Վաղնջական եկեղեցում եղել են մի քանի եկեղեցական Հայրեր, որոնք գրել են ընդդէմ դիակիզման: Նրանց քննադատութիւնները հիմնականում ուղղուած էին հռոմէացիների դէմ, քանի որ առաջին քրիստոնեաները չէին ուզում ընդօրինակել այդ հեթանոսական սովորութիւնը: Սա բաւական ուշագրաւ է, քանի որ Հռոմում գոյութիւն ունէին այլ մեղսալի սովորութիւններ։ Ուստի եկեղեցու Հայրերն ուզում էին տեղեկացնել եւ զգուշացնել, որպէսզի քրիստոնեաները չընդօրինակեն դրանք:
Նախնական քրիստոնէութեան ջատագով ու քրիստոնեայ իրաւաբան Մարկոս Ֆելիքսը եկեղեցու Հայրերից առաջինն էր, որ դեռեւս 190 թուականին գրեց դիակիզման դէմ՝ նշելով. «Մենք ընդունում ենք հին եւ աւելի լաւ մի սովորութիւն՝ երկրի հողում թաղումը: Հետեւաբար, տե՛ս, թէ ինչպէ՛ս մեր մխիթարութեան համար ամբողջ բնութիւնը պատմում է ապագայ յարութեան մասին»[1]: Այս խօսքը պատասխանն էր հռոմէացի քաղաքական գործիչ ու հեթանոս քննադատ Սեսիլիանոսին, երբ նա զայրացած քննադատում էր քրիստոնեաներին՝ ասելով. «Նրանք (քրիստոնեաները) հայհոյում են մեր թաղման խարոյկներին ու դատապարտում են դիակիզումը»[2]:
Եկեղեցու մէկ այլ Հայր` Տերտուղիանոսը (220 թ.), կտրականապէս մերժեց դիակիզումը դաժանութեան ու բռնութեան համար՝ ասելով. «Ես իմ կողմից առաւել պէտք է ծաղրեմ դիակիզումը, յատկապէս երբ այն այրում է իր մեռելին դաժան անմարդկայնութեամբ…: Ի՜նչ ցաւալի է, որ իր այս զոհերին ծաղրում է յատուկ դաժանութեամբ»[3]: Մէկ այլ գրութեան մէջ նա նոյնպէս դատապարտում է դիակիզումը՝ նշելով, թէ մարդու մարմինն «արժանի չէ այն աւարտին, երբ պատժում են մարդասպաններին»[4]: 19-րդ դարի յայտնի պատմաբան Ֆիլիպ Շաֆն ասում է, թէ Տերտուղիանոսը նկատում է դիակիզումը որպէս «խորհրդանիշ դժոխքի կրակի»[5]:
Չորրորդ դարում Կոնստանդիանոս Մեծի որդի Լակտանթիոսը (330 թ.) քննադատում էր հռոմէացիների սովորութիւնը՝ յանցագործների դիակները թաղման փոխարէն ճանապարհի եզրին թողնելը՝ ասելով. «Մենք չենք կարող հանդուրժել, երբ Աստծու պատկերով ստեղծուած մարդը զոհ է դառնում վայրի գազաններին ու թռչուններին: Բայց մենք վերադարձնում ենք հողին, որտեղից վերցուել էր»[6]: Թէեւ այս բառերն անմիջականօրէն չեն վերաբերում դիակիզմանը, սակայն որոշապէս նշում են, թէ քրիստոնեաները թաղում են իրենց ննջեցեալներին, այլ ոչ թէ հրկիզում: Թէեւ մենք չունենք որեւէ արձանագրութիւն այն մասին, թէ նախնական եկեղեցու քրիստոնեաներից որեւէ մէկը, ով հաւատում էր ամենակալ Աստծու ամենակարողութեանը, խորհում էր, թէ Աստուած չի կարող յարութիւն տալ դիակիզուած մարմնին: Հնագոյն եկեղեցու քրիստոնեաները հերքում էին հեթանոս հռոմէացիների այն համոզումը, թէ մարդու մարմնի հրկիզումը, փաստօրէն, ոչնչացնում է ապագայ յարութիւնը, քանի որ հաւատում էին Տիրոջ խօսքին, որ ասում էր. «Դրա վրայ ինչո՞ւ էք զարմանում, որովհետեւ կը գայ ժամանակ, երբ բոլոր նրանք, որ գերեզմաններում են, կը լսեն նրա ձայնը» (Յովհ. 5, 28): Նրանք լսեցին, երբ Տէրն ասաց, թէ դուրս պիտի գան «գերեզմաններից», այլ ոչ թէ «աճիւնասափորներից»: Հեթանոս հռոմէացիների այդ համոզումն ակներեւ դարձաւ, երբ Հռոմի դահիճները քրիստոնեաներին ենթարկեցին բազմաթիւ դաժան հալածանքների, որոնք տեղի ունեցան Ֆրանսիայի Լիօն քաղաքում 177 թուականին: Քրիստոնեաներին ատող հալածիչներն շտապում էին խուժել քրիստոնէական տները, որոնց բնակիչներին քաշքշելով շուկայական վայրեր, «ամէն տեսակ կոպիտ վերաբերմունք ցուցաբերելով՝ արիւնածարաւ երեւակայութեամբ տանջում էին նրանց»: Այս սարսափելի միջադէպը յիշելով՝ եկեղեցու պատմագրութեան հայրը՝ Եւսեբիոս Կեսարացին (339 թ.), հաղորդում է, թէ շատ քրիստոնեաների չարաչար տանջելուց յետոյ հրկիզում էին ու նահատակների մոխիրներն ու մնացած մասունքները գցում էին մօտակայ Ռոն գետը: Այս ահաբեկչութիւնը հեթանոս հռոմէացիները կատարում էին միտումնաւոր կերպով, որպէսզի ծաղրանքի առարկայ դարձնեն ու զրպարտեն քրիստոնէական կարեւորագոյն` մարմնաւոր յարութեան վարդապետութիւնը: Եւսեբիոս Կեսարացին եկեղեցական իր պատմագրութեան մէջ մէջբերում է ծաղրողների հետեւեալ խօսքերը. «Այժմ եկէ՛ք տեսնենք, թէ սրանք յարութիւն առնելո՞ւ են, եւ թէ իրենց Աստուածը կարո՞ղ է փրկել իրենց մեր ձեռքերից»[7]: Նախնի եկեղեցու քրիստոնեաները հաւատում էին մարդկային մարմնի սրբացմանը: Երբ մարդ մեռնում է, մարդկային մարմնի սրբացումը դեռեւս չի աւարտւում: Աստուած մարդուն ստեղծեց Իր պատկերով, թէեւ մարդն իր կերպարն աղօտելով նսեմացրեց՝ մեղքի մէջ ընկնելով, այնուամենայնիւ, առաջին քրիստոնեաները հաւատում էին սաղմոսերգուի խօսքին, որ ասում էր, թէ մարդուն «Քո հրեշտակներից փոքր-ինչ ցածր դրիր նրան եւ փառք ու պատուով պսակեցիր նրան» (Սաղմ. 8, 5): Բացի դրանից՝ Պօղոս առաքեալը Կորնթոսի քրիստոնեաներին գրում էր. «Չգիտէ՞ք, որ Աստծու տաճար էք դուք, եւ Աստծու Հոգին է բնակւում ձեր մէջ» (Ա. Կորն. 3, 16: 6, 9-20): Մարդկային մարմնի սրբագործման մասին յստակօրէն սովորեցնում էին վաղնջական եկեղեցու Հայրերը: Այս հաւատն ակնյայտ է դառնում նաեւ այն բանով, թէ ինչպէ՛ս էին նրանք հոգում մեռածների համար: Օրինակ` դեռեւս Գործք Առաքելոցի մէջ կարդում ենք, թէ ինչպէս աշակերտները Ցոպպէի մէջ Տաբիթա (Այծեմնիկ) անունով մեռած կնոջ մարմինը լուացին: Մահացածների մարմինների լուացման քրիստոնէական սովորութիւնը շարունակուեց եկեղեցու պատմութեան մէջ: Սբ. Յովհան Ոսկեբերան հայրապետն էլ նշում էր, թէ «քրիստոնեաները լուանում էին նոյնիսկ ժանտախտից մեռած մարդկանց մարմինները»[8]: Բացի լուացումից, քրիստոնեաները մեռածի մարմինը նաեւ օծում էին տարբեր համեմունքներով եւ օծանելիքներով, ինչպէս Մարիամ Մագդաղենացին, Յակոբի մայր Մարիամը ու Սողոմէն օծանելիքներ գնեցին, որպէսզի գնան եւ օծեն Յիսուսի մարմինը։ Սակայն երբ մտան գերեզմանից ներս, իմացան որ Յիսուս յարութիւն էր առել (Մարկ. 16, 1):
Նախնական քրիստոնեաների մտահոգութիւնը եւ հոգածութիւնը տարածւում էին անխտիր բոլոր մարդկանց վրայ, քանի որ նրանք լուանում ու թաղում էին օտարներին եւս: Քրիստոնեաների այդպիսի վարքը մեծ ու դրական ազդեցութիւն էր թողել Հռոմի հեթանոս կայսեր` Կոնստանդիանոս Մեծի խորթ եղբայր Յուլիանոս կրօնափոխի (Juliane the Apostate, 361-63 թ.) վրայ, երբ սա, դիմելով իր հեթանոս քահանայապետ Արզասիումին (Arsacium), գրում էր. «Այն հոգածութիւնն ու խնամքը, որ քրիստոնեաները ցուցաբերում են բոլոր մեռածների հանդէպ, քրիստոնէութեան աճի ու տարածման պատճառներից էին»[9]:
Երանելի Օգոստինոսը (5-րդ դար) կոչ էր անում իր մերձաւոր հաւատացեալներին, որ ամէն ջանք ու խնամք գործադրեն՝ պատշաճ կերպով թաղելու մահացածներին[10]: Բայց ինչո՞ւ երանելի Օգոստինոսը եւ այլ նուիրեալ քրիստոնեաներ այդքան հոգում էին մեռելների համար: Պատմաբաններից մէկը տալիս է հետեւեալ պատասխանը. «Իհարկէ, աստուածաբանական մի պատճառ կար մահացածների նկատմամբ քրիստոնէական խնամքի համար, այսինքն՝ գոյութիւն ունէր ամուր ու հաստատուն հաւատ մարմնաւոր յարութեան մասին»[11]:
Մարմնի սրբութեան մասին նշում էր նաեւ սբ. Անտոն Մեծը, երբ դիմում էր Եգիպտոսի քրիստոնեաններին: Նրա մեկնութիւնները պատասխան էին եգիպտացիների այն տարօրինակ սովորութեանը, երբ սրանք իրենց մեռելներին պահում էին իրենց տներում ու չէին թաղում: Ըստ սբ. Աթանասի, Անտոն Մեծը, վկայակոչելով Յիսուսի թաղումը, ինչպէս նաեւ Հին Կտակարանի մարգարէնների ու պատրիարքների թաղումները, հրամայել էր, որ քրիստոնեաները նոյնն անեն ու չմեղանչեն օրէնքի դէմ՝ ընդօրինակելով այդ սովորութիւնը, քանի որ քրիստոնեայի համար մարմինը սրբութեան տաճար է: Նա ասում էր. «Ի՞նչը կարող է աւելի մեծ կամ աւելի սուրբ լինել Տիրոջ մարմնից»[12]:
Ուստի, եթէ այսօրուայ քրիստոնեաները դեռ հաւատում են, թէ իրենց մարմինները միայն իրենց չեն պատկանում, ապա նրանք պէտք է հեռու մնան դիակիզումից ու մերժեն դրա գործադրումն այնպէս, ինչպէս անում էին իրենց քրիստոնեայ նախահայրերը:
[1] Markus Minucius Felix, 150-270, Октавий11.
[2] Марк Минуций Феликс. Октавий/Богословские труды. Сборник 22. М., 1981, С. 161.
[3] Tertullian , “On Resurrection of the Flesh”, 1.
[4] Tertullian, “A tretise on the soul”, 51.
[5] Philip Schaaf, “History of the Christian Church”, vol 2: 383.
[6] The Divine Institutes, 6:12.
[7] Eusebius of Caesarea, “Ecclesiastical History”, 5:63.
[8] St. John Chrysostom, “Homily of St. John. 84”.
[9] Epistles of Julian 49.
[10] Sermo 172, 3.
[11] James Stevenson, "The catacombs: Life and death in early Christianity."
[12] Atanasius, Life of Anthony 90.
Գևորգ սրկ. Գևորգյան
«Քրիստոնէական քննական տեսութիւն դիակիզման մերժման մասին» գրքից
Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի