22 Նոյեմբեր, Ուր, Հինանց պահքի Ե օր

Ավետարանիչների պատկերագրությունը

Ոչ տնօրինական պատկերաշարում հատկապես ուշագրավ են ավետարանիչների՝ Մատթեոսի, Մարկոսի, Ղուկասի և Հովհաննեսի պատկերները: Քրիստոսի և Աստվածածնի պատկերներից զատ քրիստոնեական արվեստում կենցաղավարել են ավետարանիչների պատկերները: Ստեղծվել են ավետարանիչների արտաքինի նկարագրություններ, որոնք հետագայում ներմուծվել են սրբախոսական նյութերի մեջ՝ նրանց վարքերի և վկայաբանությունների մաս կազմելով:

Ավետարանիչների նկարները մանրանկարչության մեջ սովորաբար պատկերված են աշխատանքի պահին (ներշնչանք, գրելիս, խորհելիս, թելադրելիս և այլն), շրջապատված գրչին անհրաժեշտ պիտույքներով և համապատասխան ճարտարապետությամբ:

Համաձայն Հովհան Դամասկացու (8-րդ դար) Թեոփիլոսին հղած մի թղթի՝ Մարկոսը, ի տարբերություն Հիսուսի մյուս ժամանակակիցների, աչքի է ընկնում բնավորության խստությամբ: Այս հանգամանքն առավել հստակորեն է երևում ինչպես բյուզանդական, այնպես էլ մասնավորաբար Կիլիկյան և Ղրիմի հայ մանրանկարչության մեջ: Ի տարբերություն մյուս ավետարանիչների, Մարկոսն այստեղ ներկայացվում է լուրջ և մի փոքր մռայլ հայացքով:

Միջնադարյան մանրանկարչության մեջ հայտնի է ավետարանիչների երկու տիպ՝ կանգնած և նստած: Հայկական ձեռագրերում ավետարանիչները հետևյալ կերպ են պատկերված. Մատթեոսը ճերմակահեր ծերունի է՝ թավ սրածայր մորուքով, Մարկոսը՝ միջահասակ այր՝ մուգ և կլոր մորուքով, Ղուկասն ավելի ավագ՝ նույնպես մուգ կլոր մորուքով, որ ի տարբերություն Մարկոսի մորուքի՝ ունի երկու սուր ծայր: Հովհաննեսը ճերմակամորուս ծերունի է և Մատթեոսից տարբերվում է իր ճաղատությամբ: Տոնզուրը (տոնզուրա-կաթոլիկ հոգևորականների գլխի գագաթի բոլորակաձև ածիլված տեղը), որ դեռևս առկա էր Մլքեի Ավետարանի ավետարանիչների նկարներում (9-րդ դար), 13-րդ դարի վերջի մեր ձեռագրերում (№ 2629, 5784 և 9450 ավետարաններում), ինչպես նաև ընդունված էր Բյուզանդիայում, հատուկ է միայն Ղուկասին:

Ավետարանիչների հագուստները կրկնակի են՝ տոգա և տունիկա: Մատթեոսի, Մարկոսի, Ղուկասի նկարներում այդ հագուստները պատկերագրական տեսակետից մնում են նույնը, փոխվում է ոճական մոտեցումը:

Մատթեոսը և Ղուկասը գրեթե բոլոր ավետարաններում հետևյալ կեցվածքն ունեն. երբեմն ավետարանչի ձեռքը հանգչում է գրքի վրա՝ առանց գրելու մտադրության, իսկ մյուսով բռնել է գիրքը՝ հայացքը սևեռված մի կետի (Մատթեոս, № 5784, 9450, Ղուկաս № 242, Մատթեոս և Ղուկաս՝ Պիծակի ձեռագրերում): Այդ կետը հրեշտակն ու Աստծո Աջն է Մատթեոսի և Աստծո Աջը՝ Ղուկասի նկարներում, քանի որ միջնադարյան նկարիչը պատկերում է ոչ թե ռեալ, այլ մտային (կոնցեպտուալ) պլաններ: Թեև Աստծո Աջը կամ հրեշտակը պատկերված են նկարի վերևի անկյուններում (աջում՝ հրեշտակը, իսկ Աստծո ձեռքը՝ աջում կամ ձախում), բայց պետք է պատկերացնել, որ ավետարանիչի աչքերը սևեռված են հենց նրանց վրա, և որ հրեշտակը կամ Աստծո Աջը ավետարանչի աչքի առաջ է և ոչ թե գլխավերևում, ինչպես որ նկարված է:

Մատթեոս և Ղուկաս ավետարանիչների վերը նշված նկարագրությունից տարբերվում և աչքի է ընկնում № 2629 ձեռագիրը: Այստեղ ավետարանիչների ոտքերը պատկերված են խաչաձև: Ավետարանիչը, խաչաձև ոտքերով, համարվում է արևելյան ավանդույթ: Հայաստանում ևս հնուց հայտնի է այդ ավանդույթը: Այդ դիրքով մերկ ոտքեր նկատում ենք 13-րդ դարի բյուզանդական որոշ ձեռագրերում՝ Ղուկասը iber. 55, Baltimor 528, Մարկոսը՝ Stauronik. 56 ձեռագրերում: Տարբեր են նաև այս ձեռագրի Մատթեոսի և Ղուկասի ժեստերը. Մատթեոսը աջը դրել է ծնկին՝ մատների արանքում գրիչը, գրքի վրա, ասես պատրաստ գրելու, ձախը բարձրացրել է դեպի գրակալի վրա դրված գիրքը: Այստեղ առկա է գրող և կեցվածք ընդունող տիպերի միասնությունը: Այդպիսին է Ղուկասը Բալթիմորի, նաև Մարկոսը Տյուբինգենի հայկական Ավետարանում: Մինչդեռ Ղուկասը մնում է սոսկ կեցվածք ընդունած և գրող դիրքերում:

Միասնական է նաև Մարկոսի նկարը: Նա աջ ձեռքն իջեցրել է ծնկին (№ 9450) կամ գրքի վրա է դրել առանց գրելու մտադրության (Մատ. № 242), Պիծակ, № 6504, 1335թ., № 5786, 1336թ.) կամ օդում կախված (№ 6795, 1353թ., «Բժշկության Ավետարան»), իսկ ձախ ձեռքը մոտեցրել է ծնոտին (մորուքին), ցուցամատը բերանին դրած: Դա համապատասխանում է խորհող տիպին: Մարկոսի գլուխը գրեթե ուղիղ է (մինչ Մատթեոսինը փոքր-ինչ առաջ էր թեքած): Բյուզանդիայում արդեն 10-րդ դարում այդ տիպը հատուկ էր Մարկոսին և Ղուկասին:

Ավետարանիչների ոտքերը հավաք են Կիպրոսի Ավետարանում (Մատ. № 242): Սարգիս Պիծակի մոտ սինոպտիկ (համաբարբառ) ավետարանիչները պատկերվում են բոկոտն, ծնկները հավաքած, գրեթե ուղիղ անկյուն կազմած: Իսկ ավելի վաղ ձեռագրերում ոտքերի դիրքն այլ է:

Վերոնշյալ № 2629 անթվակիր ձեռագրում, ինչպես նշվեց, Մատթեոսի և Ղուկասի ոտքերը խաչաձև են դրված, ընդ որում ձախ ոտքը գրեթե ուղիղ, իսկ աջը բութ անկյուն է կազմում: Այս նկարիչը հատուկ սեր ունի անհանգիստ ռիթմերի նկատմամբ, այդ պատճառով էլ նրա՝ ավետարանիչների նկարներում ոչ մի առարկա հանգիստ իր տեղում չէ: Մարկոսի աջ ոտքը սուր, ձախը ուղիղ անկյուն է կազմում, ընդ որում աջը բութ մատի ծայրով հենված է նկարի շրջանակին: Այդպիսին է նաև Ղուկասը № 5784 և № 9450 ձեռագրերում: Բացառություն է կազմում գրող Մարկոսը № 7651 ավետարանում (13-րդ դար):

Սարգիս Պիծակի ավետարանիչների նկարներում, որպես ներշնչման աղբյուր, հանդես է գալիս Աստծո Աջը, որ մեկնված է աջակողմյան սեգմենտից: Աստծո Աջը ձախում է ներկայացված Պիծակի № 7631 Ավետարանի Մատթեոսի նկարում, քանի որ աջ անկյունը զբաղեցրել է հրեշտակը:

Պիծակի մոտ եթե Աստծո ձեռքը աջ կողմում է, պարզված են ցուցամատը և միջամատը, ծալված՝ մնացած երեք մատները, իսկ եթե վերևի ձախ անկյան սեգմենտից է, մեկնված են ցուցամատը, միջամատը և ճկույթը, ծալված՝ մատնեմատը (ձեռքը պատկերված է հակառակ կողմից): Սովորաբար Աստծո Աջի հանդիպակաց սեգմենտից գրեթե անկյունագծային ուղղությամբ ուղղվում է ճառագայթների փունջը, միայն մի դեպքում («Արքունական Ավետարան», Մարկոսի նկար) շրջագծում առնված Սուրբ Հոգու աղավնակերպ պատկերով: 1353թ. «Բժշկության Ավետարանում» հանված է Աստծո Աջը:

Ոչ-պիծակյան ձեռագրերից (№№ 2629, 5784, 9450) Մատթեոսի, Մարկոսի և Ղուկասի նկարներում առհասարակ բացակայում են և՛ Աստծո Աջը, և՛ վերևի անկյունների երկնային սեգմենտները: Երկինքը, որ ներշնչման աղբյուր է ցույց տալիս, այստեղ բացակայում է, որովհետև ներշնչված ներկայացված են իրենք՝ ավետարանիչները: Սակայն Պիծակի ոճը կանխանշող Կիպրոսի № 242 Ավետարանում երկնքի սեգմենտներն առկա են Մատթեոսի, Ղուկասի նկարներում:

Կիլիկյան 13-14-րդ դարերի վերոնշյալ ձեռագրերում ավետարանիչների սիմվոլները ներկայացված են ավետարանչի նկարի հանդիպակաց էջում՝ անվանաթերթում:

Ավետարանիչների նկարներում ներկայացվում են թղթագալարներ, մատյաններ և թերթեր ամենատարբեր դիրքերով և համակցություններով: Մեր ձեռագրերում գրքերը ներկայացված են ավետարանչի մոտ (ծնկան վրա, ծնկների արանքում, ձեռքին պահած) և գրակալի վրա: Միայն № 9450 Ավետարանի Մարկոսի և Ղուկասի մոտ գիրք չկա: Առաջին տիպը (գիրքը ավետարանչի ծնկան վրա) ամենատարածվածն է՝ սկսած 10-րդ դարից:

Ձեռագրերի մեծ մասում ավետարանիչները նստած են շքեղ աթոռակի՝ մութաքայի (երկար գլանաձև բարձ) վրա, մութաքա կա նաև ոտքերի տակ: Աթոռակին են նստած Մատթեոսը, Մարկոսը և Ղուկասը № 2629, Մատթեոսը և Ղուկասը № 5684, № 9450 Ավետարաններում: Մնացած դեպքերում և Պիծակի մոտ սինոպտիկ (համաբարբառ) ավետարանիչները նստած են թիկնակով աթոռի վրա. ուշագրավ է, որ № 9450 ձեռագրում Մարկոսը կարծես մի փոքր դուրս է նստած աթոռից, իսկ նրա թիկունքում ներկայացված է փայտե յուրահատուկ բազկաթոռ՝ ոտքերը և նստելատեղը պրոֆիլից, իսկ ուղղանկյուն թիկնակը ճակատից պատկերված:

Կիպրոսի Ավետարանի (Մատ. № 242) Մատթեոսը, Մարկոսը և Ղուկասը նստած են նախշազարդ աթոռի վրա, որը և ինչպես նաև ամբողջ կահկարասին խիստ սխեմայացված է:

Հայկական բոլոր ձեռագրերում ավետարանիչների նկարներում սեղանը կոմբինացված է գրակալի հետ: Գրակալը ձկան տեսքով հանդիպում է Մատթեոսի նկարում (№ 2629, Պիծակի № 5708 և «Արքունական» Ավետարաններ), Ղուկասի (№ 5784, 9450 և Պիծակի № 7631 ձեռագրերում): Մյուս դեպքերում հին ձեռագրերում այն լինում է օձաձև փայտ (Մարկոս, Ղուկաս, № 2629-ում, Ղուկաս՝ № 242) կամ ուղիղ փայտեր, որոնք հեղույսներով ամրացված են աստիճանաձև ուղիղ անկյունով: Գրակալը ներկայացված է՝ ամրացված սեղանին:

Մինչպիծակյան ձեռագրերում սեղանի վրա գրեթե ոչինչ պատկերված չէ: Իսկ Պիծակը, քանի որ բոլոր առարկաները վերածում է երկրաչափական կամ գծագրական տեսքի, կարողանում է մանրամասն ներկայացնել գրիչի պարագաները, սեղանի երեսին՝ հղկող, ծակող գործիքներ, դանակներ, թանաքի փոսեր, երբեմն դարականման ինչ-որ ուղղանկյուն՝ մեջը մկրատ (Մատթեոս, № 5708), դեպի խորքը գնացող կողմի մակերեսին կամարաձև խորշ՝ մեջը սափոր և այլն:

Որպես կանոն, մեր բոլոր ձեռագրերում ավետարանիչները պատկերված են ոսկե ֆոնի վրա: Միայն Սարգիս Պիծակի 1325թ. (№ 5708) և 1335թ. (№ 6504) ձեռագրերում ֆոն է ծառայում մագաղաթը: Ըստ ժամանակագրական հաջորդականության՝ մեր ձեռագրերում ճարտարապետական կուլիսները զարգանում են ֆանտաստիկից դեպի սխեմատիկ ձևերը: Նկարներում ամենուրեք առկա է կարմիր վարագույրը՝ ճարտարապետական ֆոնի ներսում:

№ 2629 ձեռագրում ավետարանիչների նկարներում երկու կողմից խոյանում են ճարտարապետական բեկորների (ֆրագմենտներ) պատկերներ՝ ավետարանչի ետևում և նրա սեղանի վերևում: Սակայն 13-րդ դարի կեսերին ստեղծված ռոսլինյան ավետարանիչների նկարներում, Սմբատ Գունդստաբլի Ավետարանում (Մատ. № 7644, Հովհաննես) և այլն, ճարտարապետական ֆոնը ինչ-որ չափով տրամաբանված է մարդկային տեսողական փորձի տեսանկյունից: Ղուկասի նկարում (Սմբատ Գունդստաբլի Ավետարան) ավետարանչի ետևում շենքերը ներկայացված են ճակատից, նկարիչը գծագրական ձևերով ցույց է տալիս եկեղեցու և՛ տանիքը, և՛ տանիքի կղմինդրը:

№ 5784 Ավետարանում արդեն նկատվում է միտում՝ հրաժարվելու ավետարանչի ետևում ֆանտաստիկ ճարտարապետությունից՝ այն դարձնելու ավելի սխեմատիկ:

1317-18 թթ. Կիպրոսի Ավետարանի (Մատ. № 242) նկարիչը 14-րդ դարի սկզբում ստեղծված «միասնական» կամ «համապարփակ» ոճի առաջին ներկայացուցիչներից է: Այդ ոճն աչքի է ընկնում շեշտված սխեմատիզացիայով և հարթապատկերայնությամբ, նույնիսկ շինությունների կամ կահավորման (սեղան, աթոռ) դեպքի խորքը գնացող հարթությունները երևում են մեկ մակերեսի վրա, շրջակայքը վերևից ներքև և աջից ձախ ուղղահայաց-հորիզոնական ուղղություններով այնպես է ծածկվում արմավազարդերով, հանգույցներով, համակենտրոն քառանկյուններով, եռանկյուններով, ծիածանագույն շերտերով, որ կորչում է ծավալի վերջին պատրանքը:

Ե՛վ Կիպրոսի Ավետարանի, և՛ Պիծակի ձեռագրերի ավետարանիչների նկարներում՝ ավետարանչից աջ ներկայացվում է անմիջապես ավետարանչի սեղանից բարձրացող սխեմատիկ շինություն՝ նախշուն, թանկագին քար նմանակող երկու կամ երեք սյուներով, որոնք միանում են արխիտրավով: Վերջինիս վրա ներկայացվում են սիմետրիկ դասավորված համակենտրոն ուղղանկյուններ, եռանկյուններ, բուսաձևեր, կիսաէլիպսներ՝ տնակերպ, եկեղեցակերպ, կամարակերպ: Նույն նախշամիավորներից է բաղկացած ավետարանչի սեղանը, ավետարանչի թիկունքում բարձրացող շինությունը, բազկաթոռը, երբեմն նաև շրջանակը: Այս հիմնական գծից լինում են նաև շեղումներ: Օրինակ՝ Կիպրոսի Ավետարանի (№ 242) Մարկոսի նկարում ավետարանչի գլուխը սիմետրիկ վերցված է կամարի տակ, որը չի հենվում սյան վրա: Ղուկասի նկարում կամարի փոխարեն վելումն է (վարագույրը):

Պիծակի մոտ այսօրինակ նորամուծությունները վերացվում են: Որոշ նկարներում դժվար է լինում որոշել, թե որտեղից է ավարտվում աթոռի թիկնակը և որտեղից սկսվում շինությունը, քանի որ թե՛ աթոռի թիկնակին, թե՛ նստելատեղին, թե՛ շինության վրա նույնատիպ նախշամիավորներ են գործածվում: Սեղանն անջատելու միակ ատրիբուտը սեղանի այն մակերեսն է, որի վրա դրված են ավետարանչի գործիքները: Իր վերջին ձեռագրում («Բժշկության Ավետարան», № 6795, 1353թ.) Սարգիս Պիծակը հրաժարվել է նաև շինություններ ակնարկող նախշակերպ կոմբինացիաներից՝ նկարելով սյունանման ինչ-որ հարթություններ:

Եկեղեցու ավանդության մեջ տարածված է չորս ավետարանիչների հետևյալ սիմվոլիկ պատկերագրությունը.

Մատթեոսը՝ մարդ՝ հրեշտակակերպ,

Մարկոսը՝ առյուծ,

Ղուկասը՝ եզ,

Հովհաննեսը՝ արծիվ:

Այս սիմվոլիկ ներկայացումը հիմնված է Եզեկիելի 1:10 և Հովհաննու Հայտնության 4:7 համարների վրա: «Նրանց չորսի էլ դեմքի տեսքը աջից մարդու և առյուծի կերպարանք ուներ, իսկ ձախից՝ եզան և արծվի կերպարանք. այս էր նրանց տեսքը» (Եզեկ. 1:10): «Եվ առաջին կենդանին նման էր առյուծի. և երկրորդ կենդանին՝ նման ցլի. և երրորդ կենդանին ուներ մարդու դեմք, իսկ չորրորդ կենդանին նման էր թռչող արծվի» (Հայտն. 4:7):

Ավետարանիչների այս խորհրդանիշներին եկեղեցական ավանդությունը տալիս է հետևյալ մեկնությունը. Մատթեոսը նույնացվում է մարդու հետ, որովհետև Մատթեոսի Ավետարանը սկսվում է Քրիստոսի մարդեղության պատմությունով: Մարկոսը ներկայացվում է առյուծի խորհրդանիշով, որովհետև իր Ավետարանի սկզբում առյուծի պես քաջաբար հայտարարում է, թե Հիսուս Աստծո Որդին է: Ղուկասը նույնացվում է եզի հետ, որ զոհի խորհրդանիշն է, այն պատճառով, որ Ղուկասի Ավետարանը սկսվում է Զաքարիայի՝ տաճարում զոհի պատրաստության պաշտամունքի նկարագրությամբ: Այս պատմությունն, իր հերթին, դիտվել է որպես պատրաստություն գերագույն զոհի՝ Քրիստոսի զոհվելու՝ խաչելության համար: Իսկ Հովհաննեսը ներկայացվում է արծվի խորհրդանիշով, որովհետև նա իր Ավետարանի սկզբում սավառնում է վեր՝ հայտարարելով Քրիստոսի աստվածությունը. «Ի սկզբանէ էր Բանն և Բանն էր առ Աստուած և Աստուած էր Բանն» (Հովհաննես 1:1):

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը

 

21.10.23
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․