարհի թագավորության պատկերներով նա ներկայացրել է Հիսուսի երեք փորձությունները: Այս նկարում Քրիստոս-սատանա հակադրությունն ընդգծել է գույների հակադրության և սատանային ներքևում պատկերելու միջոցով: Մատթեոսի ավետարանում գրված է, թե ինչպես Քրիստոսին երեք անգամ փորձելուց հետո «սատանան նրան թողեց, և ահա հրեշտակները մոտեցան և ծառայում էին Նրան» (Մատթ. 4:11): Այս խոսքի հետևողությամբ Քրիստոսի թիկունքում պատկերվում են սպասավորող հրեշտակներ: Վերածնության շրջանի իտալական նկարիչներից Սանդրո Բոտիչելլին նույնպես երեք փորձությունները մի նկարում է պատկերել:

«Քրիստոսի փորձությունը անապատում» տեսարանը իր գեղարվեստական բարձրակետին է հասել Դորիի նշանավոր փորագրանկարում: Բարձր լեռան գագաթին Քրիստոս է, իսկ նրա առջև սատանան ցույց է տալիս ներքևում տարածվող աշխարհը: Տիրոջ հանդարտ ու լուսաճառագ դեմքն ուղղված է դեպի երկինք: Անհաղորդ աշխարհի փառքին՝ Քրիստոս պատրաստվում է ելնել անապատից՝ տարածելու նոր վարդապետությունը և մարդկության հետ կնքելու փրկագործության նոր ուխտը: Քրիստոսի ներանձնացման այս պահն է ներկայացված 19-րդ դարի ռուս նկարիչ Իվան Կրամսկոյի 1872 թ-ին վրձնած «Քրիստոսն անապատում» կտավում: Նուրբ գուներանգներով նկարիչը պատկերել է ավարտվող գիշերն ու սկսվող արշալույսը, որը խորհրդանշում է Քրիստոսի քարոզչությամբ մարդկության համար բացվող նոր օր:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

10.05.19
ԲաԺանորդագրվել
Ընթերցել նաև
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․