Աստծու գոյությունը․ ամփոփում

Մի փոքր ավելի ջանքեր գործադրենք, ազգերի հիմնած թագավորությունների ծագումն էլ ուսումնասիրենք: Ասորիների, քաղդեացիների, բաբելացիների իշխանության հիմնադիր Նինոսը կամ Բելն իր թագավորությանը սկիզբ դրեց՝ ժողովրդի աչքին աստվածանալով, Սենաարի դաշտում իր անձն աստված և աստծու որդի «հռչակելով»: Այդ արարողությանը ոչ ոք չընդդիմացավ (բացի Հայկից), մինչդեռ եթե նրանց մեջ տարածված ավանդություն չլիներ, համաձայն որի Աստված երբեմն «խոնարհվել» էր՝ իր հրահանգները տալով մարդկանց, ապա դժվար թե այդչափ խուռն բազմությունը միահամուռ ընդուներ այդ նորահնար խելացնորության ամբարիշտ հավակնությունն ու միաբանվեր այս նոր աստվածության պաշտամունքի շուրջը: Ընդհակառակը, այդժամ ամենքն անտարակույս միահամուռ պատերազմի կելնեին Բելի դեմ:

Եբրայեցիների իշխանապետությունը սկզբից ևեթ աստվածապետական էր. ոչ միայն իրենց թագավորությունների, այլ նաև դատավորությունների, այլև նահապետությունների ժամանակաշրջաններում: Հայոց նախահայր Հայկն աշխարհին հայտնի է Բելի «գերաստվածության» դեմ մարտնչելով և ճշմարիտ Աստծու սուրբ հավատքը չուրանալով:

Պարսիկների, հնդիկների ու հրեաների մասին բավական է ասել միայն, որ նրանց պետականությունը սկիզբ է առել քրմապետական կառավարչությամբ և այդպես էլ շարունակել է իր ընթացքը: Նույնը պետք է ասել նաև եգիպտացիների մասին, որոնց քաղաքական դասակարգության ազնվագույն ու ամենավերին խավը քրմերն էին, և նրանցից վեր էին միայն փարավոններն իրենց քրմապետության աստիճանով:

Հույներն իրենք են պարծենում իբրև աստվածներից սերած և աստվածների պաշտամունքին կամ ավելի լավ է ասել՝ պղծությանը նվիրված ժողովուրդ: Հռոմեացիների Հռոմուլոսն էլ Կվիրինոս («Աստվածորդի Արեսի») անունով էր թագավորում, կամ էլ նրան դավաճանող ծերակույտն էր նրան այդ անունը տվել՝ ժողովրդի առջև սեփական ոճիրը սքողելու համար: Ինչպես էլ եղած լինի, պարզորոշ երևում է, որ այդ ազգի մեջ արդեն իսկ խոր արմատ էր գցել Աստծու և կրոնի մասին գաղափարը:

Մի փոքր էլ առաջանալով մեր քննության մեջ՝ տեսնում ենք, որ բոլոր հին ազգերի նախնական, առանձին-առանձին ավանդությունները, հանրային բնույթ ունենալով, հաստատում են սուրբ հավատքի ճշմարտությունները՝ Աստծու արարչության և այլ բաների մասին պատմող պատմությունները: Արդյոք հույժ գործնական, սքանչելի մի ապացույց չէ՞ Աստծու վեցօրյա արարչության և յոթերորդ օրը սուրբ հռչակելու պատվիրանի՝ հնագույն դարերից մինչև մեր օրեր առանց բացառության աշխարհի բոլոր ծայրերում, բոլոր ազգերի ու ազգությունների կողմից մասնահատուկ հրամանով կամ սահմանադրության միջոցով ընդունված լինելը՝ շաբաթվա յոթօրյա բաժանումն այն դեպքում, որ ամիսների, տարիների և օրաշրջանների մյուս «չափորոշիչների» միջև մեծ տարբերություններ կան:

Ամենահին ազգերի հնագույն կրոնները, որոնք ժամանակի ու վայրի բավականին մեծ անջրպետով ծլել և ծաղկել են՝ իրարից հեռու գտնվելով ու միմյանց անհաղորդ լինելով, արդյոք պատահականության արդյունքո՞ւմ են միաբերան անկերպարան գնդի, խավարի, քաոսի կամ թոհուբոհի, ջրի մասին պատմություններ շարադրել: Կամ արդյոք նրանք բոլորը ցնո՞րք են բարբաջում, երբ միաբերան պատմում են խաբող օձի, բազմալեզու վիշապի, կախված բուրաստանների, չորս վտակների, կյանքի պտուղների կամ ոսկե խնձորների, նախամարդկանց որկրամոլության և անկման մասին:

Արդյոք զառանցո՞ւմ են, երբ հանձին Պանդորի մատնացույց են անում, որ առաջին կնոջ միջոցով մեղքն ու ապականությունները և բոլոր չարիքները ներխուժեցին աշխարհ: Կամ մի՞թե հրաշալի զուգադիպության արդյունք է, որ հեռավոր Ասիայում մեկուսացած հնդիկն ու չինացին իրենց հակառակ կողմում ապրող բաբելոնացու և պարսիկի, Աֆրիկայում կղզիացած եգիպտացու և թեբայեցու, Եվրոպայի հույնի ու հռոմեացու հետ միևնույն ջրհեղեղի, մարդկության երկրորդ նախահոր և նրա երեք զավակների, նավի, ծիածանի, աղավնիների, մեծ զոհաբերության, այգու, գինու, գինովության, հսկաների և մյուս պատմություններն են հորինել:

Արդյոք բանական մարդն ի՞նչ կմտածի՝ տեսնելով այս և սրանց նման բազմաթիվ այլ ազգային ավանդություններ, որոնք, իրարից այսչափ հեռու, իրար ամենևին անծանոթ և անհաղորդ ազգերի շուրթերով պատմված լինելով, Աստծու և Նրա գործերի մասին են վկայում: Արդյո՞ք կարծում է, որ դրանք միևնույն նախահորից ավանդված ճշմարտություններ չեն, այլ շահամոլ շողոքորթների կողմից շարահյուսված կեղծիք է:

Դա ողջամիտ մարդու անելիքը չէ: Ողջամիտ մարդը կարող է անտարակուսելիորեն խորհել միայն այն մասին, որ բոլոր ազգերի մեջ տարրալուծված այդ լուսավոր ավանդությունները, բոլորովին համապատասխանելով Սուրբ Գրքի ավանդություններին, այդ սուրբգրային ճշմարիտ իրողությունների ճշմարտապատում արտացոլանքն իսկ են:

Եվ որովհետև օտարախոհներն այսչափ վկայությունների առջև ոչ մի հիմնավոր ցուցմունք չունեն իրենց այլանդակ ենթադրություններն ապացուցելու համար, ուստի դրանից էլ ողջախոհությամբ կարելի է եզրակացնել, որ այդ այլախոհների վարկածները բոլորովին թանձր ստեր են: Մենք Կիկերոնի հետ հավաստում ենք. «Բոլոր ազգերը միաձայն են այն հարցում, որ օրենքը ենթակա է բնությանը»:

Սակայն նա, ով կամենում է անաստված լինել, իբրև եղեգնյա գավազանի կռթնում է իր այս վերջին առարկությանը, ըստ որի թե՛ ճանապարհորդությունների մասին պատմող գրքերում, թե՛ մինչև իսկ մեր օրերում հանդիպում են քաղաքակրթությունից «դուրս» գտնվող վայրենի ժողովուրդներ, որոնք բոլորովին անտեղյակ են աստվածգիտությանը: Բայց այսօր այդ առարկությունը ևս շատ տկար է:

Մանրակրկիտ ուսումնասիրությունները ստուգել և հաստատել են, որ այդ մասին գրի առած վերոնշյալ ճանապարհորդները չգիտեին այն խաժադուժ ցեղախմբերի լեզուները, և հետևաբար անկարող էին նրանց հետ այնպես մտերմանալու, որ կարողանային թափանցել այդ ժողովուրդների մտքի խորքերը նրանց կրոնական զգացումների վերաբերյալ գաղափար կազմելու համար: Այս ճանապարհորդները հրապարակային, արտաքին ծեսի նմանվող որևէ արարողություն չտեսնելու պատճառով էլ կարծեցին, որ նրանք ինչպես արտաքնապես, այդպես նաև մտքով էլ վայրենի ու անաստված էին:

Սակայն այլ ճանապարհորդներ, երկար ժամանակ այդ ժողովուրդների մեջ ապրելով և քիչ թե շատ նրանց լեզուները սովորելով, խորապես ուսումնասիրեցին այդ ժողովուրդների բոլոր առանձնահատկություններն ու երևան հանեցին ճշմարտությունը: Ահա այս ճանապարհորդներն արդեն բոլորովին հակառակն են պատմում: Այն առաջին «խմբի» ուղեգնացներից ոմանք օթենթացիների մասին ասում էին, որ նրանք անկրոն են: Սակայն Կոլպեն, մոտավորապես տասը տարի այդ ժողովրդի մեջ ապրելով, նկատեց, որ նրանք ամենևին օտար չեն աստվածգիտությանը: Նրանք հավատում են միայն մեկ Աստծու՝ գերագույն Արարչին ու տիեզերքի Դատավորին, Որն ամենքին կյանք, կենդանություն և շարժում է պարգևում:

Կաֆրիները (կեպրիներ, կեավուռներ) ևս, թեպետ սկզբում անկրոն էին համարվում, սակայն հետագայում պարզվեց, որ մեծ մասամբ կռապաշտ էին, իսկ նրանց մի փոքր մասն էլ միաստվածական էր: Նույնպես նաև Մադագասկար, Կուբա, Յամայկա, Անգիլա կղզիների բնակիչները, ինչպես և Գրենլանդիայի, Նոր Անգլիայի, Կանադայի, Ֆլորիայի, Բրազիլիայի, Պարագվայի, Կիլիայի և այլ վայրերի ժողովուրդները, որոնք սուտ պատմաբանների վկայության համաձայն տկարամիտ ու Աստվածությանն ամենևին անծանոթ ժողովուրդներ էին համարվում, իրականում, ինչպես պարզվեց և շոշափելի իսկ դարձավ, հաստատապես կրոններ ունեին:

Նույնը կարող ենք ասել նաև թաթարների ու Սառուցյալ օվկիանոսի եզերքին բնակվող ազգերի համար, ինչպես նաև Սումատրայի, Ճավայի, Բորնեոյի, Մոլուքյան և Ֆիլիպինյան կղզիների ու արևելյան կողմերի մյուս բնակիչների, նաև՝ նոր գտնված Օթայիդի կղզու համար:

Ամփոփելով մեր այն եզրակացությունները, ըստ որոնց բոլոր հին ազգերը հավատում էին, որ տիեզերքը կառավարող և հանդերձյալ կյանքում յուրաքանչյուրին իր գործերի համեմատ վարձ ու պատիժ հատուցող մեկ արարիչ Աստված կա՝ մեջ բերենք Լուկրետիոսի և Լուկիանոսի վկայությունները, որոնք մեծ կշիռ ունեն անկրոնների համար: Լուկրետիոսը, գովաբանելով իր հույն վարժապետին այն բանի համար, որ միայն նա համարձակվեց նախաձեռնելու և երկնքի աստվածների դեմ մարտնչելու (այսինքն՝ անաստվածություն քարոզելու), ստիպված խոստովանում է, որ այդ ժամանակներում «մարդկային ազգը ճնշված էր կրոնի ծանր բեռի տակ»:

Իսկ Լուկիանոսն ավելի ուշ է որոշակիորեն ընդունում, որ կրոնը տարածված էր ողջ աշխարհում, և որ կրոնական հավատալիքներ ունեին սկյութացիները, թրակացիները, փռյուգացիները, եթովպացիները, հելլենները, ասորեստանցիները, պարսիկները և եգիպտացիները, չնայած այդ ազգերը ճշմարիտ պաշտամունքին բյուրավոր տգեղություններ էին խառնել ու աղավաղել էին այն: «Եթե լսած լինեի,- ասում է Լուկիանոսը,- որ որևէ ազգ (գեթ մեկ ազգ) անաստված է, ես կփութայի արձանագրել դա»:

Այդուամենայնիվ կան նաև արժանահավատ պատմիչներ, որոնք այսինչ կամ այնինչ ժողովրդի մասին ասում են, որ նրանք անաստված են: Սա ստույգ է: Սակայն պետք է գիտենալ, որ այդ պատմիչները, կռապաշտ լինելով, «անաստված» էին կոչում երկնքի Աստծուն պաշտող ազգերին ու մինչև իսկ այն անհատներին, որոնք կռապաշտության «օրենքներից» դուրս էին և չէին ընդունում «երկրային» օրենքները: Դա ապացուցելու համար հեռուն գնալ պետք չէ: Հրեաներն ու քրիստոնյաներն այդ նույն պատմիչների կողմից ամբաստանվել են իբրև անաստվածներ, քանի որ նրանք պետության մեջ ընդունված կրոնը չէին դավանում և չէին երկրպագում կուռքերին ու նրանց պատկերներին:

Ստրաբոնը հրեաներին ամենաստվածության մեջ է մեղադրում, իսկ Պլինիոսն առավել հստակորեն ասում է, որ նրանք անարգում են աստվածներին: Դիոնը պատմում է, որ Դոմետիանոսը մահվան դատապարտեց Փլաբիոս Կղեմեսին, իսկ իր Դոմետիլլա կնոջն էլ տիկնության իրավունքից զրկեց իբրև անաստվածների: Հուստինոսը, Տերտուղիանոսը, Մինուկիոս Ֆելիքսը և Արնոբիոսը իրենց ջատագովություններում արդարացնում ու պաշտպանում են քրիստոնյաներին վերջիններիս վերագրվող այդ զրպարտություններից՝ ապացուցելով, որ քրիստոնյաներն աստվածապաշտ են:

Եվ վերջապես, ի մեծ զարմանս անաստվածների ու անհավատների կարող ենք ասել, որ անաստված՝ անկրոն լինելու համար մարդ ամենաանհավատ ազգերից էլ ավելի դյուրահավան և ամենաիմաստուն, իմաստասեր մարդկանցից ավելի գիտուն, բանիմաց և դեռ ամենագետ պիտի լինի, սակայն դա էլ դեռ «բավական» չէ: Ասացինք ամենքից ավելի դյուրահավատ պիտի լինի, որպեսզի մի չնչին կայծով բորբոքվի՝ հավատալով այն բոլոր տարաբանություններին, որոնք անհավատության «նախապայմաններն» ու դրա հետևանքներն են, ինչպես տեսանք վերևում: Անաստված լինելու համար հարկ է նաև ամենքից ավելի գիտուն, ամենագետ լինել, որպեսզի իմանաս, թե Աստված ինչ ստորոգելիներ պիտի ունենա Աստված լինելու համար, և գիտենաս այնպես գործել, որ կարողանաս առարկել Աստծու գոյության «վկայությունների» դեմ:

Սա էլ դեռ ամենը չէ: «Ոչ մի Աստված էլ չկա» ասելիս ի հայտ եկող բյուրավոր դժվարությունները, տարադեպությունները և անկարելիությունները վերլուծելու և դրանցից յուրաքանչյուրին պատասխանելու անհրաժեշտություն է առաջանում, սակայն մինչև օրս այդ հարցերին գրեթե պատասխան չի տրվել: Ուստի որևէ անհավատ էլ երբևէ չի կարողանա պատասխանել այդ հարցադրումներին ո՛չ այն չափով, որով սրբազան Կրոնն է պատասխանում անհավատների առաջ քաշած առարկություններին, և ո՛չ էլ գոնե դրա մեկ հարյուրերորդի չափով:

Մի աստվածաբան էլ (Քրիստ. Ածաբ.) հետևյալ դիտողություններն է անում. «Այժմ անաստվածին ի՞նչ է մնում ասելու: Շատ-շատ սա պիտի լինի նրա ասելիքը, որ ինքն Աստծու գոյությունը փաստող բավարար վկայություններ չի տեսնում: Սակայն եթե նա այդ վկայությունները չի տեսնում, դա չի նշանակում, որ դրանք գոյություն չունեն: Կարող է այնպես պատահել, որ անաստվածի աչքի առջև տեղի ունեցող դեպքերի ու երևույթների մեջ ևս Աստծու գոյության մասին վկայություն հանդիպի, սակայն նա նկատած չլինի դա այն դեպքում, որ ուրիշները շատ լավ տեսնում են այդ վկայությունը:

Իսկ եթե նրա իմացած բաների մեջ չլինի էլ նմանատիպ որևէ վկայություն, հնարավոր է, որ այդ վկայությունը լինի բնության այն հատվածներում, որոնց նա ծանոթ չէ: Ուստի անաստվածը պարտավոր է աշխարհի բոլոր կողմերում որոնել և ըստ ամենայնի հմուտ լինել աշխարհի բովանդակած բոլոր դեպքերին ու երևույթներին, աշխարհում կամ աշխարհի վրա ներգործող բոլոր զորություններին, որպեսզի այդպիսով կարողանա բերան բացել և ասել, որ այս աշխարհում Աստծու գոյությունը փաստող որևէ վկայություն չկա:

Եթե անգամ հնարավոր էլ լինի նման սքանչելի իմացության հասնել, սակայն արդյոք նա կարո՞ղ է վստահ լինել, որ մյուս աշխարհներից որևէ մեկում չկա այդ վկայությունը: Ուստի նա պիտի ելնի այս աշխարհից և գնա ուրիշ աշխարհներ, մոլորակից մոլորակ, աստղից աստղ պտտվի՝ յուրաքանչյուրի բոլոր գաղտնիքները մեկ առ մեկ քննելով, մինչև հասնի տիեզերքում եղող անսահման աշխարհների եզրագծին, դա էլ քննի, որպեսզի հաստատապես գիտենա, որ այդ բոլոր աշխարհներում ևս Աստծու գոյության մասին փաստող վկայություն չկա:

Եվ եթե բոլոր աշխարհներն ուսումնասիրի էլ, սակայն միայն մեկը դեռևս ուսումնասիրած չլինի, կրկին չի կարող վստահություն ունենալ այն հարցում, որ այդ աշխարհում այնպիսի պայծառ ու հզոր վկայություն չկա, որը տեսնելով՝ գուցե անգամ ինքն էլ ստիպված կլիներ Աստծու գոյությունը խոստովանելու:

Նաև այն ասենք, որ եթե այդ վերջին աշխարհն էլ ուսումնասիրելու լինի, անգամ այդժամ միայն այդ չափով կարող է եզրակացնել, որ Աստծու գոյության ապացույց չկա: Սակայն նա ի՞նչ գիտի, որ անցած հավիտենական դարերից մեկում մի այդպիսի վկայություն չի գտնվել կամ գալիք դարերում չպիտի գտնվի: Տիեզերքի բոլոր աշխարհները մեկիկ-մեկիկ քննելուց հետո, երբ մարդ մի աշխարհից դեպի մյուսն անցնի, հնարավոր է այդուհետ այն արդեն իսկ «ստուգված» աշխարհում մի այնպիսի հաղթական վկայություն հայտնված լինի (և հնարավոր է՝ այդ վկայությունն այժմ էլ կա տվյալ աշխարհում ապրող բնակիչների համար), որ եթե մեր այս հետազոտողը այնտեղ լիներ, անշուշտ կհամոզվեր Աստծու գոյության հարցում:

Այնպես որ անաստվածը «Աստված չկա» ասել կարողանալու համար պիտի ամենուր եղած լինի և բովանդակ հավիտենության՝ անցյալի, ներկայի ու ապագայի մասին իմացություն ունենա, մի խոսքով՝ Աստծու չգոյությունը գիտենալու համար հարկավոր է, որ անաստվածն ինքն աստված լինի»:

Շատ աստվածաբաններ ու բարոյագետներ իրավամբ հարուցել են այս խնդիրը, թե որն է անաստվածության պատճառը, քանի որ լիովին հիմարաբանություն է այն, և նրանք, ովքեր անաստված դառնալու ճանապարհին են, բոլորովին անհիմն ենթադրությունների վրա են ջանում խարսխել իրենց համոզմունքները՝ առանց տրամաբանական, ստույգ ապացույցներ ունենալու:

Վերոնշյալ բոլոր աստվածաբաններն էլ այն եզրակացությանն են հանգել, որ անաստվածության այս «փնտրտուքի» պատճառը մարդու անկում ապրած, վայրահակ բնությունն է, որը փափագում է հանդերձյալ կյանքի չգոյությանը, քանի որ չի «ցանկանում» վրեժխնդիր Դատավորի առջև կանգնել, որպեսզի չլինի թե Տերն այս կյանքում գործածների փոխարեն այն կյանքում արդարությամբ վարձ ու պատիժ հատուցի նրան:

Ահա սա է պատճառը, որ անաստվածն «Աստված չկա» ասելու պատրանքի մեջ է ընկնում, քանի որ Աստված «սանձ» է դնում մոլեգին կրքերի վրա, դատապարտում է բոլոր խեղաթյուր գործերը, մտածումներն ու փափագները և պատվիրում է հետևել միայն բարուն, ինչը ապականված բարքերի համար դժվար իրականանալի պատվիրան է: Ուստի և անաստվածությանը հետամուտ եղողներն առանց բացառության ճանաչված են իբրև բարոյականությունից ամենևին հեռու մարդիկ:

Չկա այնպիսի մեկը, գեթ մեկ հոգի, որն ավելի առաքինի կամ առավել բարեբարո դառնալու համար ուրացած լինի իր հավատքը: Բոլոր նրանք, ովքեր իրենց վրայից թոթափեցին կրոնի «լուծը», կրքերը գործադրելու մեջ անսանձ ազատություն ձեռք բերելու համար դա արեցին:

«Ես կամենում էի տեսնել այնպիսի մի մարդու,- ասում է Լապրուշը,- որը զգաստ, զգոն, ողջախոհ, արդարակորով կլիներ, բայց միևնույն ժամանակ կհայտարարեր, որ Աստված չկա. այդպիսի մարդ որևէ տեղ չկա»: Պայլը՝ անաստվածության ընդդիմախոսը, հետևյալ ներբողն է «ձոնում» անհավատներին. «Երբ մարդիկ տգեղանում են մեղքերի զանազան ախտերով և սև ապիրատություններ են գործում, այդուհետ նրանցից մեկը որոշում է անաստված լինել և ամեն ջանք գործադում է դրան հասնելու համար: Այդպիսի մեկը վարակված է ամենավերջին չարությամբ, որը կարող է ապականել հոգին, ու եթե Աստված չսքանչելագործի նրան դարձի բերելու համար, այդ մարդն անխտիր կգործի ամեն տեսակի չարիք, որին ձեռնհաս կլինի»:

Արդյոք տրամաբանակա՞ն, բանակա՞ն է այս «ընթացքը»: Եթե մի համառոտ քննություն անցկացնենք պարզելու համար՝ կյանքի ապահովություն փնտրող մարդն անաստվածությա՞ն, թե՞ աստվածպաշտության մեջ կարող է գտնել իր փնտրածը, ապա, հայացք նետելով անաստվածի և աստվածապաշտի կյանքի տարբեր ընթացքների և վախճանների վրա ու հաշվի առնելով նրանցից յուրաքանչյուրի և՛ օգուտները, և՛ վնասները, կտեսնենք, որ իմաստունը բնավ չի տարակուսի ու չի վարանի՝ այս երկու ուղիներից փրկության ապահով ճանապարհն ընտրելիս:

Մեկ րոպե միայն անաստվածին հատկացնենք, և նա պիտի ասի, որ Աստված չկա: Դրա բնական հետևանքն այն պիտի լինի, որ չկա նաև հավիտենական կյանք: Ի՞նչ կկորցնի աստվածապաշտը, և ի՞նչ կշահի անաստվածը, եթե անգամ ամեն բան իր ասածի պես լինի: Անաստվածը, իր կյանքում իշխան և առաջնորդ ունենալով միմիայն իր վայրահակ կամքը, շվայտ ու անզուսպ կյանքով չերկյուղելով և չպատկառելով Աստծուց ու մարդկանցից՝ իր այդ մոլորություններից «կժառանգի» բարոյական անպատվություն ու զանազան անձնական ախտեր և հիվանդություններ, որոնք կդառնացնեն նրա կյանքի հաճույքն ու տարաժամ կսպառեն, կնվազեցնեն այդ կյանքի օրերը:

Եվ դեռ այս կյանքը լքելով էլ՝ անաստվածն անտարակույս այս աշխարհում մոլեկան ու պիղծ մարդու համբավ կթողնի իր հետևից: Մինչդեռ աստվածապաշտը, որն Աստծուն ունի իբրև իր Տեր և Հայր ու Նրա կամքն է իր կյանքի առաջնորդը, երկյուղած բարեպաշտությամբ ու բարոյական առաքինություններով զարդարված լինելով, կփափագի վայելել կյանքի բերկրանքը՝ Աստծու և ընկերոջ հանդեպ սիրով տոգորված:

Աստվածապաշտը, մոլությունից փախչելով, խուսափում է իր կյանքը դառնացնելու, թունավորելու և կարճելու վտանգից ու բնության կողմից իր համար սահմանված կյանքն անհամառոտ, լիուլի վայելում է: Եվ որովհետև նա իր առաքինի գործերով օգտակար է լինում հասարակությանը, ուստի անմահ անուն է թողնում երկրի վրա հիշատակության արժանի որևէ բարերարության կամ մեծագործության շնորհիվ:

Արդ, եթե երկուսն էլ մեռնեն և անգամ պարզվի, որ հավիտենական կյանք չկա, այլ, ինչպես անաստվածն էր ասում, մարդ խոտի պես բուսնում, ապրում, մեռնում ու ի չիք է դառնում առանց հավիտենականության արժանանալու, ապա այդ դեպքում էլ արդարև այս երկուսի վախճանն իրարից տարբեր չի լինի, երկուսն էլ, անզգայության մեջ լուծվելով, անգոյության խորխորատը կընկնեն ու կոչնչանան: Սակայն այդ դեպքում ո՞վ կշահի: Անշուշտ, ո՛չ անհավատը, քանի որ նրա կյանքը լեղիով լցված և կրճատված էր: Նա խոզի պես ծնվել, խոզի պես «վայելել» ու խոզի պես էլ մեռել էր՝ իր մեղսասեր կյանքով ապրող չարաբարո մարդու պիղծ ու զազիր անուն և հիշատակ թողնելով աշխարհում:

Մինչդեռ աստվածապաշտը շատ ավելի «շահեկան» կացության մեջ կլինի, քանի որ նա կյանքի առաքինական բերկրություններն ու դրանց անկորուստ պտուղը եղող երկար կյանքն է վայելել՝ իրենից հետո երկրի վրա առաքինի գործերի բարի ու մեծ համբավ թողնելով:

Բայց եթե հանկարծ անաստվածի ենթադրությունը սխալ դուրս գա (ինչպես որ լինելու է) և նրանց երկուսի առջև էլ բացվեն հավիտենականության դռները, այդ ժամանակ ո՞վ ավելի նպաստավոր կացության մեջ կլինի: Դարձյալ, ո՛չ անաստվածը: Նա, այս աշխարհում իր թյուր կամքի կողմից առաջնորդվելով դեպի օշինդրախառն վայելքները, վախճանազուրկ ու հուսախաբ, կրճատված մի կյանք «ապրելուց» հետո իր անսանձ ախտերից ստացած վերքերով հավիտենական, փառավոր կյանքից էլ պիտի զրկվի ու հավիտենական պատիժների պիտի դատապարտվի՝ հավիտյան թշվառ լինելուն արժանանալով:

Մինչդեռ աստվածապաշտը, քանի որ առաքինի կյանքով էր ապրել, կյանքից բնավ վնաս չստացավ [հղում. Քանի որ մոլությունը կյանքի բնականոն ընթացքին հակառակ է, ուստի նա, ով ծառայում է մոլությանը, հարկավորաբար պիտի վնասվի նրանից: Այստեղից է ծագել այն առածը, որ «բնության դեմ գործողը բնությունից էլ կպատժվի» կամ, այլ խոսքով ասած, «մոլին իր մոլությունից կվնասվի»: Մոլեկանի պատիժն իր մոլությունն է, և նա այդ մոլության երեսից պիտի կործանվի: «Մեղավոր մարդու չարիքները կորստյան կմատնեն իրեն» (Սղմ. 139. 12): «Թող իմանան, որ մարդ ինչով մեղանչում է, նույնով էլ պիտի պատժվի» (հմմտ. Իմաստ. Սող. 11. 16)], անհավատից ավելի երկարակյաց եղավ, հույսով ապրեց ու վայելեց կյանքի բերկրանքը, և եթե աստվածապաշտի կյանքը երբեմն դառնացավ էլ կյանքից ստացած հարվածների պատճառով, սակայն այնուհետ նրա կյանքը կրկին քաղցրությամբ լցվեց հավիտենական կյանքի հույսի շնորհիվ: Այլև նա բարեգործությունների միջոցով ու իր նմանների հանդեպ երախտավորությամբ մեծ անուն թողեց աշխարհում:

Իսկ մեռնելուց հետո էլ, երբ հավիտենական, ճշմարիտ կյանքի դուռը բացվի նրա առջև, նա հաստատուն քայլերով և ուրախությամբ այդ դռնից ներս կմտնի՝ իր անխաբ հույսի հավերժական պսակը վայելելու երանությանն արժանանալով: Այսպիսով՝ բոլոր դեպքերում վնաս կրողն անաստվածն է լինելու, իսկ շահողը՝ աստվածապաշտը: Ողջամիտ մարդու համար այսքանն էլ բավական է և դեռ բավականից էլ «ավելին» է բարոյական կյանքի ճանապարհը ընտրելու համար:

Այս գլուխն ամփոփենք Վիկտոր Հյուգոյի մի խորհրդածությամբ, որը թեև քայլ առ քայլ, բայց հանգում է ստույգ եզրակացությանը. «Մի՞թե մեզնից դուրս անսահմանություն կա: Մշտամնա՞, անփոփոխելի՞ է այդ անսահմանությունը: Մի՞թե հարկավորաբար նյութեղեն է այն, քանի որ անսահման է, և եթե աննյութեղեն լիներ, մի՞թե այդ աննյութեղենությունը չպիտի լիներ նրա սահմանը: Մի՞թե այդ անսահմանությունն անհրաժեշտաբար իմացական չէ անսահման լինելու «պատճառով», և եթե անիմացական է, ապա մի՞թե այս անիմացականության «պատճառով» չպիտի անսահման լիներ:

Այս անսահմանությունից մեր մտքում կարո՞ղ է Էության գաղափարը ծնվել այն դեպքում, որ մենք միայն ինքնագոյության գաղափարը կարող ենք ունենալ: Այլ խոսքով ասած՝ մի՞թե անսահմանությունը բացարձակ չէ, իսկ մենք էլ նրա «հարաբերականը» չե՞նք….

Ինչպես գիտենք, մի փիլիսոփայություն կա, որն ուրանում է անսահմանությունը: Մեկ այլ փիլիսոփայություն էլ կա, որը տգիտությամբ ուրանում է արևը. այս փիլիսոփայությունը կոչվում է «կուրություն»: Կույրերին բնորոշ համարձակություն է ճշմարտության աղբյուր համարելն այն զգայարանները, որոնք մարդը չունի: Բայց ավելի հետաքրքրական հանգամանք էլ կա: Այս «խարխափող» փիլիսոփայությունը հպարտության, մեծամտության և կարեկցանքի արժանի դրսևորումներ ունի ա՛յն փիլիսոփայության նկատմամբ, որը տեսնում է Աստծուն: Ասես մի խլուրդի արձագանքն ենք լսում, որը ձայնում է. «Գութս շարժում են իրենց արևով»:

Գիտենք նաև, որ երևելի և հզոր անաստվածներ կան: Բայց և այնպես նրանք, ճիշտ ասելով, իրենց հզորությամբ նույնիսկ դեպի ճշմարտությունը վերադառնալով, նրանք իրենք էլ վստահաբար չգիտեն, թե արդյոք իրապե՞ս անաստված են: Շատ խրթին է նրանց բացատրություններ տալը, սակայն եթե նրանք Աստծուն չհավատան էլ, ապա նրանց՝ հզոր մտքի տեր լինելն է հաստատում, որ Աստված կա [հղում. Սա բազմաթիվ փորձերով հաստատված ճշմարտություն է, ինչպես անգլիացի իմաստուն լորդ Բեյքնը կամ Բակոնն է իր «Ճառեր» կոչվող գրքում ասում. «Աստված երբևէ հրաշք չի գործել անաստվածներին համոզելու համար:

Ճշմարիտ է, որ «չնչին» կամ հարևանցի փիլիսոփայությունը մարդու միտքը անաստվածությանն է հակում, բայց «խորին» փիլիսոփայությունը մարդու միքտն առաջնորդում է դեպի աստվածգիտություն, քանի որ մինչ մարդու միտքն ուսումնասիրում է երկրորդական պատճառները, կարող է տարվել դրանցով և ավելի առաջ չգնալ, սակայն երբ տեսնում է պատճառների՝ միմյանց կցված ու ագուցված շղթան, անհրաժեշտություն է առաջանում հարելու Նախախնամությանն ու Աստվածությանը….

Ոչ ոք չի ուրանում, որ Աստված կա, բացի նրանից, ով ուզում է, որ Աստված չլինի»: Վիկտոր Հյուգոն ևս կամենում է ասել, որ երբ մարդ հզոր մտքի տեր և կատարյալ փիլիսոփա է, անկարելի է՝ իր մտքի զորությամբ և փիլիսոփայական շրջահայաց զննությամբ հանգի անաստվածության կամ հարատևի դրա մեջ, եթե իր կրքերից «չբռնադատվի» առանց մտածելու այնտեղ դադար առնելուն:

Դարձյալ, մարդ, իր չափավոր և անբավական ուսմամբ ու գիտությամբ անկարող լինելով բավականաչափ հասու լինելու գերագույն ճշմարտությունների բնազանցական օրենքներին, կարող է անձնապաստանությամբ ինքն իրեն անաստված-անհավատ համարել, սակայն չի կարող շարունակաբար անկրոն-անհավատ մնալ: Որքան այդ մարդու մեջ զարգանում է գիտությունը, այնքան Աստծու անհրաժեշտ գոյության գաղափարն էլ գալիս-բնակվում է նրանում: Սակայն եթե այդպես էլ չի լինում, միևնույն է նա չի կարող շարունակել ապրել իր այդ նույն անհավատության մեջ, քանի որ մարդու ներսում մի բան կա, որն անմռունչ աղաղակում է առ Աստված:

Մարդ որքան էլ ուսյալ կամ տգետ լինի, բարեբարո կամ ապականված վարք ունենա, վտանգի ու նեղության ժամանակ անտեսանելի, ամենակարող պաշտպանի և օգնականի կարիք է զգում ու օգնություն է հայցում Նրանից իբրև ներկա, լսող, բարեգութ և բարեգորով Հորից այն մանկանց օրինակով, որոնք երբ ապահովության մեջ են ու միասին խաղում, զբոսնում են, բնավ իրենց ծնողների կարիքը չեն զգում և մտքներով էլ չեն անցկացնում հիշել նրանց, ովքեր ծնել ու պահում են իրենց, և ոչ էլ մտածում են, իրենց զվարճությունները թողնելով, ծնողների մոտ վերադառնալու մասին: Բայց երբ հանկարծ այս մանուկներին որևէ վտանգ է սպառնում, մի գազան կամ չար մարդ է նրանց վրա հարձակվում վնաս հասցնելու նպատակով, ամենից առաջ իրենց ծնողների անունն են կանչում օգնության հասնելու համար՝ «հա՜յր» կամ «մա՜յր» գոռալով:

Նրանց են կանչում իբրև իրենց բնական և իրական պաշտպանների անգամ այն դեպքում, երբ վերջիններս բավականին հեռու են գտնվում մանուկների ձայնը լսելու համար: Բնության ձայնն է դա, որ բարձրաձայն աղաղակում է նրանց մեջ, քանի որ ստեղծողը նաև պահպանում ու խնամում է իր ստեղծածներին: Այսպես էլ անհավատն է անակնկալ նեղության և վտանգի ժամանակ հանկարծ մի ներքին մղումով անհրաժեշտություն զգում աղոթելու մինչև այդ պահը ճանաչել չուզած Արարչին և աղոթքով օգնություն ու փրկություն հայցելու Նրա նախախնամությունից:

Այդպես վարվեց անաստվածների մեջ մեծ համբավ ունեցող Վոլնեյ Գալլիացին, երբ 1795-97-ական թվականներին գտնվում էր Ամերիկայում և Իրի լճի վրա մեծ փոթորկի հանդիպեց: Այդժամ նա ներքին, բնական մղումով, առանց որևէ մեկի հորդորի հանկարծ ծնկի իջավ տախտակամածին և մեծ տագնապով աղոթեց Աստծուն իրեն վտանգից փրկելու համար:

Այսօրինակ տագնապի մեջ են հայտնվում նաև բազմաթիվ անհավատներ, երբ օրհասական կացություն է տիրում: Նրանք մեծ զղջում են ապրում՝ թողություն խնդրելով այն անհիշաչար Էակից, Որին մինչև այդ պահը ջանում էին իրենց մտքից ու սրտից վանել և արտաքսել, սակայն չէին կարողանում: Այդպես դարձի եկավ մեծահամբավ Պիոնես Բորիստենացին, որի մասին Պայլը պատմում է, որ երբ նա Քաղկիդեում մահվան անկողինն ընկավ, ահի ու դողի մատնվեց, երեսի գույնը գցեց և խոստումներով սկսեց աղաղակել աստվածներին, որոնց նա նախկինում այդ վայրում իսկ պախարակում էր:

Այդպես դարձի եկավ Լահարփը, և փիլիսոփա լինելուց էլ հրաժարվեց ու դարձավ ճշմարիտ կրոնի փաստաբան՝ իր կյանքն ապրելով արդարների կյանքի օրինակով: Այդպես դարձի եկավ նաև մեծահամբավ Թուսեն, որը մեծ ճանաչում էր ստացել «Վարքի և սովորությունների մասին» իր վտանգավոր գրքով: Երբ նա տեսավ, որ իր օրհասը մոտեցել է, ոչ միայն հանդիսավորապես և հրապարակայնորեն հրաժարվեց իր մոլորություններից, այլ նաև իր մոտ կանչեց որդուն ու շատ սրտառուչ խոսքեր ասելուց հետո հավելեց. «Լսիր, տղա՛ս, թեև բավականին ուշ է սա ասելու համար, սակայն այնուամենայնիվ այս ճշմարտություններն են կամենում այժմ հաղորդել քեզ: Մոռացի՛ր նախկինում քեզ տված իմ դասերը, որոնք ցավ են իմ սրտին: Այժմ ծնկի՛ իջիր, աղոթի՛ր այստեղ ներկա եղողների հետ, որոնք տեսնում են ինձ ու լսում են խոսքերս, և ո՛ւխտ կապիր Աստծու հետ, որպեսզի իմ այս վերջին խրատներից օգուտ քաղես, ու թախանձանքով անդադար խնդրի՛ր Աստծուց, որ Նա թողություն տա ինձ»: Ավելորդ է այս մասին շատ այլ օրինակներ հիշատակելը]: Այդպիսիններին մենք «ողջունում» ենք իբրև փիլիսոփաների, բայց նաև «անողոքաբար» հայտնում ենք, թե իրականում ինչ է նրանց փիլիսոփայությունը:

Շարունակե՛նք: Զարմանալի մեկ այլ բան էլ կա՝ բառերով դյուրությամբ խաբվելու հնարավորությունը: Հյուսիսաբնակ բնազանցականների մի խումբ, որոնց միտքը մեգով է պատված, «ուժ» բառի փոխարեն «կամք» բառը գործածելով՝ կարծեց, որ մարդկային մտքում հեղաշրջում է կատարել: «Ծառն աճում է» ասելու փոխարեն «ծառը կամենում է» ասելն իրոք արդյունավոր կլիներ, եթե ասվեր նաև, որ «տիեզերքը ևս կամենում է»: Իսկ ինչո՞ւ. որովհետև այս հետևությունը կարելի էր անել. ծառը կամենում է, հետևաբար կամք ունի: Տիեզերքը կամենում է, հետևաբար Աստված ունի:

Իսկ մեզ համար, որ այս բնազանցներին հակընդդեմ լինելով որևէ բան սկզբից ևեթ չենք մերժում, ավելի դժվար է ընդունել, որ ծառը կամք ունի, ինչպես պնդում են նրանք, քան այն, որ տիեզերքը կամք ունի, որը սակայն նրանք չեն ընդունում:

Անսահմանության կամքն ուրանալն Աստծուն ուրանալ է: Այս ուրացումն անկարելի է առանց անսահմանությունը ևս ուրանալու: Դա մենք հաստատեցինք: Անսահմանությունն ուրանալուն անմիջապես հետևում է «ոչինչը»: Ամեն բան «մտքի երկունք» է: «Ոչնչի» հետ վիճելն անհնար է, քանի որ տրամաբանական «ոչինչն» իր հետ խոսողի գոյությանը տարակուսանքով է նայում և նույնիսկ իր գոյության վրա լիովին վստահ չէ: Նրա տեսանկյունից նայելով՝ կարելի է նկատել, որ նույնիսկ ինքն իր համար «մտքի երկունք» է միայն: Սակայն նա չգիտի էլ, որ իր ուրացած ամեն բան ինքը միանգամից ընդունում է՝ միմիայն «միտք» բառն արտասանելով:

Եվ վերջապես այն փիլիսոփայությունը, որն ամեն ինչ միավանկ «ոչ»-ին է հանգեցնում, ամենևին ճանապարհ չի բացում մտքի համար: «Ոչ»-ը մեկ պատասխան ունի միայն, և դա «այո»-ն է: «Ոչինչը» կարևորություն չունի, զորություն չունի: «Չէություն» գոյություն չունի: «Զրո» չկա: Ամեն ինչ էլ մի որևէ բան է: Չկա որևէ բան, որը «չկա» կկոչվի» («Թշվառներ» վեպից):

 

Տեր Սահակ քհն. Տեր Սարգսյան, «Քննական կրոնագիտություն հավատքի ապացույցներով հանդերձ», Կ. Պոլիս, 1897 թ.,

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը