Վահան Գողթնեցի 700-737

Սրտառուչ է Վահանի վկայաբանությունն ու կյանքը՝ հայ ոգու, հավատքի, պարկեշտության և խոհականության ընդհանրության մի արտահայտություն է այն:

Նրա օրերին արաբները տիրում են Հայաստանին, օրվա իշխանավորը Ոկբա կոչված արաբ նշանավոր զորավարն էր, որի գլխավոր նպատակն էր վերացնել նախարարական տները, որոնք, յուրաքանչյուրն իր գավառի և շրջանի հայ քաղաքական և աշխարհիկ առաջնորդներն էին: Ահավասիկ Ոկբան 704 թ.-ին հայ նախարարներին նենգությամբ հավաքում է Նախիջևանում և մի եկեղեցու մեջ այրել է տալիս նրանց: Իսկ նրանց ընտանիքներին գերեվարում է Դամասկոս, որը Հայաստանին տիրող ամիրապետների մայրաքաղաքն էր: Այս գերյալների մեջ էր չորսամյա Վահան մանուկը, որը Նախիջևանում այրված Գողթնյաց գավառի Խոսրով իշխանի որդին էր: Այս անչափահաս տղաները Դամասկոսում իսլամական կրթություն են ստանում, սրանց մեջ իր ուշիմությամբ և առաջադիմությամբ աչքի է ընկնում Վահան մանուկը, որի անումը փոխել էին Վահապ: Իր դաստիարակությունը ավարտելուց հետո ամիրապետի դիվանադպիր է նշանակվում: Թեև Վահապը բոլորովին իսլամացած և գրեթե արաբացած էր, բայց տեղյակ էր իր հայկական ծագումի, քրիստոնյա լինելու և իշխանական տնից սերելու մասին:

Երբ Հովհաննես Օձնեցի մեծանուն Կաթողիկոսի միջնորդությամբ 719 թ.-ին Էոմեր Ամիրապետի կողմից քրիստոնյաներին ընդհանուր ներում և վերադարձի թույլտվություն շնորհվեց, Վահանը նույնպես փափագեց օգտվել այս ներումից:

«Էոմեր ամիրապետը մի հատուկ սեր ուներ իր դիվանապետի՝ Վահապի, հանդեպ և չցանկացավ նրան իր մոտից հեռացնել» (Օրմանյան էջ 848):

Վերջ ի վերջո Վահանը խոստացավ կրկին վերադառնալ Դամասկոս, միայն խնդրեց, որ մի անգամ էլ գնա տեսնի իր հայրենիքը, տիրանա հայրենական ժառանգությանը և գործակալներ նշանակի իր կալվածքների վրա:

Վերջ ի վերջո ամիրապետը զիջում է և 719 թ.-ին Վահանը վերադառնում է հայրենիք: Հաջորդ տարի մահանում է Էոմերը: Վահանն, իր վերադառնալու խոստումից ինքն իրեն ազատ համարելով, մնում է հայրենիքում և ամուսնանում է Սյունյաց իշխանի աղջկա հետ: Վերստին քրիստոնեություն է ընդունում և սրտանց կապվում է իր նոր հավատքի հետ և որպես Գողթնյաց գավառի իշխան՝ երկար տարիներ կառավարում է իր երկիրը, միաժամանակ ապաշխարհելով իր անգիտակից և երկարատև ուրացման համար:

Վերջ ի վերջո Դամասկոսի արքունիքի կողմից Վահանը փնտրվում և նրա վերադարձն է պահանջվում: Այս դեպքերից Վահանը որոշում է, մինչև իսկ իր ընտանիքից գաղտնի, հեռանալ Հայաստանից, անցնել հունական բաժինը և այնտեղ ազատաբար պաշտել իր վերագտած կրոնը, որին կապվել էր հոգով: Իր մտադրությունները գործի վերածելով, մի գիշեր, 20 ձիավորների ընկերակցությամբ, հեռանում է տնից: Կինը, իր հորը՝ Սյունյաց իշխանին լուր է ուղարկում և հայտնում է Վահանի անհետանալու մասին: Սյունյաց իշխանը նրան գտնում է Վայոց ձորում և իր քաղաքն է վերադարձնում:

Վերջ ի վերջո Վահանը բոլորին հայտնում է, որ ինքը ակամա իսլամացել է և այժմ վտանգված է թե՛ իր անձը և թե՛ իրեն պահողներինը: Հետևաբար խնդրում է, որ իրեն ընտանեկան կապերից ազատեն, որպեսզի ինքը առանձին մի հնար գտնի իր համար: Բոլորն էլ համաձայնվում են: Ուստի Վահանը հեռանում է յուրայիններից և շուրջ հինգ տարի թափառական կյանք է վարում: Այդ ընթացքում այցելում է Հայաստանի և Վրաստանի տարբեր վանքեր, սակայն ոչ մի տեղ մեկ տարուց ավելի չի կարողանում մնալ, քանզի վախենում է ոչ միայն իր համար, նաև այն բանի, որ իրեն հյուրընկալողների համար նեղությունների ենթարկվելու պատճառ կլինի: Այս ազնվական իշխանը ամբողջությամբ հրաժարվել էր աշխարհից, աղքատի տեսք ուներ և ապրում էր անհաստատ և անորոշ կյանքով՝ «մեկ հանդերձով և բոկոտն»:

Այս թափառական կյանքին մեկընդմիշտ վերջ տալու համար, որոշում է անձամբ ներկայանալ օրվա ամիրապետին, իր վիճակը պարզաբանել և նրանից իր հայրենի կրոնն իր հարազատ հայրենիքում ազատ պաշտելու շնորհը խնդրել:

Այս մտքով, 737 թ.-ին մեկնում է հյուսիսային Սիրիայի Ռուծափ, կամ Սերգիոպոլիս քաղաքը, որտեղ գտնվում էր այդ օրերի Հեշամ ամիրապետը: Նախ ներկայանում է արքունիքի իր երբեմնի ծանոթներին և բարեկամներին և նրանցից իր համար ամիրապետի մոտ միջնորդություն է խնդրում: Վահանը նրանց նախ հայտնում է իր հաստատամիտ քրիստոնյա լինելու, ապա անգիտակցաբար իսլամացած լինելու և քրիստոնյա մնալու իրավունքի մասին. «Նույն բանը ամիրապետի մոտ պաշտպանելու համար եմ եկել»,- ասում է նա: Սակայն երբ տեսնում է, որ ոչ ոք այս պայմանների համաձայն չի ցանկանում միջնորդել ամիրապետի մոտ, իր ասելիքը գրի է առնում և դահճապետի ձեռքով ամիրապետին է ուղարկում.

«Հեշամը (ամիրապետը) թուղթը կարդալուց հետո հրամայում է Վահապին իր մոտ բերել: Նախ խնդրանքներով, ապա խոստումներով և վերջապես սպառնալիքներով փորձում է Վահանին մտափոխել, բայց անօգուտ: Վահանը իր քրիստոնյայի իրավունքն է պաշտպանում, գանձեր ու հարստություն մերժում է, նույնիսկ չի վարանում Գողթնյաց աշխարհի վրա վերահաս սպառնալիքներից, միայն խնդրում է. «Ինձ թույլտվություն տուր համարձակապես քրիստոնեության սովորությունների համաձայն պահել իմ օրենքների ավանդությունը» (ՍՈՓ. ԺԳ 35-42): Հեշամը բարկանում է և հրամայում բանտ նետել նրան (Ազգ էջ 860):

Վահանը այլևս հասկացել էր, որ ազատապես քրիստոնեություն դավանելու համարձակություն ստանալու հույս չկար, և որ գործը վերջնակետին էր հասել (իսլամությունից հրաժարված համարվելով, մահվան էր արժանի): Ուստի, աղոթքով ինքն իրեն նահատակության էր պատրաստում… Հեշամը Վահանին նորից ատյան է հանում և հարձուփորձից, խոստումներից և սպառնալիքներից հետո մահվան վճիռ է արձակում, մանավանդ, որ Վահանի համարձակ պատասխանների համար ներկաներն էլ էին աղաղակում «որպեսզի անհապաղ կյանքին վերջ տրվի» (Ազգ հտծ. 589:

Սակայն Հեշամը տակավին հույս ուներ, որ Վահանին վախեցնելով՝ մտափոխվել կտա, ուստի հրահանգավորում է դահճապետին, որ սուրը շողացնելով և նրա պարանոցը քիչ-քիչ վիրավորելով՝ արյունոտի, որ թերևս ցավին չդիմանալով վերադառնա իրենց հավատքին:

Վահանը քաղաքից դուրս հանվեց: Դահճապետի սպառնալիքները անօգուտ եղան և տեսնելով Վահանի հաստատակամությունը, ի վերջո նրա գլուխը կտրելով գործադրեցին վճիռը 737 թ.-ին: Սուրբ նահատակի մարմինը մի գիշեր մնում է նահատակության վայրում և մյուս օրը հրաման է գալիս արքունիքից, որ եթե քրիստոնյաները ցանկանան՝ կարող են վերցնել նրա մարմինը: Քանի որ հայ քրիստոնյաներ չէին ապրում այդ քաղաքում, ուստի տեղի քրիստոնյաները նախ վիճում են թե ո՞վ պիտի վերցնի սրբի մարմինը: Վերջ ի վերջ «Հակոբիկյանները, Նեստորականները և Հոռոմները հավաքվելով՝ սրբի մարմինը թաղեցին Օտարների գերեզման կոչված տեղում»: Սերգիոպոլիսի Ասորի եպիսկոպոսը մի հատուկ վկայարան կանգնեցրեց սրբի գերեզմանի վրա:

Իսկ Հայաստանից Արտավազդ Վարդապետը, որը որոշ ժամանակ հյուրընկալել էր Վահանին իր հովվության տակ եղող վանքում, 744 թ.-ին որպես ուխտավոր եկավ Ռուծափ քաղաք;

«Եվ քննելով և գրավոր վկայություններ հավաքելով… և Հայաստանում իր լսածին Վահանի պատմածները միացնելով՝ մանրամասն վկայաբանություն կազմեց (Ազգ էջ 861-862):

Վահան Գողթնեցու տոնն էլ «Ապայից« կոչված տոներից է, ուստի երբ տարեգիրը Ա-Ծ է Գողթնեցու տոնը կատարում ենք Վարդավառից հետո եկող երրորդ, կամ չորրորդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի, երեքշաբթի, կամ հինգշաբթի օրերին: Իսկ երբ տարեգիրը Կ-Ք է՝ տոնվում է Ութօրեքին հաջորդող առաջին կամ երկրորդ երկուշաբթի, երեքշաբթի, կամ չորեքշաբթի օրերին: Երբեմն առանձին ենք տոնում, երբեմն տոնի հարևանությամբ հանդիպող սուրբերի հետ:

Մի յուրահատուկ, սրտառուչ Մանկունք ստեղի շարական ունի, որն ըստ ավանդության որպես հոգևոր երգ, իր քրոջն է վերագրվում:

Այդ շարականի առաջին և վերջին տները հետևյալն են.

«Երգերի եղանակներից ավելի,

քո ողբերի հնչյունները

ինձ համար զարմանալի եղան.

ով երանելի տեր Վահան, Աստծուց ընտրյալդ:

Քաջ նահատակի նման պատերազմի պատրաստվեցիր.

հարավային ազգերից արիաբար ընթացքդ կատարեցիր…

անմարմին հրեշտակների հետ դասվեցիր,

Ով երանելի Գողթնյաց իշխան Վահան:

Գորդիոս Հայրապետ

Մի Կեսարացի հարյուրապետ, որը քրիստոնյա ծնողների զավակ էր և պաշտոնավարում էր Դիոկղետիանոս կայսեր օրոք, կայսերական բանակում: Սակայն տեսնելով, որ օրըստօրե բազմաթիվ մարդիկ չարչարանքների են ենթարկվում և ինքը ոչինչ չի կարող անել նրանց օգնելու համար, ժամանակի ոգուն և մտայնությանը հետևելով, որոշում է աշխարհի չարիքներից և փորձություններից հեռանալով՝ առանձնանալ անապատում և ամբողջովին աստվածային կյանքին նվիրվել: Դիոկղետիանոսի և նրա հաջորդների հալածանքները հազիվ էին վերջացել, երբ Լիկիանոս կայսրը վերսկսեց հալածանքները: Այդ ժամանակ Գորդիոսը, աստվածային նախանձախնդրությամբ այրված, իր քաղաքը՝ Կեսարիա, իջավ և հեթանոսական մի տոնակատարության ընթացքում, երբ քաղաքի մեծամեծերը և ամբողջ բնակչությունը հավաքվել էր թատրոնում, առաջ եկավ և հայտարարելով իր քրիստոնյա լինելը՝ սկսեց քարոզել ճշմարտությունը: Իշխանը հրամայեց ձերբակալել և բանտ նետել նրան: Հաջորդ օրը հրամայեց նրան, որ կուռքերին զոհ մատուցի: Գորդիոսը պատասխանեց, որ նախնտրում է պաշտել երկնավոր Թագավորին և հավիտենական ու անմահ կյանքի արժանանալ, քան թե անմռունչ կուռքերին զոհ մատուցելով՝ անցավոր պատիվների տիրանալ: Բազում և ծանր չարչարանքների ենթարկվեց, որոնց բոլորին տոկաց զարմանալի համբերությամբ: Վերջ ի վերջո, կրակով մահվան դատապարտվեց և հոժարակամ կրակը մտավ և աղոթելով ու Աստծուն օրհնելով՝ ավանդեց իր հոգին, 320 թ.-ին: Քրիստոնյաները, հավաքելով նրա ոսկորները, պատվով թաղեցին: Տարիներ հետո Բարսեղ Հայրապետը նրա շիրիմի վրա եկեղեցի կառուցեց և սուրբ զորավարի հիշատակին նվիրված մի հոյակապ ներբող արտասանեց:

Պողիկտոս

Դեկոս կայսեր օրոք, մի մալաթիացի ազնվական զորապետ էր, հավանաբար՝ հայ: Հռոմեացի կառավարիչ Ֆելիքսի դստեր՝ Պավլինեի հետ ամուսնանալով՝ փեսայացել էր նրան: Սերտ բարեկամական կապեր ուներ նույն քաղաքում պաշտոնավարող ոմն Ներարխոն զորավարի հետ, որը քրիստոնյա էր: Նրանից քրիստոնեական կրոնի վերաբերյալ ամեն անհրաժեշտ բաները սովորելով՝ կատարելապես համոզվեց, որ այն անհունորեն ավելի բարձր է, քան իրենց կռապաշտությունը: Թեև դեռ չէր մկրտվել, բայց քրիստոնեական կյանքով էր ապրում:

Դեկոս կայսեր հալածանքների հրովարտակը նաև Մալաթիա հասավ: Երբ հրովարտակը հրապարակում, կուռքերի առջև կարդացվեց, Պողիկտոսը, աստվածային նախանձախնդրությամբ լցված, ընթերցողի ձեռքից խլեց հրովարտակը, պատռեց, գետին նետեց և հատուկ երկրպագության համար հրապարակ բերված կուռքերն ավերելով, ամենքի դեմքին գոչեց՝ ասելով. «Եթե ես՝ մահկանացու մարդս, կարող եմ այս անմռունչ աստվածներ կոչվածներին ոչնչացնել, ապա նրանք ինչպես կարող են մեր փրկիչները և աստվածները լինել: Մեկ է աշխարհի Բարերարը՝ ճշմարիտ Աստվածը, որը ստեղծել է երկինքն ու երկիրը, մեկ է Փրկիչը, նույն ինքը Հիսուս Քրիստոսը, Որը բոլորիս մեղքերի համար տվել է իր կյանքը և հարություն առել»: Բոլորը սահմռկեցին, Ֆելիքս դատավորը զայրանալով ասաց. «Քո այս ամբարիշտ արարքները և հանդուգն խոսքերը բավական են, որ այս վայրկյանին մահվամբ պատժվես, բայց հանուն կայսեր, իմ, կնոջդ և զավակներիդ՝ զղջա ասածիդ համար և վերադարձիր հայրերիդ կրոնին, և ներման պիտի արժանանաս»: Պողիկտոսը մինչև իսկ իր կնոջ թախանձանքների հանդեպ անդրդվելի մնաց, որը ծնկաչոք աղաչում էր, որ իրենից և իր զավակներից հեռու տաներ այդ անարգանքը: «Այլևս աշխարհի հետ ոչ մի կապ չունեմ, իմ համար Քրիստոս ամեն ինչ է և Նրա համար մեռնելը՝ փառք, ես երկնավոր Թագավորի զինվորն եմ և պատրաստ եմ արյունս թափել Նրա համար»: Երբ Ֆելիքսը տեսնում է, որ նրան դարձի բերելու բոլոր փորձերը ապարդյուն են՝ մահվան վճիռ է արձակում: Երբ գլխատվելու էր տարվում՝ Նեարխոնը մոտենալով ողջագուրվում է և ասում. «Երկրի վրա միասին էինք, երկնքում նույնպես անբաժան պիտի մնանք, նահատակությամբ քեզ պիտի հետևեմ այնպես, ինչպես դու ինձ հետևեցիր քրիստոնեությամբ»: Թեև Պողիկտոսը մկրտված չէր, բայց իր արյան հեղումը նրա համար մկրտություն համարվեց և գլխատմամբ իր կյանքը կնքեց հանուն Քրիստոսի սիրո և հռչակավոր նահատակ դարձավ, որի անունով հետագայում Մալաթիայում կառուցված եկեղեցին մեծ ուխտատեղի դարձավ: Որոշ ժամանակ հետո նաև իր սիրելի բարեկամը՝ Նեարխոնն էլ նահատակվեց, որը մեր հայսմավուրքներում ընդգրկված է հունվարի 9-ին, Պողիկտոսի հետ:

Գրիգորիս Ռաժիկ ✝548

Ազգությամբ պարսիկ, Ռաժիկ ցեղից, Մանաճիհր անվամբ, Հայաստան էր գաղթել Զ դարի առաջին կեսերին, և հաստատվել էր Դվին քաղաքում, Մժեժ Գնունի հայ Մարզպանի օրոք: Այստեղ վերահասու եղավ քրիստոնեության ճշմարտությանը և վեհությանը, հավատաց և մկրտվեց՝ ստանալով Գրիգորիս անունը: «Մի զվարթասիրտ մարդ էր, Ս. Հոգով լցված, եռում էր աստվածապաշտությամբ և օրինակելի էր իր առաքինի վարքով» (Լիակատար):

Քրիստոնեական կատարելության մեջ ավելի առաջադիմելու ձգտումով վանք մտավ և կրոնավորի աստիճան ստացավ: Այստեղ նրան հյուրընկալի պաշտոն տվեցին: Բոլորին սրտանց ծառայելու պատրաստակամությամբ և բարությամբ գրավեց բոլոր վանք այցելողների սրտերը, նրա հռչակը բոլոր կողմերն այն աստիճան տարածվեց, որ վանքը սկսեցին իր անունով կոչել՝ Գրիգորիս Ռաժիկի վանք:

Քանի դեռ Հայոց մարզպանը Մժեժ Գնունին էր՝ երկիրը խաղաղության մեջ էր, թե՛ քաղաքական և թե՛ կրոնական հողի վրա: Սակայն 548 թ.-ին, նրա մահվանից հետո, պարսից շահը Հայաստանի վրա մարզպան նշանակեց Դենշապուհ Պարսիկին՝ «Կռամոլ և ժանտ մարդ«, որը Հայաստանում կրակապաշտությունը տարածելու համար իր հետ մոգեր էր բերել, «Քրիստոնյաներին ստիպում էր կրակապաշտություն ընդունել, և շատերը հավատքի համար նահատակվեցին»:

Երբ տեղեկացավ, որ Գրիգորիս Ռաժիկը նախկինում պարսիկ է եղել և կրոնով էլ կրակապաշտ, իր մոտ հրավիրեց նրան և հորդորեց, որ իր նախկին կրոնին վերադառնա: Երբ Գրիգորիսը մերժում է, սովորության համաձայն, արիական կամքը և համարձակ դիմադրությունը կոտրելու համար, նախ սաստիկ տանջանքների ենթարկեց նրան, ապա բանտարկեց: Երբ անհնար եղավ նրան կրակապաշտության բերել, սրով գլխատելու հրաման արձակեց: Գրիգորիսը զվարթ տրամադրությամբ ընդունեց վճիռը և ուրախությամբ նահատակվեց, ըստ Օրմանյանի 549 թ.-ի, ըստ Լիակատարի 551 թ.-ի հունվարի 2-ին, Դվինում:

Մենք նրա հիշատակը տոնում ենք Կիրակոս Մանկան, նրա մայր Հուղիտայի, Գորդիոսի և Պողիկտոսի հետ; Երբ տարեգիրը Ա-Խ է հիշատակվում է Վարդավառին հաջորդող երկուշաբթի, երեքշաբթի, կամ հինգշաբթի օրերից մեկում, իսկ եթե տարեգիրը Ծ-Ք է հիշատակվում է ութօրեքին հաջորդող առաջին, կամ երկրորդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի, երրեքշաբթի, կամ հիգշաբթի օրերից մեկում: Այս բոլոր ճշտումները կատարվում են տոնացույցի երկրորդ հատորի ցուցումների համաձայն:

«Հայազգի Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան1997 

Արևելահայերենի փոխադրեց՝ Վաչագան սրկ. Դոխոլյանը