Սուրբ Հո­գին

Ո­րով­հե­տև Ս. Հո­գին աստվա­ծա­յին մի կա­տա­րյալ անձ­նավո­րու­թյուն է, ուստիև Հավա­տամ­քի մեջ նո­րան վե­րա­բե­րյալ դավա­նան­քը Հոր և Որ­դուց ան­մի­ջա­պես հետո ա­ռանձ­նա­պես է տեղ բռնում: Այդ մա­սում նախ խոս­տո­վա­նում ենք Ս. Հո­գու անձ­նավո­րու­թյան աստվա­ծու­թյունն և ա­պա` որ նա կա­տա­րյալ է և ա­նեղ է, այ­սինքն` ա­րա­րա­ծա­կան չէ, ինչ­պես ա­սում էր Մա­կե­դոն հո­գե­մարտն և դա­տա­պար­տվեց Կ. Պոլ­սի 381 թվի ժո­ղո­վում, այլ կա­տա­րյալ անձ­նավո­րու­թյուն է նույն կա­տա­րե­լու­թյուն­նե­րով, ո­րոնք հատուկ են նաև Հոր ու Որ­դուն (Շա­րա­կան 404):

Ա­րար­չու­թյան պատ­մու­թյան մեջ հիշված է, որ «Հո­գի Աս­տու­ծոյ շրջէր ի վե­րայ ջուրց» (Ծննդ., Ա 2): Ինչ­պես ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան մեջ Ս. Հո­գին յուր ա­ռան­ձին ներ­գոր­ծությունն ու­ներ, այն­պես էլ մարդ­կու­թյան նա­խա­պատ­րաստու­թյան ժա­մա­նակ­նե­րում Բանն Աս­տված յուր փրկու­թյան ավե­տիքն և ար­շա­լույսն էր սփռում մարդ­կանց մեջ Ս. Հո­գով, ո­րի խոսուն միջ­նորդ­ներն էին կո­չված մար­գա­րե­նե­րը: Հա­պա ևս Քրիս­տո­սի նոր Ա­դամ լի­նե­լուց ու նոր ա­րար­չու­թյուն հաստա­տե­լուց հետո նույն Ս. Հո­գու գոր­ծու­նեու­թյամբ մարդ­կա­յին մե­ղան­չա­կան բնու­թյունը ըն­դու­նակ է դառ­նում ա­րար­չա­կան ներ­գոր­ծու­թյան: Ս. Հո­գու այդ գոր­ծու­նեու­թյունը սկսվեց նույնիսկ այն ժա­մա­նակ, երբ «հո­վա­նի ե­ղավ» Ս. Կույսի վրա և ըն­դու­նակ դարձ­րեց Աս­տու­ծո մարմ­նա­ռու­թյան և ծննդյան: Ծնվեց Քրիս­տոս, և նո­րա բո­լոր աշ­խար­հա­յին կյանքն էլ Ս. Հո­գով էր (Հովհ., Ա 32-34. Ղուկ., Գ 21):

Ըստ այսմ` Քրիս­տոս փրկա­գոր­ծեց մարդ­կու­թյունը, մինչ­դեռ Ս. Հո­գին, մարդ­կանց բազ­մա­զա­նու­թյունը ժո­ղո­վե­լով, միաց­նում է Քրիս­տո­սի փրկա­կան միու­թյան մեջ: Ս. Հո­գով Քրիս­տո­սի փրկա­գոր­ծու­թյունը կամ նույն ինքն Քրիս­տոս հաստատ­վում է յուրա­քան­չյուր դար­ձո­ղի հո­գու մեջ և Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն ի­րա­կա­նա­նում է աշ­խար­հում: Ս. Հո­գին մարդ­կանց կեն­դա­նի Աս­տու­ծո տա­ճար է դարձ­նում, ան­հատ­նե­րին միաց­նում է մի Ս. Ե­կե­ղե­ցու մեջ, միա­հավատ ու միա­լե­զու, միա­ծես ու միա­պաշ­տոն հա­յե­րին կա­պում է, մի ամ­բողջ ազգ դարձ­նում և նույն այդ ազ­գը ներ­դաշ­նակ ան­դամ է շի­նում ի Քրիս­տոս միաց­րած հավա­տա­ցյալ մարդ­կու­թյան: Ու­րեմն, Ս. Հո­գով ա­ռան­ձին ան­հատ­նե­րը միա­նում, կազ­մում են հա­մայնք, և Ս. Հո­գով հա­մայն­քը դառ­նում է ե­կե­ղե­ցի, ճա­նա­չե­լով յուր գլուխ Քրիս­տո­սին, որ իբ­րև փա­ռաց թա­գավոր ու­ղար­կում է նո­րա հաստա­տու­թյան և ու­սուց­ման հա­մար ա­ռա­քյալ­ներ ու նո­ցա­նով վար­դա­պետ­ներ ու պաշ­տոնյաներ: Եվ ինչ­պես որ Ս. Հո­գով ան­հատ­նե­րը հա­մայնք են դառ­նում, հա­մայն­քը` ե­կե­ղե­ցի, այն­պես էլ յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան բաղ­կա­ցու­ցիչ մի տարր է դառ­նում, այ­լև Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը նույն Ս. Հո­գով հաստատ­վում, ի­րա­կա­նա­նում է ամեն հավա­տա­ցո­ղի մեջ:

Բայց մե­ղան­չա­կան մարդ­կու­թյունը չէր կա­րող ար­ժա­նա­նալ Աս­տու­ծո փա­ռաց լիո­վին հայտ­նու­թյան, ըստ ո­րում, ինչ­պես որ Որ­դին մար­դե­ղու­թյամբ է հայտն­վում, այն­պես էլ Ս. Հո­գին մշտա­պես հայտն­վում է փրկվող մարդ­կու­թյան կամ Քրիս­տո­սի ար­քա­յու­թյան մեջ: Քրիս­տոս, լի­նե­լով մեր Փրկի­չը և մեզ Աս­տու­ծո հետ հաշ­տեց­նո­ղը, Նա՛ միայն պետք է տար մեզ Ս. Հո­գուն: Ս. Հո­գին նո­րա­նով է մեզ վրա իջ­նում: Ուստիև Քրիս­տոս ա­սում է. «Ես ա­ղա­չե­ցից զՀայր, եւ այլ մխի­թա­րիչ տա­ցէ ձեզ, զի ընդ ձեզ բնա­կես­ցէ ի յա­ւի­տեան զՀո­գին ճշմար­տու­թեան». «Իսկ մխի­թա­րիչն Հո­գին Սուրբ, զոր ա­ռա­քես­ցէ Հայր յա­նուն իմ, նա ու­սուս­ցէ ձեզ զա­մե­նայն»: «Ե­թէ ես ոչ եր­թայց, մխի­թա­րիչն ոչ ե­կես­ցէ առ ձեզ» (Հովհ., ԺԴ 15-17, 26. ԺԵ 26. ԺԶ 7-13. Ե­ղի­շե, 317): Այս խոս­քե­րից հե­տևում է, որ Քրիս­տո­սի մար­դե­ղու­թյամբ սրբվում է մարդ­կա­յին բնու­թյունն ու հաշտ­վում Աս­տու­ծո հետ, ա­պա այ­դով հաստատ­վում է նո­րա թա­գավո­րու­թյունն, ու Ս. Հո­գին այդ ժա­մա­նակ գոր­ծում է այդ թա­գավո­րու­թյան մեջ: Նա բնակ­վում է մեր մեջ ինչ­պես տա­ճա­րում, և մենք միա­նում ենք Աս­տու­ծո հետ ու նո­րա որ­դի դառ­նում, սա­կայն այդ միա­նալն և Աս­տու­ծո որ­դի դառ­նա­լը Քրիս­տո­սի որ­դիու­թյան հար և նման չէ: Այլ մինչ­դեռ Քրիս­տո­սի մար­դե­ղու­թյամբը աստվա­ծու­թյունն ու մարդ­կու­թյունը միա­նում, մի աստված­մարդ­կա­յին բնու­թյուն են հայտ­նում, մեր մեջ, ընդ­հա­կա­ռակն, մեր մարդ­կա­յին բնու­թյունը, Ս. Հո­գու տա­ճար դառ­նա­լով հան­դերձ, պա­հում է յուր ինք­նու­րույնու­թյունն, աշ­խար­հա­յին ինք­նագլ­խու­թյունը: Եվ մինչ­դեռ Քրիս­տոս բնու­թյամբ է Աս­տու­ծո Որ­դի և յուր մար­դե­ղու­թյամբ յուր մարդ­կու­թյունն էլ յուր աստվա­ծա­յին որ­դիու­թյան մաս­նա­կից ու միա­կից դարձ­րեց, մենք Քրիս­տո­սի մի­ջո­ցով որ­դեգ­րու­թյամբ ենք Աս­տու­ծո Որ­դի, և Ս. Հո­գին է մեզ կա­տա­րե­լա­գոր­ծում դեպի Քրիստո­սի նմա­նու­թյունը: Եվ ինչ­պես որ Քրիս­տո­սի մարդ­կու­թյունն ան­բա­ժա­նե­լի և անշ­փոթ միու­թյուն է նո­րա աստվա­ծու­թյան հետ, այն­պես էլ նա ե­րաշ­խիք է, որ մենք մեր հավատ­քի ամ­րու­թյամբ երբեք չենք բա­ժա­նվիլ Ս. Հո­գուց և մեր մեջ կեն­դա­նի կլի­նի Քրիս­տոս: Այդ պատ­ճա­ռով և ա­ռա­քյալը հոր­դո­րում է հաղթել աշ­խար­հա­յին թշնա­մուն ու հրա­պուր­չին. «Դուք յԱս­տու­ծոյ էք, որ­դեակք, եւ յաղ­թե­ցէք նո­ցա. զի մեծ է, որ ի ձեզդ է, քան զայն, որ յաշ­խար­հին է» (Ա Հովհ., Դ 4-6): Ս. Հո­գին տա­նում է յուրա­քան­չյուրին դեպի ճշմար­տու­թյան ճա­նա­պար­հը, նա ճշմար­տու­թյան հո­գի է և ճշմար­տու­թյուն է ու­սու­ցա­նում հաստա­տա­պես, հան­դի­մա­նում է և հաղթա­հա­րում աշ­խարհն և աշ­խար­հի հա­կա­ռա­կու­թյան խա­բեու­թյունն և ա­ռաջ­նոր­դում է ճշմար­տու­թյամբ և ի­մաստու­թյամբ, վասնզի Աս­տված է և յուրա­քան­չյուր հավա­տա­ցող ան­պատ­ճառ նո­րա­նով կու­նե­նա յուր փա­ռավոր հաղթա­նա­կը: «Զի որ­պէ­սի զգա­լիսս ա­րե­գակս, յի­մա­նա­լիսն Աս­տուած է, որ լու­սա­ւո­րէ զա­մե­նայն», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը (Հաճ., ԺԲ 180):

Եվ քա­նի որ Ս. Հո­գին ու­ղար­կվեց Քրիս­տո­սով յուր ար­քա­յու­թյան մեջ, ուս­տի նա գոր­ծեց նախ Ավե­տա­րա­նի քա­րո­զու­թյան մեջ` պա­հե­լով նո­րա սրբու­թյունը, հա­րա­զա­տու­թյունը և ա­նա­ղար­տու­թյունը` ըստ Քրիս­տո­սի կեն­դա­նի ավան­դա­ծին: Երկ­րորդ` նա կա­տա­րեց` լու­սավո­րե­լով ա­ռա­քե­լոց և հավա­տա­ցե­լոց մտքերն և հաստա­տե­լով Քրիս­տո­սին ու նո­րա ճշմար­տու­թյունը նո­ցա մեջ. և եր­րորդ` հիշեց­նե­լով ու պատ­մե­լով նո­ցա Քրիս­տո­սի հայտ­նու­թյունը, խոսքն ու պա­տվե­րը և այն ա­մե­նը, ինչ որ ա­ռաջ գի­տե­նա­լու պատ­րաստ չէին (Հովհ., ԺԴ 26. ԺԶ 14-22):

Հե­տևա­բար, Ս. Հո­գին իբ­րև Աս­տված ներ­գոր­ծում է և լու­սավո­րում մարդ­կան հո­գի­նե­րը, բայցև իբ­րև Քրիս­տո­սով ու­ղար­կված Հորից, նա Քրիս­տո­սի մար­դե­ղու­թյան կամ փրկա­գոր­ծու­թյան խորհր­դին վե­րա­բե­րյալը Քրիս­տո­սից է տա­լիս ու ներշն­չում հավա­տա­ցե­լոց: Իբ­րև աստվա­ծա­յին անձն նա լու­սավո­րող կեն­դա­նաց­նող է, իսկ իբ­րև փրկու­թյան մեջ գոր­ծող Քրիս­տո­սից առ­նում է և տա­լիս: Նա լու­սավո­րում ու կեն­դա­նաց­նում է մարդ­կանց հո­գի­նե­րը, ո­րոնքև լու­սով տես­նում են Քրիս­տո­սի փրկու­թյան ճշմար­տու­թյունն ու դի­մում դեպի նո­րան. ուստիև Ս. Հո­գին ա­զա­տու­թյան հո­գի է: Եվ քա­նի որ ա­զատ լու­սով նա տա­նում է դեպի Քրիս­տոս, ուս­տի Ս. Հո­գով Քրիս­տոս է հաստատ­վում յուրա­քան­չյուր սրտի մեջ և Քրիս­տո­սով` Ս. Հո­գին, որ ու­ղարկ­վում է Հորից, ինչ­պես ու­ղար­կվել է և Որ­դին, միայն թե մեկն` իբ­րև Ս. Հո­գի, իբ­րև բղխումն, իսկ մյուսն` իբ­րև Որ­դի, ծնունդ:

Ա­հա այս­պես է Ս. Հո­գին գոր­ծում յուր ե­կե­ղե­ցում, մի կող­մից` զորաց­նե­լով նո­րա կեն­դա­նի հառաջա­դի­մու­թյունն ա­ռա­քե­լա­կան հաստա­տու­թյան վրա, զար­գաց­նում նո­րա աստված­պաշ­տու­թյունն ու վար­դա­պե­տու­թյունը, նո­րա լու­սո ճա­ռա­գայթ­նե­րը սփռում ու քրիս­տո­նեա­կան կյան­քը բեղմ­նավո­րում Քրիս­տո­սի հավի­տե­նա­կան թա­գավո­րու­թյան ներ­քո. մյուս կող­մից` պատ­ժե­լով մեղ­քը, պաշտ­պա­նե­լով ար­դա­րու­թյունն ու մխի­թա­րե­լով թե՛ ե­կե­ղե­ցին ու թե՛ յուրա­քան­չյուր ան­հա­տի քրիս­տո­նեա­կան հաղ­թա­կան ըն­թաց­քի մեջ քա­ջա­լե­րե­լու հա­մար (Հովհ., ԺԶ 8): Նո­րա մխի­թա­րու­թյան ու զորաց­ման մեծ հավաստիքն ու ե­րաշ­խիքն է այն ավե­տիքն ու հույսը, որ միշտ տա­լիս է, թե Քրիս­տոս է կեն­դա­նի և հավի­տե­նա­կան, հաղթող ու հզոր թա­գավորն ու փա­ռաց տերը (տե՛ս և Հարց., 51-60):

Ս. Հո­գին ա­մե­նայն ինչ տա­լիս է մեզ` առ­նե­լով Քրիս­տո­սից, իսկ մենք դի­մում ենք դեպի Քրիս­տոս դար­ձյալ Ս. Հո­գով (Ա Կոր., ԺԲ 3): Այս է ար­տա­հայտում Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին` դավա­նե­լով, որ կեն­դա­նա­րար Ս. Հո­գին ան­հա­տա­բար բղխում է Հորից և առ­նում է Որ­դուց: Չնա­յե­լով, որ այս պարզ դավա­նան­քը ո­րո­շա­պես տա­լիս է մեզ ին­քը Քրիս­տոս, այ­սով հան­դերձ Հռով­մեական ե­կե­ղե­ցին այս դավա­նան­քով ևս հեր­ձվեց` ավե­լաց­նե­լով Հավա­տամ­քի մեջ «բղխումն ի Հօրէ և յՈրդ­ւոյ», թե­րևս կա­մե­նա­լով շա­րու­նակ տար­բե­րվել ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցուց: Այս մո­լո­րու­թյունը տա­րա­ծվեց Ը. դա­րից Սպա­նիա­յում ու Ֆրան­սիա­յում, որև տա­րա­ձայ­նու­թյան պատ­ճառ ե­ղավ, ու Կառ­լոս Մե­ծը պա­հան­ջեց մտցնել այդ նո­րու­թյունը Հավա­տամ­քի մեջ: Լևոն Գ-ը († 816) մեր­ժեց այդ պա­հան­ջը, սա­կայն Կար­լո­սը ինք­նա­կա­մու­թյամբ այդ մտցրեց յուր պե­տու­թյան ե­կե­ղե­ցի­նե­րում: Հովհան Ը. էլ դա­տա­պար­տեց այդ ա­րար­քը, բայց իզուր: Նո­րա­նից հետո Ադ­րիան Գ-ը ընդ­հան­րաց­րեց այդ մո­լո­րու­թյունը: Հա­պա դուրս ե­կավ Կ. Պոլ­սի Փոտ պատ­րիար­քը, մա­քա­ռեց այդ նո­րա­մու­ծու­թյան դեմ, սա­կայն չկա­րո­ղա­ցավ ուղ­ղել տալ: Այդ նոր դավա­նան­քը (ֆի­լիօ­քվե) վերջ­նա­կա­նա­պես հաստա­տվեց Հռով­մում 1014 թվին Բե­նե­դիկ­տի կար­գադ­րու­թյամբ (տե՛ս և Հարց., 60-61):

Քրիս­տո­սի խոս­քե­րը հիմ­նո­վին տա­պա­լում են այս մո­լո­րու­թյունը. այս­պես, նա ա­սում է. «Յոր­ժամ ե­կես­ցէ մխի­թա­րիչն, զոր ես ա­ռա­քե­ցից ձեզ ի Հօ­րէ, զՀո­գին ճշմար­տու­թեան, որ ի Հօ­րէ ե­լա­նէ...: Նա զիս փա­ռա­ւո­րես­ցէ, զի յիմ­մէ ան­տի առ­նու­ցու, եւ պատ­մես­ցէ ձեզ: Զա­մե­նայն ինչ, զոր ու­նի Հայր, իմ է, վասն այ­սո­րիկ ա­սա­ցի ձեզ, թէ յիմ­մէ ան­տի առ­նու եւ պատ­մէ ձեզ» (Հովհ., ԺԴ 12): Հայտ է, որ թե Ս. Հո­գին բղխում լի­ներ Հորից ու Որ­դուց, Քրիս­տոս պետք է ա­սած լի­ներ «զՀո­գին ճշմար­տու­թեան, որ ի մէնջ», կամ թե` «ի Հօրէ և յի­նէն ե­լա­նէ» և այլն: Հռով­մեա­կանք յուրյանց մո­լո­րու­թյունը հիմ­նում են նախ` «ի Հօրէ ե­լա­նէ» խոս­քի վրա` ավե­լաց­նե­լով, որ Որ­դին հա­մա­գո է Հոր, և ու­րեմն Ս. Հո­գին ել­նում է և Որ­դուց: Սա­կայն «ի Հօրէ» ա­սվա­ծը նշա­նա­կում է աստվա­ծա­յին մի անձ­նավո­րու­թյունն և ոչ թե ե­րեք ան­ձանց մեկ բնու­թյունը, ա­պա թե ոչ Որ­դու ծնունդն էլ Հորից և Ս. Հո­գուց կնկա­տվի, որ չա­րա­չար մո­լո­րու­թյուն է և սա­բե­լա­կա­նու­թյան ա­ռա­ջին աստի­ճա­նը: Նո­քա հիմն­վում են նույն­պես «ես ա­ռա­քե­ցից» խոս­քի վրա, որ իբր թե յուրյանից է ու­ղար­կում, բայց չէ՞ որ Որ­դու ա­ռա­քումն էլ հիշ­վում է, թե Հորից ու Ս. Հո­գուցն է (Ես., ԿԱ, ԽԸ 10. Ղուկ., Դ 18), և միևնույն ժա­մա­նակ Որ­դին հավի­տե­նից ծնված է մի­միայն Հորից (Սաղմ., Բ 7, 6. Թ 3. Հովհ., Ա 14-18. Գ 17. Ա Հովհ., Ե 20. Հռ., Ը 32): Իսկ Քրիս­տո­սի «ես ա­ռա­քե­ցից» խոս­քը հետո բա­ցատ­րված է «յիմ­մէ ան­տի առ­նու» խոս­քով և նշա­նա­կում է, որ ինքն, հա­մա­գո լի­նե­լով Հոր, յուր­յանից է առ­նում Ս. Հո­գին փրկա­գոր­ծա­կան տնօ­րի­նու­թյան շա­րու­նա­կու­թյունը, զի Քրիս­տոս յուր փրկա­գոր­ծու­թյամբ միջ­նոր­դում է Ս. Հո­գու ա­ռա­քու­մը փրկա­գոր­ծա­կան շնոր­հաց հա­մար (Հովհ., Է 39): Ուս­տի «առ­նու­ցու» է ա­սված նա­խա­պես և ա­պա` «առ­նու և պատ­մէ ձեզ»:

Հե­տևա­բար Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին, Ս. Հո­գու բղխու­մը «ի Հօրէ և յՈրդ­ւոյ» դավա­նե­լով, կամ չոր­րոր­դու­թյուն է դարձ­նում` բղխման եր­կու աղ­բյուր ըն­դու­նե­լով, կամ Հոր ու Որ­դու անձ­նավո­րու­թյունը շփո­թում է ի­րար հետ և, եր­կու­սին հիշե­լով, մեկ անձ­նավո­րա­կան աղ­բյուր հաս­կա­նում:

Երկ­րորդ` այդ իսկ պատ­ճա­ռով նա Ս. Եր­րոր­դու­թյան ան­ձանց տար­բե­րու­թյունը վե­րաց­նում է` շփո­թե­լով բնու­թյան միու­թյան հետ, քա­նի որ ա­սում է, թե Հոր ու Որ­դու բնու­թյան միու­թյունը ա­պա­ցույց է այդ մո­լո­րու­թյան:

Եր­րորդ` Ս. Եր­րոր­դու­թյան մեջ եր­կու աստվա­ծա­յին աղ­բյուր կամ անսկզբ­նա­կան պատ­ճառ է ճա­նա­չում:

Չոր­րորդ` նա շփո­թում է Ս. Հո­գու հավի­տե­նա­կան բղխու­մը Քրիս­տո­սի փրկա­գոր­ծա­կան ա­ռաք­ման հետ:

Եվ հին­գե­րորդ` նա Ս. Եր­րոր­դու­թյան մեջ նա­խոր­դու­թյուն ու հետ­նոր­դու­թյուն է մտցնում, զի Քրիս­տոս պետք է նա­խա­պես ծնվեր, որպեսզի ա­պա նո­րա­նից ևս բղխեր Ս. Հո­գին, իսկ այս նզով­ված էլ է Հավա­տամ­քում (տե՛ս և Հարց., 62-66. Պող. Տար., անդ. 84-86. Ղա­զար Ճահկ., անդ. 283-304):

Արդ` Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին դավա­նում է, ըստ Ս. Հայ­րե­րին ևս, որ Ս. Հո­գին ի հավի­տե­նից բղխում է Հորից իբ­րև անսկզբ­նա­կան ակ­նից և ու­ղար­կում է Հորից և մեր փրկու­թյան ու լու­սավո­րու­թյան հա­մար առ­նում է Որ­դուց: Ի հավի­տե­նից բղխում է Հորից իբ­րև անսկզբ­նա­կան ակ­նից և ու­ղար­կում է, որ մենք նո­րա­նով յուրաց­նենք Քրիս­տո­սի փրկու­թյունը, ուստիև առ­նում է Որ­դուց և, ինչ­պես տե­սանք, Քրիս­տո­սի խոս­քե­րից, Աստ­ված նույնիսկ յուր Էա­կից Որ­դու` մեր Փրկչի մի­ջո­ցով մեզ Ս. Հո­գի տա­լիս (Հովհ., Է 39): Այս­պի­սով, Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու դավա­նան­քը քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու հին դավա­նանքն է, որ և լավ ո­րո­շված է Ընդ­հան­րա­կա­նի մեջ (էջ 75), որ խույս է տա­լիս նաև հու­նա­կան մի ձևից, որ իբր թե Ս. Հո­գին բղխում է մի­միայն Հորից և հե­տևա­բար առն­չու­թյուն չու­նի Որ­դու հետ, կամ ըստ հնոց` դառ­նում է Հո­գի ա­ռանց ի­մաստու­թյան: Ուստիև այդ էլ խու­սա­փե­լով վար­դա­պե­տում է. «Հո­գին Սուրբ բղխումն ի Հօրէ, եւ ե­րեւումն յՈրդ­ւոյ» (Կի­րա­կոս., 189, 190): Այս­պես և եր­գում ենք. «Որ ի հա­րա­շարժ ի յաղ­բե­րէն յա­ռաջ բղխեալ ան­հա­տա­բար ի յՈրդ­ւոյ տի­րա­պէս Ս. Հո­գին»: Եվ «ի Հայ­րա­շարժ աղ­բե­րէն ան­հա­տա­հոսդ վտակ, կեն­դա­նա­րար Ս. Հո­գին» (Կան. Հո­գեգ.): Այս բղխու­մը նույն չէ իհարկե Որ­դու ծննդյան հետ, ուստիև Ս. Հո­գին Որ­դի չէ, այլ նա Հո­գի Հոր և Հո­գի Որ­դի էլ է կոչ­վում` ըստ հա­մա­գո միու­թյան: Այս է լրիվ երգ­վում մի այլ շա­րա­կա­նի մեջ^*.

«Նոյն եւ նման Հօր եւ Որդ­ւոյ

Հո­գիդ ա­նեղ եւ հա­մա­գոյ.

Բղխումն Հօր անքն­նա­բար,

Ա­ռող յՈրդ­ւոյ ան­ճա­ռա­բար»[1]:

Մամբ­րե Վեր­ծա­նողն էլ ա­սում է. «Ի Հօ­րէն Որ­դի եւ Հո­գին Սուրբ, այլ ոչ կո­չին եղ­բարք եւ ոչ որ­դիք եր­կո­քեանն»: Ս. Գրի­գոր Լու­սա­վո­րիչն էլ ա­սում է. «Հո­գի աստուա­ծու­թեանն, որ զՈր­դին փա­ռա­ւոր առ­նէ... յՈրդ­ւոյն առ­նու եւ պատ­մէ սի­րե­լեաց իւ­րոց»: «Որ­դին Միա­ծին, որ ի Հօ­րէ ծնեալ, եւ Հո­գի նո­րուն, որ ի նո­րին էու­թե­նէ»: «Միա­ծին Որ­դի, որ ի Հայր եւ առ Հօր ընդ Հօր, եւ ի Ս. Հո­գի, որ ի նո­րուն էու­թե­նէ»: