Ձեռնադրություն

Ա․ Ժո­ղո­վուր­դին ա­պաշ­խա­րու­թյուն քա­րո­զե­լու, Քրիս­տո­սով փրկու­թյուն շնոր­հե­լու ու նոր կյանք պար­գևե­լու և Ս. Հո­գով նո­րան այդ նոր կյան­քի մեջ ա­ռաջ­նոր­դե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ են այդ բո­լոր տա­լիք շնորհ­նե­րը լրա­պես ստա­ցած ու Ս. Հո­գով ա­ռանձ­նա­պես սպա­ռա­զի­նված ընտ­րյալ պաշ­տոնյաներ: Այդ­պի­սի պաշ­տոնյանե­րը կա­րող կլի­նին ծա­ռա­յել յու­րյանց կոչ­ման մի­միայն այն ժա­մա­նակ, երբ նախ հնա­րավո­րու­թյուն ու­նե­նան ստա­նա­լու Աս­տու­ծուց այն բո­լոր շնորհ­ներն, ո­րոնք կամ ո­րոն­ցից պետք է բաշ­խեն հավա­տա­ցյալ­նե­րին. և երկ­րորդ` պետք է մի­ջոց ու­նե­նան ո­րոշ կար­գով ավան­դե­լու յու­րյանց ու­նե­ցա­ծը: Ստա­նալ Աս­տու­ծո շնորհ­նե­րը լոկ մար­դահ­նար կար­գով ան­կա­րե­լի է, վասնզի շնորհ տվողն Աստ­ված է, և շնոր­հաց էու­թյունն Աստ­ված միայն գի­տե, և ու­րեմն նա միայն կա­րող է էա­պես յուր շնոր­հաց էու­թյան հա­մա­պա­տաս­խան կարգ սահ­մա­նել: Ավան­դել Աս­տու­ծո շնորհ­նե­րը դար­ձյալ լոկ մար­դահ­նար կեր­պով ան­կա­րե­լի է, վասնզի թե՛ նաև այս դեպ­քում շնոր­հաց էու­թյան հա­մե­մատ կար­գը մի­միայն Աստ­ված կա­րող է ո­րո­շել ու թե՛ էա­պես մի­միայն աստ­վա­ծա­յին կար­գով ավան­դա­ծը կա­րող է ըն­դու­նող հավա­տաց­յալի հա­մար հավաս­տիու­թյուն ու­նե­նալ: Ա­հա այն ս. խոր­հուրդն, ո­րով Աս­տու­ծո ըն­ծա­յված և հավատ­քով կո­չվա­ծը Ս. Հո­գու շնոր­հա­բաշ­խու­թյան պաշ­տոնյա է դառ­նում, ձեռ­նադ­րու­թյան կամ քա­հա­նա­յու­թյան ս. կարգն է (Հաճ., ԺԱ 755):

Ինչ­պես որ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հաս­տա­տու­թյունը սկսվեց Հին Ուխ­տով և կա­տա­րումն ստա­ցավ Նո­րու­մը, այն­պես և այս աս­տվա­ծա­դիր քա­հա­նա­յու­թյունն իբ­րև նա­խա­տիպ սահ­մա­նվեց Մով­սես մար­գա­րեի մի­ջո­ցով և իս­կա­կան հաս­տա­տու­թյան հա­սավ Քրիս­տո­սով: Հին Ուխ­տում քա­հա­նա­յա­պե­տը Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյան և Սրբու­թյուն Սրբո­ցի ան­մի­ջա­կան պաշ­տոնյան էր, քա­հա­նան ստո­րադ­րյալ էր և սպա­սավո­րում էր Սրբու­թյան մեջ, և ստո­րին սպա­սավոր­ներն էին ղև­տա­ցիք: Թե՛ քա­հա­նա­յա­պետ ու թե՛ քա­հա­նա ա­նուն­նե­րը բո­վան­դա­կում են քա­հա­նա բա­ռի ի­մաստն, որ է Աս­տու­ծո ա­ռաջ կանգ­նող սպա­սավոր, ըստ ո­րում, թե՛ քա­հա­նա­յա­պետն ու թե՛ քա­հա­նան, յու­րա­քան­չյու­րը յուր պաշ­տոնի հա­մե­մատ, Աս­տու­ծո և մարդ­կանց միջ­նորդ էր, որ զո­հա­բե­րում, աղոթում ու քավում էր մարդ­կանց մեղ­քե­րը Աս­տու­ծո ա­ռաջ և մյուս կող­մից ու­սու­ցա­նում էր և Աս­տու­ծո կամ­քը հայտ­նում ժո­ղո­վուր­դին: Աս­տու­ծո այդ սպա­սավոր­նե­րը կոչ­վում էին ո­րոշ կար­­գով և ո­րոշ կար­գա­կա­տա­րու­թյամբ նվիր­վում էին Աս­տու­ծո տան պաշ­տոնին ու ծա­ռա­յում էին Ե­րու­սաղեմում տա­ճա­րի մեջ[1]:

Նոր Ուխ­տում ևս այդ նա­խա­տիպն ի­րա­գոր­ծվեց ա­ռա­քե­լոց ու նո­ցա կար­գած պաշ­տոնյանե­րի հաջոր­դու­թյամբ, ըստ ո­րում, Քրիս­տոս, ինքն իս­կա­կան քա­հա­նա­յա­պետ ու հաշ­տե­ցու­ցի­չը լի­նե­լով Աս­տու­ծո և մար­դու մեջ, ընտ­րեց ա­ռա­քյալ­ներ յուր ե­կե­ղե­ցու հաս­տա­տու­թյան և սպա­սավո­րու­թյան գոր­ծի հա­մար և ա­ռաջ­նորդ տվավ նո­ցա Ս. Հո­գուն յուր համ­բար­ձու­մից հետո Հո­գե­գալս­տյան տոնին: Հուն­ձը շա­տա­ցավ և ա­ռա­քյալ­ներն ևս նո­րա­նոր պաշ­տոնյաներ սպա­ռա­զի­նե­ցին, որպեսզի ա­մե­նու­րեք քա­րոզ­վի Ավե­տա­րա­նը, և տա­րա­ծվի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը. «Հրա­ման ա­ռին ա­ռա­քեալն զսուրբսն կար­գել ի սպա­սա­ւո­րու­թիւն ե­կե­ղեց­ւոյ Աս­տու­ծոյ, զի հա­ղորդ լի­ցի հրեշ­տա­կաց` սպա­սա­ւոր Քրիս­­տո­սի պա­տա­րա­գին»[2]: Ըստ այսմ` ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րը ու­նին քա­հա­նա­յա­պետ­ներ ա­ռա­քյալ­նե­րի փո­խա­րեն, այլև ե­պիս­կո­պոս­ներ, քա­հա­նա­ներ ու սար­կավագ­ներ, ո­րոնք սկիզբն ա­ռին այն ժա­մա­նա­կից, երբ ա­ռա­քյալք, ընտ­րե­լով յու­րյանց հա­սուն ու հավա­տա­զոր ա­շա­կերտ­նե­րից, ձեռ­նադ­րում էին[3] հիշյալ պաշ­տոն­նե­րի հա­մար: Նո­քա, հաս­տա­տե­լով ձեռ­նադ­րու­թյան ս. Կարգն ու ձեռ­նադ­րու­թյան ի­րավունք տա­լով յու­րյանց հաջորդ­նե­րին, այն­պես տնօ­րի­նե­ցին, որ ե­կե­ղե­ցու ըն­դար­ձա­կվելուն և զգա­ցված կա­րևո­րու­թյան չա­փով ընտ­րյալ պաշ­տոնյաներ ևս ձեռ­նադ­րվին ա­մե­նու­րեք: Այս­պի­սով, ոչ թե միայն Ե­րու­սաղեմն է դառ­նում երկր­պա­գու­թյան տեղ, այլ ամ­բողջ տիե­զեր­քը (Հովհ., Դ 20), որ­տեղ հիշ­վում է Աս­տու­ծո Միա­ծին Որ­դու ա­նունն, ու մա­տու­ցան­վում է ան­զեն պա­տա­րա­գը: Ոչ թե մի­միայն Ա­հա­րո­նյան ցեղն է սպա­սավո­րում Աս­տու­ծո փրկա­գոր­ծու­թյան ս. խոր­հուր­դին, այլ քա­նի որ իս­կա­կան քա­հա­նա­յա­պետն է Քրիս­տոս` «ըստ կար­գին Մել­քի­սե­դե­կի», որ թե՛ պա­տա­րա­գում է ու թե՛ պա­տա­րագ­վում (Եբր., Ե), այժմ ամեն մի ճշմա­րիտ հավա­տա­ցող, նվի­րվելով նո­րան և նո­րա ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյամբ ձեռ­նադ­րա­կան շնորհն ըն­դու­նե­լով, կա­րող է լի­նել Աս­տու­ծո այդ ս. Ուխ­տի սպա­սավո­րը: Փո­խվեց քա­հա­նա­յու­թյունը, փո­խվեց և սրբա­գոր­ծու­թյան օրենքն` ըստ նա­խատ­պին իս­կա­կա­նի ի­րա­գոր­ծվելով (Եբր., Է 12). ե­ղավ «եր­կինք նոր և եր­կիր» (Ես., ԿԶ), ըստ մար­գա­րեու­թյան և Ս. Հո­գով նոր քա­հա­նա­ներ են հաս­տատ­վում փրկա­կան ճշմա­րիտ սպա­սավո­րու­թյան հա­մար: Այժմ և ոչ թե մի­միայն ընտ­րյալ ժո­ղո­վուրդն է վա­յե­լում Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան շնորհ­նե­րը, այլ յու­րա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալ մտնում է այդ ար­քա­յու­թյան մեջ, վա­յե­լում է ե­կե­ղե­ցու ս. խոր­հուրդ­նե­րի փրկա­րար շնորհ­նե­րը Աս­տու­ծո շնոր­հա­գոր­ծած պաշ­տոնյանե­րի մի­ջո­ցով, սա­կայն յուր հավատ­քի կա­տա­րյալ հա­մար­ձա­կու­թյամբ: Այլև այժմ ոչ թե մի­միայն մի ընտ­րյալ ցե­ղի է վե­րա­պահ­վում Աս­տու­ծո պաշ­տոնն ու սպա­սավո­րու­թյունը, ինչ­պես էր Հին Ուխ­տում Ղևու ցե­ղը, այլ յու­րա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալ անձ­նա­պես ոչն­չով չէ տար­բեր­վում հո­գևո­րա­կա­նից և ինքն ևս կա­րող է, կո­չումն զգա­լով, մտնել աստ­վա­ծա­յին տան հատուկ սպա­սավո­րու­թյան գոր­ծի մեջ (Ա Պետ., Բ 8-10):

Բ. Ձեռ­նադ­րու­թյան ս. Կար­գի խոր­հուր­դի կա­տա­րու­մը ի­րա­գործ­վում է նախ` նվի­րյալի ընտ­րու­թյամբ ու նո­րա ար­ժա­նյաց վկա­յու­թյամբ յուր և ե­կե­ղե­ցու կող­մից. երկ­րորդ` աղոթ­քով առ Աստ­ված. եր­րորդ` ըն­թեր­ցա­նու­թյամբ պատ­շա­ճավոր կտոր­նե­րի Ս. Գրքից. չոր­րորդ` ձեռք դնե­լով. հին­գե­րորդ` օծ­մամբ. վե­ցե­րորդ` պաշ­տոնի հայտա­րար ի­րը (սկիհ, բա­նա­լի, գավա­զան և այլն) հանձ­նե­լով նվի­րյալին, և յոթ­նե­րորդ` նվի­րյալի դավա­նա­կան խոս­­տո­վա­նու­թյամբ ու պար­տյաց հանձ­նա­ռու­թյամբ: Այս յոթը կետե­րի մեջ ս. խոր­հուր­դի բու­նը կազ­մում են աղոթքն ու ձեռք դնե­լը, իսկ մնա­ցած կետե­րը դո­ցա պա­րա­գայքն են, կամ թե շնոր­հա­բաշ­խու­թյան ար­տա­հայտու­թյունը, ինչ­պես օ­ծու­մը քա­հա­նա­յա­կան աս­տի­ճա­նից ի վեր: Ըստ ո­րում, բուն հո­գևոր պաշ­տոնի ա­ռա­ջին աս­տի­ճա­նը իս­կա­պես դպրու­թյունն է, որ նույն­պես ձեռք դնե­լով է լի­նում, մինչ­դեռ բուն հո­գևոր կար­գը սար­կավա­գու­թյունն է, ո­րում ս. խոր­հուր­դի կա­տար­ման ար­տա­հայտու­թյունն ըստ վե­րա­դաս աս­տի­ճա­նավո­րու­թյանց է կա­տար­վում, որ է այս.

«Աս­տուա­ծա­յին եւ երկ­նա­յին շնորհ, որ միշտ լնու զպէտս սրբոյ սպա­սա­ւո­րու­թեան ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ, կո­չէ (զայս ա­նուն) ի դպրու­թե­նէ ի սար­կա­ւա­գու­թիւն` ըստ վկա­յու­թեան ան­ձին իւ­րոյ եւ ա­մե­նայն ժո­ղովր­դեանս»: Եվ ան­մի­ջա­պես հետո.

«Ես դնեմ ձեռս ի վե­րայ սո­րա. դուք ա­մե­նե­քեան ա­ղօթս ա­րա­րէք, զի ար­ժա­նի լի­ցի սա զաս­տի­ճան սար­կա­ւա­գու­թեան ա­նա­րատ պաշ­տել ա­ռա­ջի սրբոյ սե­ղա­նոյս Աս­տու­ծոյ»:

Ձեռք դնելն այն ար­տա­քին մի­ջոցն է, ո­րով ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դա­կա­նու­թյամբ ավանդ­վում է նվի­րյալին Աս­տու­ծո շնոր­հը: Այդ կար նաև հին Ուխ­տում[4] իբ­րև ստվե­րա­կան նա­խա­տիպ: Նոր Ուխ­տում առ­հա­սա­րակ աս­տվա­ծա­յին շնոր­հաց ավանդ­ման ե­ղա­նակն է ձեռք դնե­լը, որ գործ էր ա­ծում նաև Քրիս­տոս, իսկ ա­ռա­քյալ­նե­րը` մկրտու­թյան մի­ջո­ցին Ս. Հո­գի ավան­դե­լու հա­մար: Սա­կայն ձեռ­նադ­րու­թյունը մի անհ­րա­ժեշտ մի­ջոց էր, ո­րով ա­ռաք­յալ­ներն ընտ­րյալ ըն­ծա­յա­ցու­նե­րին ավան­դում էին այն շնորհն, որ պա­հանջ­վում է Աս­տու­ծո պաշ­տոնյա դառ­նա­լու հա­մար: Նո­քա թե՛ ձեռ­նադ­րու­թյամբ ավան­դում էին և թե՛ պա­տվի­րե­ցին յուր­յանց հաջորդ­նե­րին այդ­պես ա­նել[5]: Այդ ար­տա­քին մի­ջո­ցով ըն­ծա­յա­ցուն ստա­նում էր Ս. Հո­գու շնորհն յուր նոր պաշ­տոնի հա­մար[6]: Ու­րեմն ձեռք դնե­լով և աղոթե­լով` ավանդ­վում է նվիր­յալին այն շնորհն, որ խնդրվում է Աս­տու­ծուց, և որ ստա­ցել է ձեռ­նադ­րողն ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյամբ ավան­դա­բար: Իսկ Ս. Հո­գու իջ­ման բուն ար­տա­հայտու­թյունը օ­ծու­մը լի­նե­լով` քա­հա­նա­յա­կան աս­տի­ճա­նից սկսած ձեռ­նադ­րու­թյան ի­րա­գործ­ման իբ­րև լրումն ս. մյուռո­նի օծ­մամբ է կա­տար­վում պաշ­տոնի բարձ­րու­թյան հա­մե­մատ: Կա­թու­ղի­կոսն էլ, որ շնոր­հաց լրումն ու­նի իբ­րև ա­ռա­քե­լա­կան փո­խա­նորդ, ստա­նում է գա­գա­թի իս­կա­կան օ­ծու­մը 12 ա­ռա­քե­լոց հա­մե­մատ 12 ե­պիս­կո­պոս­նե­րի ձեռ­քով «ճա­ռա­գայ­թա­կերպ խա­չի» ձևով, վասնզի, ըստ Ա­հա­րո­նյան օծ­ման օ­րի­նա­կին,[7] Ս. Հո­գու շնոր­հաց զե­ղու­մը թափ­վում է ա­ռա­քյալ­նե­րի հա­ջոր­­դի գլխին և ճա­ռա­գայթ­վում խա­չա­կիր հավա­տա­ցյալ­նե­րի վրա:

Ինչ­պես որ ա­ռա­ջին դա­րե­րում կա­յին ա­ռա­քյալ­ներ, տե­սուչ կամ ե­պիս­կո­պոս­ներ ու ե­րեց­ներ, այլև սար­կավագ­ներ և ստո­րին սպա­սավոր­ներ, այն­պես էլ Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ու­նի ա­ռա­քե­լա­կան փո­խա­նորդ­ներ, ե­պիս­կո­պոս­ներ, քա­հա­նա­ներ ու սար­կավագ­ներ յու­րյանց երկ­րոր­դա­կան ստո­րա­դաս աս­տի­ճա­նավո­րու­թյուն­նե­րով և սպա­սավոր­նե­րով: Ստո­րա­դաս բարձր աս­տի­ճա­նավո­րու­թյուն­ներն են մաս­նավոր կա­թու­ղի­կոսք (Սսո և Աղ­թա­մա­րա), պատ­րիարք­ներ կամ Հայ­րա­պե­տա­կան փո­խա­նորդ­ներ (Ե­րու­սաղեմի ու Կ. Պոլ­սի) և ար­քե­պիս­կո­պոս­ներ, ո­րոնք բո­լորն ևս ընդ­հան­րա­կան Կա­թու­ղի­կո­սի ա­ռա­քե­լա­կան շնոր­հաց մաս­նավոր ճյու­ղավո­րու­թյուն­ներն են: Ընդ­հան­րա­կան Հայ­րա­պետն ու­նի Ս. Հո­գու պար­գևե­լի բո­լոր շնորհ­ներն, ո­րոնք և նա բաշ­խում է յուր ձեռ­նադ­րու­թյամբ կամ օրհ­նու­թյան Կոն­դա­կով յուր ստո­րադ­րյալ պաշ­տոնյանե­րին: Բո­լո­րի ի­րավունք­ներն ու պար­տիք­ներն ևս սահ­ման­վում են ըստ շնոր­հաց[8], հիշ­վում են ձեռ­նադ­րու­թյան աղոթք­նե­րի կամ թե Կոն­դա­կի մեջ, և ու­րեմն ոչ ոք չի կա­րող յուր ե­կե­ղե­ցա­կան իշ­խա­նու­թյան սե­փա­կա­նու­թյուն դարձ­նել այն­պի­սի ի­րավունք­ներ, ո­րոնք պա­տա­հա­բար ձեռք են բեր­վում քա­ղա­քա­կան հան­գա­մանք­նե­րի մեջ: Ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րը ստո­րադր­վում են ի­րար և գոր­ծադ­րում են յու­րյանց իշ­խա­նու­թյունը մի­միայն` ըստ շնոր­հաց պար­գևին, ըստ Ավե­տա­րա­նի վար­դա­պե­տու­թյան և ըստ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու կա­նո­նա­կան սկզբանց: «Զի ոչ ե­թէ տի­րեմք ձեզ հա­ւա­տովքս, այլ գոր­ծա­կից եմք շնոր­հացդ ձե­րոց, քան­զի հա­ւա­տովք հաս­տա­տեալ կայք», - ա­սում է Պո­­­ղոս ա­ռա­քյալն յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րին (Բ Կոր., Ա 23): «Պարտ է նո­րոց հո­վուացս հե­զու­թեամբ եւ հան­դար­տու­թեամբ հո­վուել զժո­ղո­վուրդս որ­պէս հո­վիւք զհօտս, եւ ոչ ճո­խու­թեամբ եւ սաստ­կու­թեամբ ըստ աշ­խար­հի իշ­խա­նաց», - ա­սում է Ս. Ներ­սես Շնոր­հա­լին, այն­պես որ, նույնիսկ առ հանցավոր­նե­րը պետք է, ըստ շնոր­հաց, «զսաստն ի կիր ար­կա­նել»[9]: Եվ ո­րով­հե­տև հո­գևո­րա­կա­նը ձեռ­նադ­րու­թյամբ մի­միայն այդ­քան է ստա­նում, որ­քան հիշ­վում է ձեռ­նադ­րու­թյան մի­ջո­ցին, բնա­կա­նա­բար այս սկզբուն­քից շե­ղվողն եղծ­վում է յուր իշ­խա­նու­թյունից իբ­րև ել­նող ս. Հո­գու այն շնորհ­նե­րից ու ներ­գոր­ծու­թյունից, ո­րոնց են­թա­կա է նա մի­միայն ար­ժա­նա­պես: Այդ­պի­սի հո­գևո­րա­կա­նը դա­տա­պարտ­վում է` ըստ Քրիս­տո­սի վար­դա­պե­տու­թյան[10] և մերժ­վում է յու­րա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալից:

Բո­լոր ձեռ­նադ­րվող­նե­րի հա­մար ե­րաշ­խավոր է Կա­թու­ղի­կո­սը, ո­րի ընդ­հա­նուր պար­տավո­րու­թյունն է ան­խախտ պա­հել Հա­յաս­տա­նյայց ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տա­կան, դավա­նա­կան ու վար­չա­կան ավան­դա­կան հա­րա­զա­տու­թյունը, վաս­ն ո­րո և նա ընտր­վում է ամ­բողջ Ե­կե­ղե­ցու լրու­մից և օծ­վում է տաս­ներ­կու ե­պիս­կո­պոս­նե­րից, այն է` իբ­րև ա­ռա­քե­լոց լրու­մից և ե­կե­ղե­ցու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից: Նա հան­դի­սա­պես ուխ­տում է հավա­տա­րիմ մնալ Հա­յաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ա­ռա­քե­լա­կան ու հայ­րա­պե­տա­կան կար­գաց և ի­րավանց: Այ­նու­հե­տև թե՛ մյու­ռո­նի, այն է` Ս. Հո­գու շնոր­հաց ավան­դա­կան մի­ջո­ցի, և թե՛ ե­պիս­կո­պոս­նե­րի ձեռ­նադ­րու­թյունն ինքն է կա­տա­րում և ստո­րադ­րյալ բո­լոր պաշ­տոնյանե­րի շնոր­հա­գոր­ծու­թյունը ճյու­ղավո­րում: Ուստիև նա կոչ­վում է նույն­պես Ե­պիս­կո­պո­սա­պետ, Քա­հա­նա­յա­պետ, Ընդ­հան­րա­կան Հայ­րա­պետ ու ծայ­րա­գույն Պատ­րիարք: Նա յուր պաշ­տոնյանե­րի մի­ջո­ցով զարկ է տա­լիս Հա­յաս­տա­նյայց ս. Ե­կե­ղե­ցու քա­րոզ­չա­կան, դաս­տիա­րակ­չա­կան և ու­սուց­չա­կան հառաջա­դի­մու­թյան և պահ­պա­նում է մո­լո­րու­թյուն­նե­րից ու զեղ­ծում­նե­րից:

Ինչ­պես Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թու­ղի­կոսն ամ­բողջ Ե­կե­ղե­ցու գլուխն է և պա­տաս­խա­նա­տու է Աս­տու­ծո և Հա­յաս­տա­նյայց Ե­կե­ղե­ցու Ս. Հայ­րե­րի ու նո­րա ավան­դա­կան հաս­տա­տու­թյան ա­ռաջ, այն­պես էլ վի­ճա­կավոր ա­ռաջ­նոր­դը գլուխ է յուր վի­ճա­կի ու պա­տաս­խա­նա­տու է թե՛ դո­ցա և թե՛ Կա­թու­ղի­կո­սի ա­ռաջ, նույն­պես և քա­հա­նան գլուխ է յուր հա­մայն­քի և պա­տաս­խա­նա­տու է թե՛ Աս­տու­ծո, Հա­յաս­տա­նյայց Ե­կե­ղե­ցու Ս. Հայ­րե­րի ու նո­րա ավան­դա­կան հաս­տա­տու­թյան և թե՛ յուր ե­պիս­կո­պո­սի ու Կա­թու­ղի­կո­սի ա­ռաջ: Բո­լո­րի ի­րավունք­ներն ու պար­տիք­ներն էլ հաս­տա­տված են ա­ռա­քե­լա­կան վար­դա­պե­տու­թյան հի­մունք­նե­րի վրա[11], ո­րո­շ­ված են ա­ռա­քե­լա­կան կա­նո­նադ­րու­թյամբ ու ձեռ­նադ­րու­թյան կար­գով և սահ­մա­նված են Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու Ս. Հայ­րե­րի հնավանդ ա­ռա­քե­լա­կան ու ժո­ղո­վա­կան կա­նոն­նե­րով: Եվ ինչ­պես որ կա­թու­ղի­կո­սը ձեռ­նադ­րում է հո­գևո­րա­կան­ներ առ­հա­սա­րակ բո­լոր վի­ճակ­նե­րի հա­մար, այն­պես էլ ա­ռաջ­նոր­դը` քա­հա­նա­ներ, սար­կավագ­ներ ու սպա­սավոր­ներ է ձեռ­նադ­րում` ըստ ընտ­րու­թյան պատ­շա­ճավոր հա­մայն­քի և ըստ Հայ­րա­պե­տա­կան տրա­մադ­րու­թյան: Ընդսմին` յու­րա­քան­չյուր հո­գևո­րա­կա­նի ի­րա­վունքն ու պար­տի­քը հաս­տատ­վում է մի սկզբուն­քի, մի հի­մուն­քի վրա, այն է, որ նո­րա իշ­խա­նու­թյունը սահ­ման­վում է ձեռ­նադ­րու­թյան մի­ջո­ցին, և նա պա­տաս­խա­նա­տու է բո­լոր վե­րա­դաս հո­գևո­րա­կա­նաց ա­ռաջ, այլև այն ա­մեն­քի ա­ռաջ, ո­րոնց ա­ռաջ պա­տաս­խա­նա­տու են նույնիսկ այդ վե­րա­դաս հո­գևո­րա­կանք:

Ձեռ­նադ­րու­թյան ս. կար­գում կա օրհ­նու­թյան և ա­պա բուն ձեռ­նադ­րա­կան աս­տի­ճան. օրհ­նու­թյան աս­տի­ճա­նը սկսվում է Ե­կե­ղե­ցու սպա­սավո­րա­կան ա­մե­նաս­տո­րին դիր­քից, ըստ ո­րում, օրհն­վում են նախ` սաղ­մո­սեր­գու և ավե­լա­ծու, հետո` [Ա.]  դռնա­պան, որ է ս. կար­գի ա­ռա­ջին աս­տի­ճա­նը. Բ. ըն­թեր­ցող. Գ. երդմ­նե­ցու­ցիչ և Դ. ջա­հըն­կալ: Իսկ բուն ձեռ­նադ­րու­թյունը սկսվում է Ե. դպրու­թյունից կամ կի­սա­սար­կավա­գու­թյունից, որ և տրվում է ե­պիս­կո­պո­սի ձեռ­նադ­րու­թյամբ: Այս աս­տի­ճա­նին հե­տևում են` Զ. սար­կավա­գու­թյուն և Է. քա­հա­նա­յու­թյուն: Սա­կայն Հա­յաս­տան­յայց Ե­կե­ղե­ցու ս. կար­գի ի­րա­կան դա­սա­կար­գու­թյունն է. Ա. Կա­թու­ղի­կոս ա­մե­նայն Հա­յոց, Բ. Փոքր կա­թու­ղի­կոսք, Գ. Ար­քե­պիս­կո­պոսք (պատ­րիարք), Դ. Ե­պիս­կո­պոսք, Ե. Վար­դա­պետք` մաս­նավոր ու ծայ­րա­գույն իշ­խա­նու­թյամբ, որ ու­սում­նա­կան աս­տի­ճան է և տրվում է ա­ռան­ձին ձեռ­նադ­րու­թյամբ, Զ. Ա­բե­ղայք ու քա­հա­նայք, Է. Սար­կավագք, Ը. Դպիրք, Թ. Սպա­սավորք: Սո­քա ա­մենքն էլ վե­րո­հիշյալ աս­տի­ճա­նա­կան կար­գով են ձեռ­նադր­վում և աս­տի­ճան առ աս­տի­ճան բարձ­րա­նում կա՛մ միան­գա­մայն (ինչ­պես Մեծն Ներ­սես և Զա­քա­րիա կա­թու­ղի­կո­սը), կա՛մ հետզ­հետե ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում ար­ժա­նա­նա­լով:

Գ. Քա­նի որ ձեռ­նադր­վո­ղը պետք է ու­նե­նա ո­րոշ պատ­րաս­տու­թյուն և ըն­դու­նա­կու­թյուն Ս. Հո­գու շնորհ­նե­րով սպա­ռա­զին­վելու հա­մար, պարզ է, որ այդ շնոր­հաց հա­մե­մատ էլ յու­րա­քանչ­յու­րը պետք է հա­մա­պա­տաս­խան կա­տա­րե­լու­թյան պայ­ման­նե­րի հա­կա­ռակ չլի­նի: Կա­տա­րե­լու­թյան այդ պայ­ման­ներն են.

1. Մարմ­նի ու չա­փա­հա­սու­թյան կա­տա­րե­լու­թյուն, որպեսզի թե՛ յուր հո­գևոր կա­տա­րե­լու­թյունը ցո­լաց­նե նաև ար­տա­քուստ` ժո­ղո­վուր­դին վրա ոչ միայն լսո­ղու­թյամբ, այլև տե­սո­ղու­թյամբ ազ­դե­լու հա­մար, և թե՛ այ­րա­կան հաս­տա­տամ­տու­թյուն ու­նե­նա յուր գոր­ծու­նեու­թյան մեջ, մա­նավանդ որ մարմ­նա­կան թե­րու­թյուն­ներն ու տղա­յա­կան փո­փո­խամ­տու­թյունը ծաղ­րա­կան կդարձ­նեն լրջու­թյան ու ճշմար­տու­թյան պաշ­տոնյա­յին (Բ Տիմ., Դ 9): Այդ սկզբուն­քը կար Հին Ուխ­տի նա­խա­պատ­րաս­տա­կան ե­կե­ղե­ցում, ա­ռավել ևս պա­հե­լի է Նոր Ուխ­տի իս­կա­կան ե­կե­ղե­ցում (Ղևտ., ԻԱ 17-23): Նույն­պես և ա­զատ տղա­մար­դը կա­րող է քա­հա­նա դառ­նալ, վասնզի «այրն է տի­րա­կան» և ոչ կի­նը և ծա­ռան կամ ճորտն ու ստրու­կը[12]: Այդ­պես և ըն­ծա­յա­ցուն պետք է լի­նի օ­րի­նավոր ու բա­րո­յա­կան կյան­քի ժա­ռանգ, որպեսզի նո­րա մարմ­նավոր ու չա­փա­հա­սու­թյան կա­տա­րե­լու­թյունն, ըստ ժա­ռան­գա­կա­նու­թյան օ­րի­նաց ևս, հավաս­տի լի­նի ժո­ղո­վուր­դի հա­մար:

2. Մտավոր ու բա­րո­յա­կան պատ­րաս­տու­թյուն, վասնզի ա­ռանց ժա­մա­նա­կի պատ­շա­ճավոր գի­տու­թյան, ա­ռանց աս­տվա­ծա­բա­նա­կան ուս­ման և ա­ռանց վա­յե­լուչ կյան­քի տրա­մադ­րու­թյան ոչ ոք չի կա­րող ըն­դու­նա­րան լի­նել Ս. Հո­գու շնոր­հաց, ինչ­պես տե­սանք նա­խըն­թա­ցում, և ոչ էլ կա­րող է այդ շնոր­հաց հա­մե­մատ գոր­ծիչ լի­նել, ուստիև գի­տու­թյուն ու վարք ա­ռանձ­նա­պես պա­հան­ջում է Ս. Գիր­քը և դա­տա­պար­տում է տգի­տու­թյունն ու չար վար­քը[13]: «Սնա­նի­ցիս բա­նիւք հա­ւա­տոց եւ բար­ւոք վար­դա­պե­տու­թեամբն, զո­րոյ զհետն իսկ ե­ղեր». «օ­րի­նակ լի­նի­ջիր հա­ւա­տա­ցե­լոց բա­նիւք, սի­րով, հա­ւա­տովք, սրբու­թեամբ», - հրա­մա­յում է յուր ձեռ­նադ­րա­ծին Պո­ղոս ա­ռա­քյալը: Ուստիև հրա­ման տա­լիս Տի­մո­թեո­սին. «Ձեռս վաղ­վա­ղա­կի իւ­րուք վե­րայ մի դնի­ցես եւ մի կցորդ լի­նի­ցիս մե­ղաց օ­տա­րաց. զանձն քո սուրբ պա­հես­ջիր» (Ա Տիմ., Ե 22): Այդ­պես և Մաշ­տո­ցում ո­րո­շված է. «Աս­տուա­ծա­յին իշ­խա­նու­թիւնն ի վե­րայ ա­նար­ժա­նիցն ոչ հանգ­չի»: Չէ՞ որ Քրիս­տոս էլ ամ­բողջ ե­րեք տա­րի սո­վո­րեց­րեց յուր ա­շա­կերտ­նե­րին և ա­պա Ս. Հո­գի տվավ: Մաշ­տո­ցում գե­ղեց­կա­պես պա­տվիր­վում է ե­պիս­կո­պո­սին. «Զի թէ տգէտ ի­ցէ, ոչ ձեռ­նադ­րես­ցէ զնա, զի տգի­տու­թիւնն ան­բա­նից է, եւ ան­բանն ոչ լի­նի քա­հա­նայ: Վաս­նո­րոյ ա­սէ մար­գա­րէն. «Շրթունք քա­հա­նա­յին զգու­շաս­ցին գի­տու­թեան, զի բե­րան Տեառն ա­մե­նա­կա­լի է»[14]: Արդ, զոր ինչ ի բե­րա­նոյ ա­մե­նա­կա­լին ա­սա­ցեալ է, պարտ է գի­տել քա­հա­նա­յին, եւ ա­պա բե­րան նո­րա կո­չիլ»[15]: Այս են պա­հան­ջում Ս. Թա­դեոս ա­ռա­քյալից սկսած Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու բո­լոր ա­ռա­քե­լա­կան ու ժո­ղո­վա­կան կա­նոն­նե­րը[16]. այս է ա­սում և Ս. Սա­հա­կը` խստու­թյամբ դա­տա­պար­տե­լով տգետ հո­գևո­րա­կան­նե­րին: Այս­պես և Ս. Հով­հան Ման­դա­կու­նին խստիվ ար­գե­լում է կա­շառ­քով ձեռ­նադ­րել տգետ­նե­րին և շնոր­հա­վա­ճառ լի­նել Սի­մո­նա­կա­նու­թյան մեջ նզով­վելով[17]: Ուստիև ձեռ­նադ­րու­թյան մի­ջո­ցում ե­պիս­կո­պո­սը հարց­նում է ոչ միայն հավատ­քի, վար­քի, ա­ռա­քի­նա­կան ձգտում­նե­րի և անձ­նվի­րու­թյան մա­սին, այլև հարց է տա­լիս. «Ու­նի՞ զու­սումն քա­հա­նա­յու­թեան լիով եւ զգի­տու­թիւն աս­տուա­ծա­յին օ­րի­նաց: Զի որ ոչ ու­նի զգի­տու­թիւն Ս. Գրոց, նաեւ ոչ զզօ­րու­թիւնն Աս­տու­ծոյ, որ ի նմա` ըստ Ա­ւե­տա­րա­նին, մի գու­ցէ յան­ցա­նի­ցէ»: Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին բարձ­րաց­նում է ուս­ման վար­կը մա­նավանդ այ­նով, որ ուս­ման աս­տի­ճան էլ ու­նի, և նո­րան մեծ նշա­նա­կու­թյուն է տա­լիս, այդ է վար­դա­պե­տու­թյունը, ո­րի մաս­նավո­րու­թյունը չորս աս­տի­ճան է, իսկ ծայ­րա­գու­նու­թյունը` տաս­նու­չորս, և այս աս­տի­ճա­նը քա­րոզ­չա­կան ան­կո­պար իշ­խա­նու­թյուն ու­նի, և այդ ծայ­րա­գույն իշ­խա­նու­թյուն ու­նե­ցող հո­գևո­րա­կանն է կոչ­վում վար­դա­պետ[18]: Եվ հո­գևոր ուս­ման (բնա­գի­տա­կան, դավա­նա­բա­նա­կան, պատ­մա­կան, աս­տված­պաշ­տա­կան և գործ­նա­կան) ըն­թաց­քի ո­րոշ ծրա­գիր ևս կար «ըստ կար­գի ժա­մա­նա­կին», որ ճշտիվ պահ­պան­վում էր այդ վար­դա­պե­տաց մեջ[19]: Սա­կայն ինչ էլ որ լի­նի ծրա­գի­րը, էա­կան է նո­րա սկզբունքն, այն է, որ ըն­ծա­յա­ցուն ու­նե­նա յուր կոչ­ման, պաշ­տոնի և հո­վվա­կան աս­պա­րի­զում պա­հան­ջվող գի­տու­թյունը` «ու­սումն քա­հա­նա­յու­թեան լիով, եւ գի­տու­թիւն աս­տուա­ծա­յին օ­րի­նաց», բնա­կա­նա­բար, ըստ ժա­մա­նա­կի աս­տվա­ծա­բա­նա­կան գի­տու­թյան հառաջա­դի­մու­թյան Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում ան­շե­ղա­պես: Այս լավ հաս­կա­նա­լով` մեր Ս. Հայ­րա­պետ­նե­րը գրե­թե ա­մե­նայն դա­րում շեշ­տել են նույն ծրա­գի­րը ընդ­հա­նուր ո­րոշ­մամբ և երբեք ժա­մա­նա­կի հետ հա­կա­սու­թյան մեջ չեն ըն­կել: Բայցև չեն թո­ղել, որ լոկ ար­տա­քին գի­տու­թյուն­նե­րին նվի­րված միա­կող­մա­նի մար­դիկ ե­կե­ղե­ցու այդ սրբու­թյան մեջ մտնեն, և ոչ էլ քա­ջա­լե­րել են ար­տա­քին գի­տու­թյանց տգի­տու­թյունն, որ­քան կա­րե­լի է ե­ղել ժո­ղո­վուր­դի մի­ջոց­նե­րի հան­գա­մանք­նե­րում:

3. Աստ­վա­ծա­յին կո­չու­մը, ըստ ո­րում, «ոչ թէ որ զանձն իւր ըն­ծա­յե­ցու­ցա­նէ, նա է ընտ­րեալ, այլ զոր Տէրն ըն­ծա­յե­ցու­ցա­նէ»[20], այն­պես որ Աստ­ված ին­քը պետք է շար­ժե մար­դուն դեպի այդ ս. գոր­ծը, և մար­դը պետք է հավատ­քով զգա մի ներ­քին մղումն դեպի Աստ­վա­ծա­յին սպա­սավո­րու­թյուն և ոչ թե լոկ հա­ցի խնդրի կամ դիր­քի ու պա­տվի, կամ աշ­խար­հա­յին որևիցե ձգտմամբ ու նպա­տա­կով դի­մի դեպի այդ պաշ­տոնը[21]: «Արդ հա­յեա՛ յանձն քո քա­հա­նայդ, եւ ծա­նիր զքեզ, զինչ է վաս­տակ քո քա­հա­նա­յու­թեանդ, եւ զի՞նչ գործ ստա­ցեալ ու­նիս: Ոչ հեր­կա­հար ես ժո­ղովր­դեանդ, եւ ոչ ար­տունձ եւ կա­սող, այլ յու­սու­ցա­նել եւ ի խրա­տել կար­գե­ցար, մեր­ժել եւ յան­դի­մա­նել: Այս է գործ քա­հա­նա­յու­թեան, եւ միշտ հարկ հա­նա­պազ»..., - գրում է Ս. Հ. Ման­դա­կու­նին: Ա­հա այս նպա­տա­կով ո­գևո­րված պետք է կո­չում զգա ըն­ծա­յա­ցուն: Այս պատ­ճա­ռով և նախքան ձեռ­նադ­րու­թյունը հարց­նում է ե­պիս­կո­պո­սը, ար­դյո՞ք կա­մավո­րա­պես է հանձն առ­նում Քրիս­տո­սի լու­ծը և ար­դյո՞ք թո­ղել է աշ­խար­հա­յին հոգ­սերն, ըն­տա­նիք ու սո­վո­րա­կան կյան­քը. «Զի ոչ կա­րէք, ա­սէ, եր­կուց տե­րանց ծա­ռա­յել. զի որ ոչ թո­ղու զայս ա­մե­նայն, եւ ոչ առ­նու զխաչ իւր եւ գայ զկնի իմ, չէ ինձ ար­ժա­նի»:

Կոչ­ման գե­ղե­ցիկ օ­րի­նակ­ներ է տա­լիս ինքն Քրիս­տոս. «Ա­սէ ոմն ցնա. Ե­կից զկնի քո յոր վայր եւ եր­թի­ցես: Ա­սէ ցնա Յի­սուս. Ա­ղուէ­սուց որջք գոն, եւ թռչնոց երկ­նից դա­դարք, եւ Որդ­ւոյ Մար­դոյ ոչ գոյ, ուր դի­ցէ զգլուխ: Ա­սէ զմիւս եւս: Եկ զկնի իմ: Եւ նա ա­սէ` Տէր, հրա­ման տուր ինձ եր­թալ նախ թա­ղել զհայր իմ: Ա­սէ ցնա Յի­սուս` թող զմե­ռեալսն թա­ղել զմե­ռեալս իւ­րեանց, եւ դու երթ պատ­մեա՛ զար­քա­յու­թիւն Աս­տու­ծոյ: Ա­սէ եւ այլ ոմն. Ե­կից զկնի քո, Տեր, բայց նախ հրա­ման տուր ինձ հրա­ժա­րել ի տա­նէ իմ­մէ: Ա­սէ ցնա Յի­սուս. Ոչ ոք ար­կա­նէ ձեռն զմա­ճով եւ հա­յի­ցի հետս, ե­թէ յա­ջո­ղեալ ի­ցէ ար­քա­յու­թեան Աս­տու­ծոյ»[22]: Մեկն ու­­զում է կո­չվիլ, բայց հառաջի­կա դժվա­րու­թյանց պատ­ճա­ռով հետ է մղվում[23]: Վեր­ջինն էլ չէ կա­րո­ղա­նում լիո­վին նվի­րվել աստ­վա­ծա­յին պաշ­տոնին, այլ հետ է նա­յում դե­պի աշ­խար­հա­յի­նը[24]. մինչ­դեռ միայն երկ­րորդն է իս­կա­պես կոչ­վում, որ Քրիս­տո­սի ա­շա­կերտն է և ա­րիու­թյուն ու­նի ամեն ինչ Քրիս­տո­սի հա­մար թող­նե­լու[25]:

4. Երբ կո­չու­մը ճշմա­րիտ է և սրտանց, այն ժա­մա­նակ Աստ­ված կհաջո­ղեց­նե ժո­ղո­վուր­դի ինք­նա­բե­րա­բար ընտ­րու­թյունը` նո­ցա­նից բա­րի վկա­յու­թյուն և սի­րա­հոժար խնդիր հառաջաց­նե­լով հո­գուտ ըն­ծա­յա­ցվին: Այս անհ­րա­ժեշտ է, վասնզի քա­հա­նա­յի պաշ­տոնը հիմն­վում է ժո­ղո­վուր­դի և քա­հա­նա­յի փո­խա­դարձ հարա­բե­րու­թյան ու սերտ կա­պի վրա, հե­տևա­բար հա­կումն ու հո­ժա­րու­թյունը պետք է եր­կուս­տեք լի­նի, որ քա­հա­նան գի­տե­նա, թե ինքն այդ հոտի հո­վիվն է, և այդ հոտը ճա­նա­չե յուր հո­վվին իբ­րև նո­րա խո­նարհ ու հավա­տա­րիմ հոտը: Հոտն ու հո­վիվը ի­րար հետ «խուժ և դուժ» չպետք է լի­նին և այդ իսկ պատ­ճա­ռով Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին գե­րա­դա­սել է ընտ­րա­կան սկզբուն­քը, վասնզի ո­րին ընտ­րում ես, նո­րա ի­րավանց ևս պար­տա­կան ես: Հո­վիվը, լի­նե­լով յուր հոտի մի­ջից, մի ըն­տա­նիք է կազ­մում նո­րա հետ` իբ­րև հայր յուր ա­զա­տա­կամ որ­դի­նե­րի հետ սի­րա­լիր ուխ­տի մեջ մտնե­լով: Վաս­ն ո­րո և ձեռ­նադ­րու­թյան սկզ­բումն իսկ խնդրվում է ձեռ­նադ­րվո­ղից, «խնդրէ ի քէն մայրս մեր Ս. Ե­կե­ղե­ցի, զի ձեռ­նադ­րես­ցես (զայս ա­նուն) սար­կա­ւագս, զոր ըն­ծա­յէ քեզ յաս­տի­ճան քա­հա­նա­յու­թեան»: Խնդրում է ե­կե­ղե­ցին, այ­սինքն` ոչ թե լոկ ժո­ղո­վուրդն և ոչ էլ մի­միայն հո­գևո­րա­կա­նու­թյունն, այլ ե­կե­ղե­ցին, որ ինչ­պես տե­սանք նա­խըն­թաց­քում, կազմ­վում է այդ եր­կու­քի միու­թյունից: Հե­տևա­բար ժո­ղո­վուր­դը ընտ­րում է կամ պետք է ընտ­րե այն­պի­սի ըն­ծա­յա­ցու, որ Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյան, կար­գե­րին ու կա­նոն­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նի, իսկ այդ­պի­սի ընտ­րյալը ան­պատ­ճառ ընտ­րյալ է նաև հո­գևո­րա­կա­նու­թյան հա­մար և չի կա­րող մերժ­վիլ: Այն ըն­ծա­յա­ցուն, որ այս­պես չէ ընտր­վում, յուր կյան­քի ա­մե­նա­մեծ քայ­լը մեղ­քով է ա­նում և չի կա­րող ան­պա­տիժ մնալ:

5. Դի­մե­լով դեպի ձեռ­նադ­րու­թյուն` նա պետք է հանձ­նա­ռու լի­նի և պատ­րաստ` հո­գով, սրտով ու­սում­նա­սի­րել ու տո­կալ միշտ Ս. ա­ռա­քյալ­նե­րի, հայ­րա­պետ­նե­րի և առ­հա­սա­րակ Հա­յաս­տան­յայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյան, կա­նոն­նե­րի, ավան­դու­թյան և այլ կար­գե­րի մեջ` երբեք չշե­ղվելով այդ ա­մե­նից: Նա պետք է այդ ա­մե­նը սի­րե և հավատ­քով բարձր դա­սե յուր կյան­քի բո­լոր նպա­տակ­նե­րից, որպեսզի կա­րո­ղա­նա ու­նե­նալ այն, ինչ որ կամ ո­րից պետք է բա­ժին հա­նե յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րին, յուր հոտին և յուր հե­տևող­նե­րին: Ուստիև ձեռ­նադ­րու­թյան մի­ջո­ցին պա­հանջ­վում է ըն­ծա­յա­ցվից ու­ղիղ դավա­նու­թյուն հավա­տո, մեր­ժումն 159 հեր­ձվա­ծո­ղաց ու հե­րե­տի­կո­սաց և խոս­տումն ըստ ա­մե­նայ­նի հնա­զան­դվել Ս. ա­ռա­քյալ­նե­րի, Ս. հայ­րա­պետ­նե­րի և Հա­յաս­տանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյան և ավան­դու­թյան: Եվ այս այն­քան էա­կան է, որ հո­գևո­րա­կա­նին ոչ մի պա­կա­սու­թյան հա­մար ի­րավունք չէ տրվում ժո­ղովր­դա­կան­նե­րին դա­տել ու դա­տա­պար­տել, մինչ­դեռ ան­հավատ կամ հե­րե­տի­կոս հո­գևո­րա­կա­նի վրա ա­մե­նայն ոք ի­րավունք է ստա­նում յուր քա­րը ձգե­լու: Ըստ ո­րում և Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին, ար­գե­լե­լով ու­րի­շի մեղ­քը, մա­նավանդ հո­գևո­րա­կա­նի մեղ­քը քննե­լու, ա­սում է. «Բայց ե­թէ ի հա­ւատս ինչ ան­պի­տան ի­ցէ, եւ թիւրս ինչ ու­սու­ցա­նի­ցէ, փա­խիր ի նմա­նէ, մի՛ մեր­ձե­նար եւ մի՛ ճա­շա­կեր եւ մի՛ հա­ղոր­դիր ընդ նմա եւ մի՛ հուպ լի­նիր, զի որ ի նմա հա­ւատս թե­րին է, եւ թիւրս ինչ ու­սու­ցա­նի­ցէ, ե­թէ Պօ­ղոս իսկ ի­ցէ, կամ հրեշ­տակ, մի հա­ղոր­դի­ցիս (Գաղ., Ա 8), զի չէ ա­ռանց պատ­ժոց անխ­տիր հա­ղոր­դիլն: Զի վասն հա­ւա­տոց` քո է քննել եւ վասն վա­րուց Աս­տու­ծոյ է դա­տել: Եւ ե­թէ ի հա­ւատս ա­ռողջ ի­ցէ քա­հա­նայն, հնա­զանդ եւ եթ լեր նմա, վասն վա­րուց մի ինչ հայ­հո­յեր»: Եվ այս պարզ է, վասնզի քա­հա­նա­յի պաշ­տոնը հավատ­քով է տրվում, իսկ մեղ­քը կա­պված չէ նո­րա պաշ­տոնի հետ, այլ վե­րա­բե­րում է նո­րա սխա­լա­կան մահ­կա­նա­ցու ան­ձին, և պա­տաս­խա­նա­տու է նա Աս­տու­ծո ա­ռաջ: Վասն ո­րո և Մաշ­տո­ցի կա­նո­նը հրա­մա­յում է ձեռ­նադ­րո­ղին` նախքան ձեռ­նադ­րե­լը պա­հան­ջել ըն­ծա­յա­ցվից մո­լո­րու­թյանց նզո­վումն և ճշմա­րիտ դավա­նու­թյան խոս­տո­վա­նումն. «Քան­զի ի­ջա­նէ Հո­գին Սուրբ Աս­տուած բաշ­խողն շնոր­հաց` յայն­պի­սի սե­ղանն սրբու­թեան եւ ի դա­ւա­նողսն ուղ­ղա­փա­ռու­թեան, եւ հանգ­չի յօ­ծեալն յայն, որ ճա­նա­չէ զօ­տարն եւ զըն­տա­նին»:

6. Հո­գով հավատ­քի մեջ տո­գո­րե­լով` ձեռ­նադր­վո­ղը պետք է նվի­րված լի­նի աս­տվա­ծա­յին գոր­ծու­նեու­թյան[26] թե՛ խոս­քով ու թե՛ գոր­ծով: Նա պետք է, ա­ռա­քե­լա­կան ո­գով վա­ռված, Ս. Գրքով և Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյամբ և ավան­դու­թյամբ ա­ռաջ­նոր­դվի յուր ամեն ըն­թաց­քում և ան­խոնջ ջա­նա­սի­րու­թյամբ գոր­ծե հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը հաս­տա­տե­լու հա­մար: Նո­րա սկզբուն­քը պետք է լի­նի. «Արդ, ե­թէ ու­տի­ցէք, ե­թէ ըմ­պի­ցէք, ե­թէ զինչ եւ առ­նի­ցէք, զա­մե­նայն ինչ ի փառս Աս­տու­ծոյ ա­րաս­ջիք: Ա­ռանց գայ­թակ­ղու­թիւն դնե­լոյ Հրէից եւ հե­թա­նո­սաց լի­նի­ջիք եւ ե­կե­ղեց­ւոյն Աս­տու­ծոյ: Որ­պէս եւ ես ա­մե­նե­ւին ա­մե­նե­ցուն հա­ճոյ լի­նիմ, ոչ խնդրեմ զան­ձին օ­գուտ, այլ զբազ­մաց, զի ապ­րես­ցին»: Ըստ ո­րում և ձեռ­նադ­րվո­ղը խոս­տա­նում է` «ա­ռանց ձանձ­րա­նա­լոյ յա­մե­նայն զգաս­­տու­թեամբ կալ ի պաշ­տօնն Աս­տու­ծոյ եւ ոչ փո­խա­նա­կել զգործն Աս­տու­ծոյ ընդ մարմ­նա­ւոր գոր­ծոց», և ուխ­տել «յան­ձին զհետ եր­թալ ըն­թա­ցիցն Քրիս­տո­սի, յաղ­քա­տու­թիւն, ի քաղց, ի ծա­րաւ, ի վիշտս, ի հա­լա­ծանս, ի նա­խա­տինս, ի չար­չա­րանս վասն Քրիս­տո­սի»: Այս պա­հանջն անհ­րա­ժեշտ է, վասնզի քա­հա­նա­յա­կան պաշ­տոնի էու­թյունը նույնիսկ այս է, որ ըն­ծա­յա­ցուն ուխ­տում է գե­րա­դա­սել աս­տվա­ծա­յին պաշ­տոնը, աս­տվա­ծա­յին գոր­ծը և յուր հոտի հո­գա­տա­րու­թյունն ամեն անձ­նա­կան, ըն­տա­նե­կան, ազ­գակ­ցա­կան և շա­հա­դի­տա­կան գոր­ծե­րից և զբաղ­մունք­նե­րից, և ոչ թե նվի­րվելով այդ ուխ­տին` վերս­տին զա­ռա­ծել աշ­խար­հա­սի­րու­թյան մեջ կրկնա­կի պատ­ժի ար­ժա­նա­նա­լով` մեկ իբ­րև մե­ղան­չող, մեկ իբ­րև ուխ­տա­զանց և մեկ իբ­րև ա­ռավել վնա­սա­կար այդ վար­մուն­քով ու գայ­թակ­ղեց­նող:

7. Սույն այս պայ­ման­նե­րի վրա հաս­տա­տված ըն­ծա­յա­ցուն կա­րող է հավատ­քով դի­մել և Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ե­պիս­կո­պո­սա­կան ձրի ձեռ­նադ­րու­թյամբ ըն­դու­նել Ս. Հո­գուն, զի­նվիլ նո­րա­նով, մտնել պա­տե­րազ­մի դաշ­տը և հաղթա­բար հարա­տևել հավատ­քի գոր­ծու­նեու­թյան ու ճշմար­տու­թյան այ­գու մշա­կու­թյան մեջ: Մի­միայն հիշյալ բո­լոր պայ­ման­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նո­ղը կա­րող է հուսալ, որ Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ա­ռա­քե­լա­կան ավան­դա­կան ձեռ­նադ­րու­թյամբ կստա­նա Ս. Հո­գի, կզորա­նա նո­րա շնորհ­նե­րով և լու­սավո­րու­թյուն կծավա­լե հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ: Մի­միայն այդ­պես ձեռ­նադ­րվո­ղը հաս­տա­տա­պես հա­մո­զված կլի­նի ու կհավա­տա, որ յուր մեջ Ս. Հո­գին է գոր­ծում, ա­ռաջ­նոր­դում ու զի­նա­վա­ռում: Նա, որ ոչ թե ար­ժա­նա­պես, այլ սի­մո­նա­կա­նու­թյամբ է ու­զում ապ­րուս­տի պաշ­տոն դարձ­նել այդ սուրբ կո­չու­մը (Գործք, Ը 18-23), չի հաս­նիլ և ոչ մի նպա­տա­կի, վասնզի շնոր­հը դրա­մով չէ ստաց­վում, այլ` հավատ­քով: Յուր այդ­պի­սի ձեռ­նադ­րյալին էր ա­սում Պո­ղոս ա­ռա­քյալը. «Վաս­նո­րոյ յի­շե­ցու­ցա­նեմ քեզ ար­ծար­ծել զշնորհսն Աս­տու­ծոյ, որ են ի քեզ ի ձեռ­նադ­րու­թե­նէ իմ­մէ: Զի ոչ ետ մեզ Աս­տուած հո­գի վհա­տու­թեան, այլ զօ­րու­թեան եւ սի­րոյ եւ զգաս­տու­թեան: Մի այ­սու­հե­տեւ ա­մօթ հա­մա­րի­ցիս զվկա­յու­թիւն Տեառն մե­րոյ...: Ու­նի­ցիս օ­րի­նակ ողջմ­տու­թեան բա­նիցն, զորս յի­նէն լուար, հա­ւա­տովք եւ սի­րով, որ ի Քրիս­տոս Յի­սուս»: «Զգոյշ կա­ցէք ան­ձանց եւ ա­մե­նայն հօ­տիդ, յո­րում եդ զձեզ Հո­գին Սուրբ տե­սուչս հո­վուել զժո­ղո­վուրդ Տեառն, զոր ապ­րե­ցոյց ա­րեամբ իւ­րով»[27]: Հե­տևա­բար Աս­տու­ծո ճշմա­րիտ պաշ­տոնյան լի­նե­լու հա­մար ա­մե­նա­մեծ պայ­մանն այն է, որ ըն­ծա­յվո­ղը ա­մուր հավատ­քով և հաս­տա­տա­միտ հա­մոզ­մուն­քով վստահ լի­նի այն շնոր­հաց աս­տվա­ծայ­նու­թյան վրա, ո­րոնք ինքն է ստա­ցել, կամ հայտ­նա­պես գի­տե­նա, որ յուր հավա­տավոր գոր­ծու­նեու­թյան մեջ ինքն` Ս. Հո­գին է գոր­ծում: Ա­ռանց այս հավատ­քին ու լու­սավոր հա­մոզ­մուն­քին ըն­ծայ­վա­ծը չի կա­րող կա­տա­րել յուր տված խոս­տում­նե­րը և ամեն մի քայ­լա­փո­խում աշ­խար­հա­սի­րու­թյան վտան­գի մեջ կլի­նի ու չի կա­րող ճշմա­րիտ մշակ ու գոր­ծիչ լի­նել Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար: Ա­մե­նավ­նա­սա­կար հո­գևո­րա­կա­նը նա է, որ մտնում է այդ կոչ­ման մեջ և ըն­դու­նում ձեռ­նադ­րու­թյունն ա­ռանց հավա­տա­լու, որ այդ կո­չումն աս­տվա­ծա­յին է, և ձեռ­նադ­րու­թյունը տա­լիս է նվի­րյալին Ս. Հո­գու շնորհ­նե­րը լիու­լի: Նվի­րյալին է ա­սում Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին. «Պօ­ղոսն ա­սում է. «Նմա­նող­ներ ե­ղէք ինձ, ինչ­պէս եւ ես` Քրիս­տո­սին»: Ա­հա դու նույն ին­քը Պո­ղոսն ես, որ քա­րո­զում ես, և նույն ժո­ղո­վուրդն է, որ ու­սու­ցա­նում ես: Եվ ա­հա նա էլ մարդ էր քեզ նման, Կի­լի­կիա գավա­ռից Տար­սոն ա­նու­նով քա­ղա­քից. և քե­զա­նից ավե­լի բան չու­ներ, բա­ցի միայն հոժա­րու­թյուն և այն վաս­տակն, ո­րով Ս. Հո­գու շնորհ­ներն ըն­դու­նեց: Քո ա­ռաջ ևս ար­գելք չկա, միայն թե հոժա­րես ու վաս­տա­կես և Ս. Հո­գու շնորհ­ներն ստա­նաս» (84): Ըստ ո­րում, հավատ­քով և ար­ժա­նա­պես ձեռ­նադ­րվո­ղը դառ­նում է Ս. Հո­գու ճշմա­րիտ սպա­ռա­զեն ու քաջ պաշ­տոնյան ու գոր­ծի­չը:

Սա­կայն շնոր­հա­բաշ­խու­թյան հա­մար նշա­նա­կու­թյուն չու­նի քա­հա­նա­յի ար­ժա­նի­քը, ե­թե շնորհք ստա­ցող հավա­տա­ցյալը հավատ­քով է մոտե­նում դեպի ս. խոր­հուրդ­նե­րը: Աս­տու­ծո շնոր­հը նաև ա­նար­ժան քա­հա­նա­յի շնոր­հա­գոր­ծու­թյամբ իջ­նում է հավա­տա­ցյալի վրա, ուստիև հարգ­վում է ոչ թե քա­հա­նա­յի անձ­նավո­րու­թյունն, այլ նո­րա պաշ­տոնը. «Վասն զի ա­մէն ոք, որ պատ­ւում է քա­հա­նա­յին, Աստ­ծուն է փա­ռա­ւո­րում ու պատ­ւում, եւ որ ար­հա­մար­հում է, Աստ­ծուն է թշնա­մա­նում»[28]: Ուստիև ոչ մի մարդ չի կա­րող կապ­տել հո­գևո­րա­կա­նի ձեռ­նադ­րու­թյունն ու վերս­տին նո­րան աշ­խար­հա­կան դարձ­նել[29]: Հո­գևոր իշ­խա­նու­թյունն ևս մի­միայն ա­պաշ­խա­րան­քի է են­թար­կում, իսկ վերջ­նա­կա­նա­պես զրկում է ձեռ­նադ­րու­թյան շնոր­հից մի­միայն այն ժա­մա­նակ, երբ հո­գևո­րա­կանն ար­հա­մար­հում է Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյունն ու կար­գե­րը և ու­րեմն նո­րա հա­մար մա­հա­նում է ամեն մի հավա­տա­ցյալի ա­ռաջ[30]:

Դ. Ինչ­պես որ բուն ձեռ­նադ­րու­թյունն սկսվում է դպրու­թյան կամ կի­սա­սար­կավա­գու­թյան աս­տի­ճա­նից, այն­պես էլ աշ­խար­հից հե­ռու մնալն յուր ու­նե­ցած վի­ճա­կով, նույն­պես և ըստ ա­մե­նայ­նի Աս­տու­ծո նվի­րվի­լը սկսվում է այդ աս­տի­ճա­նից, վասնզի բուն այդ ձեռ­նադ­րու­թյամբ են նո­քա սկսում Ս. Հո­գու սպա­ռա­զեն պաշ­տոնյան դառ­նալ: «Ե­թէ ոք գայ առ իս, եւ ոչ ա­տեայ զհայր եւ զմայր եւ զոր­դիս եւ զեղ­բայրս եւ զքորս, նաեւ զանձն եւս իւր, ոչ կա­րէ իմ ա­շա­կերտ լի­նել: Զի որ ոչ բառ­նայ զխաչ իւր եւ գայ զկնի իմ, ոչ կա­րէ իմ ա­շա­կերտ լի­նել»[31]: Հե­տևա­բար յու­րա­քան­չյուր ոք ինչ­պես մտնում է այդ ս. կոչ­ման մեջ, այն­պես էլ պետք է մի­միայն յուր կո­չու­մը ճա­նա­չե և ոչ թե նո­րից հետ նա­յե աշ­խար­հի վրա: Ուստիև ա­մուս­նա­ցած հո­գևո­րա­կա­նը չի կա­րող կնոջ մա­հից հետո նո­րեն նա­յել աշ­խար­հի վրա և կրկին ա­մուս­նա­նալ[32]: Այլև ա­մուս­նու­թյան ս. Ուխ­տը հաս­տա­տում է մի ան­գամ ա­մուս­նա­նա­լու և հավա­սա­րու­թյան սկզբուն­քի վրա, ըստ ո­րում և ա­մուս­նա­ցած հո­գևո­րա­կանն յուր ա­մուս­նա­կան կյան­քով ևս օ­րի­նա­կե­լի պետք է լի­նի ժո­ղո­վուր­դի մեջ: Այդ­պես և նա չի կա­րող այ­րու հետ ա­մուս­նա­ցած լի­նել, որ նույնիսկ Հին Ուխ­տում ար­գել­ված էր[33]: «Եւ ե­թէ ե­րէցն մեռ­ցի, կինն առն չիշ­խէ լի­նել, եւ ոչ ե­րէցն կին առ­նել», - հրա­մա­յում է Շա­հա­պի­վա­նի ս. ժո­ղո­վը[34]: Ա­մուս­նա­կան միու­թյան և այր ու կնոջ հավա­սա­րու­թյան, այլև քրիս­տո­նեա­կան ճշմա­րիտ սի­րո ի­րա­կա­նաց­ման հաս­տա­տու­թյունը մի­միայն մի ան­գամ ա­մուս­նա­նա­լով է և ոչ թե կրկնա­մուս­նու­թյամբ, կամ բազ­մակ­նու­թյամբ, ինչ­պես տե­սանք: Իսկ այս­պի­սի ուխ­տի ի­րա­կա­նա­ցու­մը պետք է միշտ լի­նի ե­կե­ղե­ցում կա­նո­նա­կան կար­գով, ա­պա թե ոչ` Ե­կե­ղե­ցին, ու­սու­ցա­նե­լով մի ճշմար­տու­թյուն և օ­րի­նակ­նե­րը չու­նե­նա­լով, թե­րի կլի­նի յուր կա­տար­ման ըն­թաց­քում, ըստ ո­րում և եր­կու ան­գամ ա­մուս­նա­ցա­ծը չէ ըն­դուն­վում հո­գևոր կոչ­ման մեջ:

Բայց Քրիս­տո­սի խոս­քե­րից տես­նում ենք, որ կա մի կա­տար­յալ ա­ռա­քի­նու­թյուն ևս, այն է` ա­մե­նայն ինչ թող­նել մի­միայն Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը տա­րա­ծե­լու հա­մար[35]: Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նա­ցումն լի­նե­լով, պետք է այդ բարձր ա­ռա­քի­նու­թյան ի­րա­կա­նա­ցումն ևս ու­նե­նա կա­նո­նա­կան հաս­տա­տուն կար­գով, ուստիև բա­ցի ա­մուս­նա­ցած հո­գևո­րա­կան­նե­րից, ու­նի նաև կու­սակ­րոն հո­գևո­րա­կան­ներ, ո­րոնք յու­րյանց սա­կավու­թյան պատ­ճա­ռով կա­րող են կո­չվիլ ժո­ղո­վուր­դի մի­ջից: Այս ա­ռա­քի­նա­կան կո­չու­մը թե՛ այ­րիա­ցած հո­գևո­րա­կան­նե­րի ու թե՛ ա­մու­րի­նե­րի հա­մար էլ հնա­րավոր է և կարգ է[36]: Կու­սակ­րոն հո­գևո­րա­կանք, ո­րոնց բարձր աս­տի­ճան­ներն են` վար­դա­պետ ու ե­պիս­կո­պոս և լրումն է Կա­թո­ղի­կո­սը, ըն­ծայ­վում են Քրիս­տո­սին իբ­րև այն կո­չված­նե­րը, որ թող­նում են ա­մե­նայն ինչ, կրում են Քրիս­տո­սի խաչն և ա­ռանց հետ նա­յե­լու` ժո­ղո­վուր­դի անձ­նվեր հո­վիվ­ներ ու քա­րո­զիչ­ներ և Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու շա­հե­րի անձ­նա­զոհ հո­գա­ցող­ներ են դառ­նում[37]: Այդ մա­սին ամ­փոփ բա­ցատ­րու­թյուն է տա­լիս և Եզ­նի­կը[38]: Այս­պի­սի կար­գի հիմ­քը, սկսվելով ա­ռա­քյալ­նե­րից, Հայաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում ևս ո­րոշ կա­նո­նավո­րու­թյուն ստա­ցավ Ս. Գրի­գոր Լու­սավոր­չով, որ քա­հա­նա­յա­պե­տա­կան ա­թոռ բարձ­րա­նա­լիս թո­ղեց յուր կնոջ Մա­րիա­մին` վան­քում կրոնավո­րվելու, իսկ յուր որ­դի­նե­րից Ս. Ա­րիս­տա­կեսն ա­բե­ղա­յա­ցավ, մինչ­դեռ Ս. Վրթա­նեսն ա­մուս­նա­ցավ, քա­հա­նա­յա­ցավ և հետո կա­թու­ղի­կո­սու­թյան հաս­նե­լով` հոր օ­րի­նա­կին հե­տևեց: Այդ­պես ա­րին առ­հա­սա­րակ Ս. Գրի­գոր Լու­սա­վոր­չի որ­դիք ու թոռ­նե­րը[39]:

Ակն­հայտ­նի է, որ ոչ թե լոկ կու­սակ­րոնու­թյունն է ինքնըստ­ինքյան բարձր ա­ռա­քի­նու­թյուն, ինչ­պես մո­լո­րա­բար ու­սու­ցա­նում է Հռովմեա­կան Ե­կե­ղե­ցին, այլ այդ անձ­նա­զո­հու­թյան բարձր աս­տի­ճանն է, ո­րով պետք է փայ­լի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան կա­տա­րե­լա­պես նվի­րվա­ծը[40]: Եվ այդ կոչ­ման մշտա­կան հարա­ցույցն է կու­սակ­րոն­նե­րի միա­բա­նու­թյունը, ո­րոնք, անձ­նա­կան ո­չինչ չու­նե­նա­լով և աշ­խար­հա­յին ա­մե­նայն հոգ­սե­րից հե­ռա­նա­լով, հո­գով, սրտով միա­նում են, մի ըն­տա­նիք կազ­մում և նվիր­վում ժո­ղո­վուր­դին քա­րո­զե­լու, ամեն կերպ օգ­նե­լու, աղ­քատ­նե­րին ու խե­ղե­րին խնա­մե­լու և պատս­պա­րե­լու վսեմ գոր­ծին[41]:  Եվ որ կու­սակ­րոնու­թյունն ոչ թե ինքնըստինքյան է ա­ռա­քի­նու­թյուն, այլ միայն բարձր անձ­նա­զո­հու­թյան և անձ­նվի­րու­թյան մի­ջոց է, այդ հայտ­նա­պես ե­րևում է, երբ տես­նում ենք, թե ինչ­պես Ս. Ներ­սես 2040-ի [է] հասց­նում վան­քե­րի թիվը հիշյալ նպա­տա­կով, և կամ ե­ղած ճգնավո­րա­կան վան­քերն ան­գամ յու­րյանց նպա­տա­կը քա­րո­զելն էին ճա­նա­չում[42], մինչ­դեռ կա­նանց վան­քեր գրե­թե բնավ չենք տես­նում և Հռովմեա­կան պե­տութ­յան այդ­պի­սի վան­քե­րի բազ­մու­թյունը ոչ մի ազ­դե­ցու­թյուն չէ ա­նում Հա­յոց կյան­քի վե­րա: Այլև Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին երբեք չըն­դու­նեց կու­սակ­րոն աշ­խար­հա­կան­ներ, ո­րի դեմ թյուր քա­րո­զու­թյուն էլ կար[43], և կու­սակ­րոնու­թյան վե­ղարն այդ­պի­սի հո­գևո­րա­կա­նու­թյան հատուկ զգեստ դարձ­րեց:

Ե. Չնա­յե­լով որ հո­գևո­րա­կան­ներն աս­տի­ճան­նե­րի տար­բե­րու­թյուն­ներ ու­նին, այ­նով հան­դերձ բո­լո­րի պար­տիքն էլ ընդ­հան­րա­պես մեկ է: Հո­գևո­րա­կա­նի պար­տի­քը տա­րած­վում է նո­րա վար­քի, գոր­ծի ու խոս­քի վրա:

Վար­քով հո­գևո­րա­կա­նը պետք է յուր կեն­ցա­ղա­վա­րու­թյան ըն­թաց­քում թե՛ անձ­նա­պես, թե՛ ըն­տա­նի­քի, թե՛ ե­կե­ղե­ցու և թե՛ ժո­ղո­վուր­դի մեջ հավա­տար­մու­թյամբ հե­տևի Աս­տու­ծո պա­տվի­րան­նե­րին: Նա միշտ պետք է գի­տե­նա, որ ե­թե յուր վար­քով հանցավոր­վում է և չէ զղջում, ա­պաշ­խա­րում ու խոս­տո­վա­նում յուր մեղ­քե­րը նախքան յուր պաշ­տոնը կա­տա­րե­լը[44], կրկին և ե­ռա­կի մեղք է գոր­ծում, մեկ` յուր հո­գու վե­րա­բեր­մամբ, մեկ` աղոթ­քով անլ­սե­լի դառ­նա­լով Աս­տու­ծուն, և մեկ էլ` գայ­թակ­ղեց­նե­լով յուր ժո­ղովր­դա­կան­նե­րին: Ըստ ո­րում և Քրիս­տոս ա­սում է. «Եւ որ ոք գայ­թակ­ղե­ցու­ցէ զմի ի փոքր­կանցս յայս­ցա­նէ յիս հա­ւա­տա­ցե­լոց, լաւ է նմա ե­թէ կա­խի­ցի եր­կան ի­շոյ ընդ պա­րա­նոց նո­րա եւ ընկղ­մի­ցի ի խորս ծո­վու» (Մատթ., ԺԸ 6). այ­սինքն` ավե­լի լավ է, որ այդ­պի­սին յուր վզից կա­պե եր­կա­նա­քա­րը և գլո­րվի ծո­վի հա­տա­կը, որպեսզի ան­հետ լի­նի և յուր մարմ­նով ան­գամ գայ­թա­կղու­թյուն չպատ­ճա­ռե: Իսկ գայ­թակ­ղեց­նելն այն­քան ծանր հան­ցանք է, որ Պո­ղոս ա­ռա­քյալն ա­սում է. «Վաս­նո­րոյ ե­թէ կե­րա­կուր գայ­թակ­ղե­ցու­ցա­նէ զեղ­բայրն իմ, ոչ կե­րայց միս յա­ւի­տեան, զի մի զեղ­բայրն իմ գայ­թակ­ղե­ցու­ցից»[45]: Հե­տևա­բար հո­գևո­րա­կա­նը պետք է նախ հե­ռու պա­հե զինքն այն ամեն շե­ղում­նե­րից, ո­րոնք նույնիսկ աշ­խար­հա­կան­նե­րի մեջ դա­տա­պար­տե­լի է, և ավե­լի ևս պետք է ա­ռա­քի­նու­թյան ձգտի: «Եւ զոր բա­նիւք ոք ու­սու­ցա­նէ, նախ գոր­ծովք պարտ է կա­տա­րել. զի չէ ինչ շա­հա­ւոր բան ա­ռանց գոր­ծոց. «Սկսաւ Յի­սուս առ­նել, եւ ա­պա ու­սու­ցա­նել». եւ «Որ ա­րաս­ցէ ինքն եւ ու­սուս­ցէ այ­լոց, նա մեծ կո­չես­ցի յար­քա­յու­թեանն երկ­նից»: Ի միտ առ, զի ճրա­գունք ի լու­ցե­լոյ ճրա­գէ լու­սա­ւո­րին եւ ոչ ի խա­ւա­րե­լոցն. եւ ժո­ղո­վուրդք ի ձեռն սրբոցն սրբին եւ ոչ յաղ­տե­ղա­ցե­լոցն մե­ղօք. զի քա­հա­նայն իբ­րեւ ակն ի մարմ­նի է ի մէջ ժո­ղովր­դոց», - գրում է ոս­կեգ­րիչ ս. հայ­րը[46]:

Գոր­ծով էլ հո­գևո­րա­կա­նը պետք է նախ յուր պաշ­տոնը ճշմար­տու­թյամբ և սրտավո­րու­թյամբ կա­տա­րե ե­կե­ղե­ցում`  ըստ սահ­մա­նված կար­գե­րին, և երկ­րորդ` իբ­րև հո­վիվ սի­րով և անձ­նա­զո­հու­թյամբ աշ­խա­տի յուր հոտի ու նո­րա յու­րա­քան­չյուր ան­դա­մի հա­մար: Հո­գևո­րա­կանն, յուր պաշ­տոնը կա­տա­րե­լով, պետք է ան­շա­հա­սեր լի­նի, այ­սինքն` երբեք շնոր­հա­գոր­ծու­թյան հա­մար վարձ չպա­հան­ջե, զի շնոր­հը ձրի է` ըստ այնմ, թե` «ձրի ա­ռիք եւ ձրի տուէք»: Իսկ ժո­ղո­վուր­դը նվեր­նե­րով է ըն­դու­նում այդ շնորհ­նե­րը, այ­սինքն` ըստ կա­րո­ղու­թյան մաս հա­նե­լով Աս­տու­ծո պաշ­տոնյա­յի և ե­կե­ղե­ցու պահ­պա­նու­թյան հա­մար, վասնզի «Ո ո՞ք եր­բէք զի­նուո­րի­ցի իւ­րովք թո­շա­կօք. ո՞ ոք տնկի­ցէ այ­գի, եւ ի պտղոյ նո­րա ոչ ու­տի­ցէ, ո՞ ոք ա­րա­ծի­ցէ խաշն եւ ի կա­թա­նէ խա­շինն ոչ ու­տի­ցէ», - ա­սում է Պո­ղոս ա­ռա­քյալը[47]:

Երկ­րորդ` հո­գևո­րա­կա­նը պետք է իբ­րև քաջ հո­վիվ գնա յուր մո­լո­րյալ ու կոր­չող ոչ­խա­րի հե­տևից, նո­րա հա­մար հո­գա, ամեն կերպ մի­ջոց­ներ գտնե­լով, և երբեք յուր վեր­ջին ոչ­խարն ան­գամ գայ­լե­րին չմատ­նե: Նա պար­տավոր է վարձ­կան չլի­նել, այլ` անձ­նա­զոհ քաջ հո­վիվ, ա­նուն-ա­նուն ճա­նա­չել յուր ամեն մի հավա­տա­ցյալին ու յուր ձայ­նը քաղցր ու ծանոթ դարձ­նել նո­րան դեպի ճշմար­տու­թյան ճա­նա­պար­հը, դեպի փրկու­թյուն, ինչ­պես ո­րո­շում է Քրիս­տոս[48]:

Եր­րորդ` հո­գևո­րա­կա­նը պետք է ամեն կերպ յու­րա­քան­չյուր ան­հա­տի և ըն­տա­նի­քի բա­րե­կամն ու մտե­րի­մը լի­նի` նո­րան կա­րե­կից, խորհր­դա­տու, օգ­նա­կան, խրա­տող և նեղ օ­րում նե­ցուկ դառ­նա­լու հա­մար: Նա չպետք է մի­միայն պաշ­տոն կա­տա­րե­լու հա­մար հան­դի­պի յուր ծու­խե­րը, այլ նաև նո­ցա կա­րեկ­ցե­լու, մխի­թա­րե­լու և կա­րևոր օգ­նու­թյուն հասց­նե­լու հա­մար. ըստ ո­րում, յուր հոտի կա­րող­նե­րի մի­ջոց­նե­րով պետք է օ­ժան­դա­կե ան­կա­րող­նե­րին ա­մե­նայն ժա­մա­նակ: «Պարտ է մեզ, որ կա­րողս եմք` զտկա­րու­թիւն տկա­րացն բառ­նալ, եւ մի՛ ան­ձանց եւ եթ հա­ճոյ լի­նել. Այլ իւ­րա­քան­չիւր ոք ի մէնջ ըն­կե­րին հա­ճոյ լի­ցի ի բա­րիս վասն շի­նու­թեան», - ա­սում է Ս. ա­ռա­քյալը[49]: Իսկ այս ի­րա­գոր­ծել տվո­ղը, ի­րա­գոր­ծե­լու ճա­նա­պարհ ցույց տվող և հարմարեց­նող, պատ­շա­ճողն է քա­հա­նան:

Վեր­ջա­պես խոս­քով` հո­գևո­րա­կա­նը պետք է ա­մե­նայն ժա­մա­նակ Աս­տու­ծո բար­բա­ռը վա­յել­չա­պես լսե­լի ա­նե յուր հոտի ա­կան­ջում[50], նո­րա լե­զուն պետք է քա­րո­զու­թյան ծա­ռա­յե թե՛ ե­կե­ղե­ցում, թե՛ տա­նը, թե՛ ամեն մի հան­դի­պած տե­ղում` ա­ռիթ առ­նե­լով ճշմար­տու­թյան ձայ­նը ան­խա­փան հնչեց­նե­լու ա­մեն­քի սրտում, որպեսզի միշտ զգու­շա­նան: Ըստ ո­րում և երբեք չպետք է տա­տամ­սի` հան­դի­մա­նե­լու ա­ռան­ձին, խրա­տե­լու և կա­րևոր դեպ­քում նույնիսկ շա­տե­րի ներ­կա­յու­թյամբ, ե­թե այդ է պա­հան­ջում ան­հա­տի ա­ռանձ­նա­հատկու­թյունը: «Այլ զգոյշ կաց, միշտ բո­ղո­քէ՛, ա­ղա­ղա­կէ ան­դա­դար, քննէ եւ լսէ ա­մէն ինչ, փու­թով կան­չէ ու խրա­տէ ո­մա՛նց սաս­տով, ո­մա՛նց ա­ղեր­սան­քով, ո­մա՛նց փա­փա­գե­լի ար­քա­յու­թեան ե­րա­նու­թեամբ յոր­դո­րէ՛, ո­մա՛նց հիաց­րու հան­դեր­ձեալ չար տան­ջանք­նե­րի երկ­իւ­ղով, ո­մա՛նց խրա­տէ ե­կե­ղե­ցու մէջ, որ ու­րիշ­նե­րը սո­վո­րեն, ո­մա՛նց ա­ռան­ձին յան­դի­մա­նէ, որ չլի­նի, թէ ու­րիշ­նե­րից ա­մա­չե­լով` ու­րա­նան իւ­րեանց մեղ­քե­րը եւ ձեր յան­դի­մա­նու­թիւնն ար­հա­մար­հեն»: Ա­հա այս­պի­սի հրա­հանգ է տա­լիս սուրբ Հայ­րա­պե­տը և հե­տո ա­սում է. «Դէտ ես, ա­ղա­ղա­կեա՛, տե­սուչ ես, յան­ձան­ձեա՛, ա­ռաջ­նորդ ես, յե­կե­ղե­ցի հե­տե­ւեա՛. հո­վիւ ես, յու­ղիղ հա­ւատս ա­րա­ծեա՛, բժիշկ ես, զվէրս մե­ղացն բժշկեա՛, նա­ւա­պետ ես, զնաւ՛դ զեր­ծո՛ յա­լէ­կո­ծու­թե­նէ: Ա­ւանդ ստա­ցար եւ հա­մար ու­նիս տալ, թէ եւ սուղ ինչ հեղ­գա­յե­ցես»:

Բնա­կա­նա­բար հո­գևո­րա­կա­նը ոչ միայն իբ­րև Աս­տու­ծո պաշ­տոնյա պետք է յուր դիր­քին հա­մե­մատ պար­տի­քը կա­տա­րե, ոչ միայն իբ­րև ժո­ղո­վուր­դի բա­րօ­րու­թյան հո­գա­ցո­ղու­թյունն ստանձ­­նող պետք է պար­զե­րես դառ­նա յուր պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան մեջ, այլև ձեռ­նադ­րու­թյամբ ան­հա­մար քան­քար­ներ ստա­նա­լով` պետք է հա­րյու­րա­պա­տիկ և հա­զա­րա­պա­տիկ ար­դյու­նա­վո­րե` ըստ Տի­րոջ ա­ռա­կին (Մատթ., ԻԵ 15-28): Նախ պետք է գի­տե­նա, որ ե­թե հավա­տա­ցյալը պար­տա­կան է հա­րյուր դա­հե­կան, ին­քը պար­տա­կան է բյուր քան­քար Աս­տու­ծո ա­ռաջ (Մատթ., ԺԸ 24), ին­քը պետք է ար­դյունավո­րե և Աս­տու­ծո վճա­րե, որ ժո­ղո­վուրդն էլ ար­դյունավո­րե­լով յու­րյան վճա­րե իբ­րև Աս­տու­ծո պաշ­տոնյա­յի: Իսկ դո­րա համար հո­գևորա­կա­նը պետք է յուր կար­գա­կից­նե­րի մեջ ևս ճշմա­րիտ և օ­րի­նա­կե­լի եղ­բայր լի­նի և ոչ թե կռվա­րար, հայ­հո­յող, ան­հաշտ ու հափշ­տա­կող[51]: Պար­տա­ճա­նա­չու­թյուն առ Աստ­ված, առ ըն­կեր, առ հոտն և առ սե­փա­կան ան­ձը` ա­հա՛ հո­գևո­րա­կա­նի կյան­քի նշա­նա­բա­նը: Լի­նել մի կող­մից Աս­տու­ծո որ­դի, սրբու­թյան պաշ­տոնյա ու ե­կե­ղե­ցու զի­նվոր, և մյուս կող­մից` ճշմա­րիտ հո­վիվ յուր հոտի, սրտա­գո­րով հայր  և ամեն մի հա­յի եղ­բայր - ա­հա հո­գևո­րա­կա­նի կո­չու­մը[52]:

Զ. Բա­ցի վե­րո­հիշյալ ե­րեք ընդ­հա­նուր պար­տավո­րու­թյուն­նե­րից յու­րա­քան­չյուր հո­գևո­րա­կան, ըստ յուր աս­տի­ճա­նին, ու­նի նաև մաս­նավոր իշ­խա­նու­թյուն, ո­րից բղխում են մաս­նավոր պար­տիք­ներ և ի­րավունք­ներ, վասնզի պար­տավո­րու­թյունը միևնույն ժա­մա­նակ և ի­րավա­սու­թյուն է: Ընդ­հան­րա­կան Հայ­րա­պե­տի իշ­խա­նու­թյունն է.

1. Որ ինքն է Հայաստանյայց ս. Ե­կե­ղե­ցու ա­ռա­քե­լա­հաջորդ միակ ընդ­հան­րա­կան գլու­խը և հո­գևոր տերը, որ­պես և հիշ­վում է ա­մե­նայն ե­կե­ղե­ցում:

2. Պահ­պա­նել Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ավան­դա­կան ա­նա­րա­տու­թյունը թե՛ դավա­նա­կան, թե՛ բա­րո­յա­կան, թե՛ կա­նո­նա­կան մա­սում և թե յուր ծայ­րա­գույն իշ­խա­նու­թյունն ու հե­ղի­նա­կու­թյունը:

3. Ե­պիս­կո­պոս­ներ ձեռ­նադ­րել և հո­գևո­րա­կա­նաց ձեռ­նադ­րու­թյունը կար­գադ­րել` ըստ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյան:

4. Մյու­ռոն օրհ­նել ու բաշ­խել:

5. Ե­պիս­կո­պոս­նե­րին ու վար­դա­պետ­նե­րին խրա­տել ու պատ­ժել, նույն­պես և պար­գևատ­րել կամ ավա­գու­թյուն տալ:

6. Ուխ­տա­զանց ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րին կար­գա­լույծ ա­նել ու բա­նադ­րել, նույն­պես և հա­մայնք­ներ նզո­վել կամ նե­րել:

7. Ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցա­կան ընդ­հա­նուր ժո­ղով գու­մա­րել:

8. Կա­րևոր դեպ­քե­րում ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րին տե­ղա­փո­խել:

9. Վան­քե­րում կար­գադ­րու­թյուն­ներ ա­նել:

10. Փոքր կա­թու­ղի­կոս­նե­րին ու պատ­րիարք­նե­րին ի­րավա­տրա­կան, խրա­տա­կան, զգու­շա­ցու­ցիչ, գո­հու­թյան, հոր­դո­րա­նաց, օրհ­նու­թյան և պար­գևատ­րա­կան կոն­դակ­ներ ու­ղար­կել, նույն­պես և առ­հա­սա­րակ բո­լոր հոտին:

11. Նոր վի­ճակ­ներ հաս­տա­տել, նույն­պես և ա­ռաջ­նորդ­ներ նշա­նա­կել և ար­ձա­կել:

12. Վե­րա­դի­տել ու հսկել բո­լոր ե­պիս­կո­պոս­նե­րին և առ­հա­սա­րակ հո­գևո­րա­կան­նե­րին Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հավա­տար­մու­թյան ու նա­խան­ձախնդ­րու­թյան նկատ­մամբ:

13. Ծան­րակ­շիռ բո­ղոք­նե­րի հա­մար տնօ­րի­նու­թյուն­ներ ա­նել:

14. Ե­կե­ղե­ցա­կան կար­գե­րի ու կար­գա­պա­հու­թյան հրա­հանգ­ներ տալ:

15. Ժո­ղով­ներ ու խոր­հուրդ­ներ կազ­մել ար­տա­կարգ հար­ցե­րի հա­մար:

16. Այ­ցե­լել վի­ճակ­նե­րը կամ նվի­րակ­ներ ու պա­տվի­րակ­ներ ու­ղար­կել դի­տե­լու կամ քննե­լու և կամ վար­դա­պետ քա­րո­զիչ­ներ ա­ռա­քել բո­լոր վի­ճակ­նե­րը:

17. Բաշ­խում­ներ, նե­րում­ներ, ա­ռանձ­նաշ­նոր­հում­ներ, նույն­պես և օ­րի­նա­կան բա­ցա­ռու­թյուն­ներ ա­նել` ըստ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ո­գուն:

18.Վար­դա­պե­տա­կան (դավա­նա­կան, բա­րո­յա­կան, պաշ­տա­կան և այլ) վճիռ­ներ տալ:

19. Կրոնա­կան գրքեր թույլատ­րել, ար­գե­լել կամ հեր­քել ու ջա­տա­գո­վել տալ Հայաստանյայց ս. Ե­կե­ղե­ցու ճշմար­տու­թյան ձայ­նը հնչեց­նե­լու հա­մար:

20. Դպրո­ցա­կան ու կրոնու­սուց­չա­կան վե­րահս­կո­ղու­թյուն, տնօ­րի­նու­թյուն­ներ ու կա­րևոր կա­նո­նա­կան կար­գադ­րու­թյուն­ներ ա­նել:

21. Վե­րա­դի­տել Հա­յոց ժո­ղո­վուր­դի կրոնա­կան-բա­րո­յա­կան կյան­քը և մի­ջոց­ներ ձեռք առ­նել ճշմա­րիտ կեն­ցա­ղի զար­գաց­ման հա­մար ընդ­հան­րա­պես` մաս­նավոր տե­ղե­կու­թյուն­ներ ևս ստա­նա­լով իբ­րև բարձ­րա­գույն խոս­տո­վա­նա­հայր:

22.  Վար­ձատ­րել ու քա­ջա­լե­րել Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու ջա­տա­գով­նե­րին ու հավա­տա­րիմ­նե­րին ու հետ մղել վնա­սա­կար­նե­րին:

23. Քա­րոզ­չա­կան ա­ռա­քե­լու­թյուն հաս­տա­տել հե­թա­նո­սաց մեջ:

24. Ար­տա­քին ու ներ­քին հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն ու­նե­նալ կա­ռա­վա­րու­թյանց, ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ու հաս­տա­տու­թյանց հետ Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու շա­հե­րի պաշտ­պա­նու­թյան ու բա­րե­զար­դու­թյան հա­մար:

25. Պսա­կի օ­րի­նա­զան­ցու­թյանց ու լուծ­մանց վճիռ­ներ տալ Ս. Սի­նո­դի և Կ. Պոլ­սի կրոնա­կան ժո­ղո­վի քննու­թյուն­նե­րից հետո:

26. Վճիռ­ներ տալ այն խնդիր­նե­րի վրա, ո­րոնք որևիցե կեր­պով կապ ու­նին Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու դավա­նա­կան, բա­րո­յա­կան, պաշ­­տա­կան և մա­նավանդ յոթը ս. խոր­հուրդ­նե­րի ու կա­նոն­նե­րի հետ:

27. Պայ­ծա­ռաց­նել Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու միու­թյունը, սրբու­թյունը, ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունն և ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունը հայտա­րա­րող բո­լոր նշան­նե­րը:

28. Բարձր պա­հել հավատ­քի նշա­նա­կու­թյունը Հայաս­տան­յայց Սբ. Ե­կե­ղե­ցու համար ամեն մի ան­ցա­կան պա­տվից ու հարս­տու­թյունից:

__________________

Վի­ճա­կավոր Ա­ռաջ­նոր­դի իշ­խա­նու­թյունն է.

1. Հի­շվել յուր վի­ճա­կի ե­կե­ղե­ցում վե­հա­փառ Հայ­րա­պե­տի ա­նու­նից հետո և ա­թոռ նստել և գավա­զան բռնել իբ­րև վի­ճա­կի տեր:

2. Ձեռ­նադ­րել յուր վի­ճա­կի հա­մար քա­հա­նա­ներ ու հո­գևոր սպա­սավոր­ներ` ըստ Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու կա­նոն­նե­րին ու կար­գե­րին:

3. Կա­նո­նավո­րել յուր վի­ճա­կի ե­կե­ղե­ցի­նե­րի դրու­թյունը:

4. Պահ­պա­նել ու պա­հել տալ Աս­տու­ծո պա­տվի­րան­ներն ու Հա­­յաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյունը, կար­գե­րը, պաշ­­տա­մունքն ու կա­նոն­նե­րը:

5. Այ­ցե­լու լի­նել ժո­ղո­վուր­դի կա­րոտ և ա­նօգ­նա­կան­նե­րին, օգ­նել հայ­րա­բար, տա­րին ե­րիցս շրջել վի­ճա­կը, հո­վվել, խնա­մել ու խրա­տել յուր հոտը` ըստ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյան ու կա­նո­նաց:

6. Հնա­զան­դու­թյուն ար­ծար­ծել ժո­ղո­վուր­դի մեջ յուր Հայ­րա­պե­տի ներ­քո և հավա­տար­մու­թյուն առ Հայաստանյայց ա­ռա­քե­լա­կան ս. Ե­կե­ղե­ցին:

7. Պա­տա­րագ մա­տու­ցա­նել և աղոթել ժո­ղո­վուր­դի հա­մար:

8. Օրհ­նել ու սրբել «ձե­ռամբ և բու­թիւ» այն ա­մենն, ինչ որ հա­կա­ռակ չէ Հա­յոց Ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյան[53]:

9. Դի­տել, վի­ճա­կավոր խոս­տո­վա­նա­հայ­րու­թյամբ տե­ղե­կա­նալ, խրա­տել, պատ­ժել օ­րի­նա­զանց­նե­րին և ուխ­տա­զանց­նե­րին:

10. Պահ­պա­նել ժո­ղո­վուր­դը գայ­թակ­ղե­ցու­ցիչ­նե­րից և օձ­տող­նե­րից, հա­տա­նել մե­ռյալ ան­դամ­նե­րին և քա­ջա­լե­րել հավա­տա­րիմ մշակ­նե­րին:

11. Ժո­ղո­վուր­դի նվի­րա­բե­րու­թյունը և ե­կե­ղե­ցա­կան ար­դյունք­նե­րը սրբու­թյամբ ծա­ռա­յեց­նել Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու հա­մար` հսկե­լով և վի­ճա­կի վան­քե­րի բա­րե­կար­գու­թյան վրա:

12. Խստիվ հսկել վի­ճա­կի ժո­ղովր­դա­կան կյան­քի ու կրոնա­կան կրթու­թյան վրա թե՛ դպրոց­նե­րում և թե՛ ա­մե­նու­րեք` զար­գաց­նե­լով ե­կե­ղե­ցա­սի­րու­թյունը և ա­ռաջ վա­րե­լով ճշմար­տու­թյունն ու լույսը:

Վեր­ջա­պես քա­հա­նա­յի իշ­խա­նու­թյունն է.

1. Հավա­տով ու եր­կյու­ղա­ծու­թյամբ կա­տա­րել յուր ե­կե­ղե­ցա­կան պաշ­տոնը, բնավ չշե­ղվելով Հայաստանյայց ս. Ե­կե­ղե­ցու կար­գե­րից:

2. Գոր­ծով կա­տա­րել և խոս­քով ու­սու­ցա­նել ս. Ավե­տա­րանն ու Հայաստանյայց ս. Ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյունը:

3. Կա­պել և ար­ձա­կել իբ­րև խոս­տո­վա­նա­հայր` ձգտե­լով ա­մեն­քին ուղ­ղել դեպի ճշմար­տու­թյուն:

4. Բժշկել հո­գե­պես ու մարմ­նա­պես քա­րո­զու­թյամբ և օրհ­նու­թյամբ:

5. Մկրտել ու դրոշ­մել և պսա­կել:

6. Ս. Պա­տա­րա­գը մա­տու­ցա­նել հավատ­քով, եր­կյու­ղա­ծու­թյամբ և ջեր­մե­ռան­դու­թյամբ:

7. Այ­ցե­լու և օգ­նա­կան հայր լի­նել յու­րա­քան­չյուր ծխա­կա­նի և օ­րի­նա­կով ու քա­րո­զով մխի­թա­րել և ա­ռաջ­նոր­դել ա­մեն­քին թե՛ ըն­տա­նիք­նե­րում, թե՛ դուր­սը, թե՛ հաս­տա­տու­թյանց մեջ և թե՛ հիվան­դա­նոց­նե­րում ու բան­տում:

Ա­հա այ­սոնք են[54] ընդ­հան­րա­կան Հայ­րա­պե­տի, վի­ճա­կավոր ե­պիս­կո­պո­սի և ծխա­տեր քա­հա­նա­յի ի­րավա­սու­թյունք, ո­րոնք բո­լորն էլ ի միա­սին ամ­փոփ­վում են ա­ռաջ­նի իշ­խա­նու­թյան մեջ և ճյու­ղավոր­վում են մյուս­նե­րի վրա: Եվ ինչ­պես որ ե­պիս­կո­պո­սա­կան աս­տի­ճա­նի վրա կա­թու­ղի­կո­սա­կան կոն­դա­կով կամ թե վար­դա­պե­տա­կան ձեռ­նադ­րու­թյամբ կա­րող են ավե­լա­նալ ու­րիշ այլև­այլ ի­րավա­սու­թյունք, ըստ ավա­գու­թյան կամ ուս­ման, նույն­պես և քա­հա­նա­յի (կամ ա­բե­ղա­յի) իշ­խա­նու­թյան վրա կա­րող են ձեռ­նադ­րու­թյամբ կամ հայ­րա­պե­տա­կան շնոր­հա­բաշ­խու­թյամբ բա­րե­զար­դվիլ ավա­գու­թյան, մաս­նավոր ի­րավանց և ու­սում­նա­կան շնորհ­նե­րի աս­տի­ճան­ներ (քա­հա­նա­յին` մա­գիստ­րո­սու­թյուն, իսկ ա­բե­ղա­յին` վար­դա­պե­տու­թյուն), յու­րա­քան­չյուր աս­տի­ճան յուր գե­րա­դաս կար­գի սպա­սավորն է, ինչ­պես և բո­լո­րին սպա­սավոր է քա­հա­նա­յա­գոր­ծա­կան պաշ­տոնի հա­մար սար­կավա­գը, որ յուր մեջ ամ­փո­փում է ստո­րին սպա­սավոր­նե­րի աս­տի­ճանն ու գլխավո­րու­թյունը և թե­րևս ու­նի յուր ավա­գու­թյունը սար­կավա­գա­պե­տու­թյան մեջ, որ­պի­սիք էին Ս. Սա­հա­կի Ե­րե­միա և Ս. Ներ­սի­սի Մու­րիկ սար­կավա­գա­պետ­նե­րը:

Է. Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին տո­գո­րված նվի­րա­պե­տա­կան ո­գով, Դ դա­րից ձգտում էր վե­րաց­նել յուր բո­լոր կղե­րի ա­մուս­նու­թյունն և կու­սակ­րոնու­թյուն հաս­տա­տել նո­րա մեջ, որ և վերջ­նա­կա­նա­պես հրա­տա­րա­կեց Գրի­գոր Է[55] ԺԱ դա­րում, թեև այդ նո­րու­թյունը հա­զիվ ընդ­հան­րա­ցավ 3-4 դար հեղա­փո­խե­լուց հետո: Այս հա­կավե­տա­րա­նա­կան ըն­թաց­քով հռովմեա­կանք ար­հա­մար­հում են ա­մուս­նու­թյունը, ե­կե­ղե­ցա­կա­նին ան­պատ­շաճ դարձ­նե­լով, և միևնույն ժա­մա­նակ ա­մուս­նա­ցած մար­դուն կա­տա­րե­լա­պես ար­գելք է լի­նում ե­կե­ղե­ցուն ծա­ռա­յել: Հայտ­նի է, որ Պետ­րոս ա­ռաք­յալն ու Փի­լիպ­պոս սար­կավագն ան­գամ ա­մուս­նա­ցած էին (Մատթ., Ը 14. Գործք, ԻԱ 8-9). տե­սանք, որ թե՛ Քրիս­տոս և թե՛ Պո­ղոս ա­ռա­քյալը չեն պա­հան­ջում, որ ա­մենքն էլ կու­սա­կան կյան­քով նվի­րվին ե­կե­ղե­ցա­կան գոր­ծին, և մին­չև ան­գամ վեր­ջինս ա­սում է, թե քա­հա­նան ու սար­կավա­գը պետք է «մի կնոջ այր» լի­նին (Ա Տիմ., Գ 2, 4, 12): Կու­սակ­րոնու­թյամբ Աս­տու­ծո գոր­ծին նվի­րվի­լը բարձր ա­ռա­քի­նու­թյուն էր և ոչ թե պար­տավո­րիչ, ըստ ո­րում, ա­մուս­նա­ցած քա­հա­նա­յին  էլ թույլատր­վում էր այդ նպա­տա­կով հա­մա­ձայ­նվիլ յուր ա­մուս­նու հետ ու վանք մտնել` ըստ ա­ռա­քե­լա­կան կա­նո­նին: Հան­ցանք էր թող­նել կնո­ջը սա­կայն, ե­թե նա չէր հա­մա­ձայն­վում: Երբ Ե­գիպ­տո­սի ե­պիս­կո­պոս Պափ­նու­ցիո­սը հարց բարձ­րաց­րեց Նի­կիո ս. ժո­ղո­վում կու­սա­կրոնու­թյան մա­սին, ժո­ղո­վը վճռեց չպար­տավո­րեց­նել բո­լոր հո­գևո­րա­կան­նե­րին կու­սակ­րոն լի­նե­լու[56]:

Արդ` կու­սակ­րոնու­թյան նվի­րվող այդ­քան հո­գևո­րա­կան գտնել բո­լո­րո­վին անհ­նա­րին է և հե­տևա­բար հո­գևոր պաշ­տոնյա­յի կյան­քը անհ­րա­ժեշ­տա­պես մատն­վում է մե­ղան­չա­կա­նու­թյան: Բայցև այն­պես Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին չէ խոր­շում այդ վտան­գից, վասնզի պա­պա­կան աշ­խար­հա­յին ձգտում­նե­րը պսակ­վում են նույնիսկ այդ կեր­պով, որ յուր կու­սակ­րոն կղե­րով ձեռք է բե­րել ըն­տա­նե­կան ազ­գա­յին և հա­սա­րա­կա­կան կա­պե­րից ա­զատ, հավա­տա­րիմ ու հլու հպա­տակ­նե­րի մի ա­հա­գին բա­նակ, ո­րոն­ցով Հռովմեական քա­հա­նա­յա­պե­տը հաջո­ղա­պես վա­րում է յուր քա­ղա­քա­կա­նու­թյունը:

Երկ­րորդ` Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին շփո­թում է ձեռ­նադ­րա­կան շնոր­հա­բաշ­խու­թյունը և կա­մա­յա­կա­նորեն ստո­րադ­րում է ըստ շնոր­հաց մե­ծին յու­րյանից փոք­րի ներ­քո: Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը, կա­մե­նա­լով թա­գավո­րա­կան շքա­խումբ կազ­մել, ստեղ­ծել է ծի­րա­նավոր­նե­րի (կար­դի­նալ) մի խումբ, ո­րոնք կոչ­վում են «իշ­խանք ե­կե­ղեց­ւոյ» և բարձր են նույնիսկ ար­քե­պիս­կո­պոս­նե­րից, թեև ին­քյանք ե­պիս­կո­պո­սա­կան, քա­հա­նա­յա­կան և սար­կավա­գի աս­տի­ճան­ներ միայն ու­նին: Ե­պիս­կո­պոս կար­դի­նա­լը, քա­հա­նա կար­դի­նա­լը ավե­լի մեծ են, քան ար­քե­պիս­կո­պոս­նե­րը, քան պատ­րիարք­նե­րը և պա­պից հետո երկ­րորդն են, հե­տևա­բար նո­ցա ստա­ցած ձեռ­նադ­րու­թյունը ոչ մի նշա­նա­կու­թյուն չու­նի և կամ իս­կա­պես և էա­պես հատուկ իշ­խա­նու­թյուն չէ տա­լիս ձեռ­նադ­րվո­ղին: Ձեռ­նադ­րու­թյան ս. խոր­հուրդն ան­գամ ծա­ռա­յեց­նում են պա­պա­կան փա­ռա­սի­րու­թյան:

Այս բռնա­կա­լա­կան և շնոր­հա­բաշ­խու­թյան կա­մա­յա­կան ըն­թացք տվող ձգտման հա­կա­ռակ` բնա­կան էր, որ Լու­թե­րը մյուս ծայ­րա­հեղու­թյան դի­մեր: Այդ­պես և ա­րավ. ինքն էլ, լոկ քա­հա­նա­յա­կան ձեռ­նադ­րու­թյուն ստա­ցած լի­նե­լով և ու­րեմն ան­կա­րող լի­նե­լով ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյան ձեռ­նադ­րու­թյուն ըն­ձե­ռել յուր նո­րա­շեն ե­կե­ղե­ցու սպա­սավոր­նե­րի հա­մար, մեր­ժեց մին­չև ան­գամ ձեռ­նադ­րու­թյան կա­րևո­րու­թյունը: Այս­պի­սով, բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցու սպա­սավոր­նե­րը աշ­խար­հա­կան դիրք ստա­ցան և կոչ­վում են լոկ հրա­պա­րա­կա­կան մի կար­գադ­րու­թյամբ, նո­քա ոչն­չով չեն տար­բեր­վում աշ­խար­հա­կան­նե­րից, այլ միայն պաշ­տոն ու­նին ու­սու­ցա­նե­լու, մկրտե­լու ու հա­ղոր­դե­լու, ինչ­պես յու­րա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալ իսկ: Սա­կայն այս պար­զա­պես հա­կա­ռակ է ոչ միայն Պո­ղոս ա­ռա­քյալի խոս­քե­րին, որ ձեռ­նադ­րու­թյամբ է տրվում քա­հա­նա­յա­կան շնոր­հը (Ա Տիմ., Դ 14. Բ Տիմ., Ա 6), ինչ­պես տե­սանք և վե­րը, այլև Գործք ա­ռա­քե­լո­ցում հայտ­նա­պես պատ­մված է, թե ինչ­պես ա­ռա­քյալ­նե­րը ե­րեց­ներ էին ձեռ­նադ­րում Փոքր Ա­սիո ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հա­մար և թե ինչ­պես յոթը սար­կավագ­ներ ձեռ­նադ­րե­ցին, ո­րոնց ընտ­րեց ժո­ղո­վուր­դը, և ո­րոնք լի էին «Հոգ­ւով Սրբով եւ ի­մաս­տու­թեամբ» (ԺԴ 23. Զ 3-6. Թ 28):

Այս ա­մե­նը, ինչ­պես վերն էլ տե­սանք, ցույց են տա­լիս, որ բո­ղո­քա­կանք թե՛ հա­կա­ռակ են ըն­թա­նում ա­ռա­քե­լոց կար­գե­րին ու վար­դա­պե­տու­թյան և թե՛ վե­րաց­նե­լով շնոր­հա­բաշ­խա­կան ավան­դա­կան կար­գը, չքաց­նում են ե­կե­ղե­ցու կո­չումն ան­գամ և յու­րա­քան­չյուր ան­հա­տի կա­մա­յա­կան ինք­նագլ­խու­թյուն տա­լիս: Այս­տե­ղից էլ ծա­գում է ե­կե­ղե­ցու ան­տե­սա­նե­լիու­թյան մո­լո­րու­թյունը և ան­հատ­նե­րի ինք­նափր­կու­մը: Հռովմեական ե­կե­ղե­ցու աշ­խար­հա­յին բռնա­պե­տու­թյան տեղ թա­գավո­րում է բո­ղո­քա­կա­նաց մեջ աշ­խար­հա­յին ե­սա­կա­նու­թյուն ու կա­մա­յա­կան հավա­սա­րու­թյուն:

Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, խոր­շե­լով բռնա­կա­լա­կան և աշ­խար­հա­յին ո­գուց, ա­զատ է այդ ծայ­րա­հեղու­թյուն­նե­րից, նա ճա­նա­չում է թե՛ ա­ռա­քե­լա­կան ձեռ­նադ­րու­թյան բարձր նշա­նա­կու­թյունը, թե՛ շնոր­հա­բաշ­խա­կան հատուկ կար­գը, թե՛ յուր ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րի պաշ­տոնա­կան դիր­քը` ըստ ավան­դա­կան շնոր­հաց և աս­տի­ճա­նա­կան կարգն` ըստ ա­ռա­քյալ­նե­րի ո­րոշ­մանց և թե՛ կա­տա­րյալ միու­թյուն ու հավա­սա­րու­թյուն պա­հե­լով յուր հոտի մեջ, մի­միայն շնոր­հաց ա­ռավե­լու­թյամբ է տար­բե­րում յուր պաշ­տոն­յանե­րին յուր ժո­ղովր­դա­կան­նե­րից: Ինչ որ չու­նի ոք, չի կա­րող և ավան­դել. հո­գևո­րա­կա­նը ստա­նում է ձեռ­նադ­րու­թյամբ այն աստ­վա­ծա­յին շնորհ­ներն, ո­րոնց իշ­խա­նու­թյամբ պար­գևում են և յուր­յանց հավա­տա­ցյալ­նե­րին աս­տվա­ծա­յին փրկա­րար շնորհ­ներ:

Ը. Ձեռ­նադ­րու­թյան ս. խոր­հուրդն անկրկ­նե­լի է (Եբր., Զ 2) և կա­տար­վում է Կա­թու­ղի­կո­սի ու ե­պիս­կո­պո­սի ձեռ­քով ու ս. մյու­ռո­նով կամ թե օրհ­նու­թյամբ` ըստ յու­րա­քան­չյուր աս­տի­ճա­նի կար­գին: Քա­նի որ Կա­թու­ղի­կո­սիցն է իջ­նում ձեռ­նադ­րու­թյան շնոր­հա­բաշ­խու­թյունը բո­լոր ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րի վրա, բնա­կա­նա­բար ա­մե­նայն աս­տի­ճան կա­րող է ստա­ցվիլ նո­րա ձեռ­քով, սա­կայն սո­վո­րա­բար Կա­թու­ղի­կո­սը ձեռ­նադ­րում է մի­միայն ե­պիս­կո­պոս­նե­րին և կա­րևոր դեպ­քում (վար­դա­պետ ե­պիս­կո­պո­սի չե­ղած ժա­մա­նակ) նաև ծայ­րա­գույն վար­դա­պե­տու­թյունն ինքն է տա­լիս: Մինչ­դեռ ե­պիս­կո­պո­սը շնոր­հա­բաշ­խու­թյան սկզբուն­քի հա­մե­մատ կա­րող է ձեռ­նադ­րել մի­միայն նո­ցա, ո­րոնց տա­լիք աս­տի­ճան­ներն ու­նի և ինքն լրիվ, այ­սինքն` քա­հա­նա­յից սկսած դեպի ցածր բո­լոր սպա­սավոր­նե­րին: Ու­րեմն և նա չի կա­րող ուս­ման աս­տի­ճան տալ վար­դա­պե­տին, ե­թե ինքն ևս ծայ­րա­գու­նու­թյուն չու­նի, այլ միայն պարզ ե­պիս­կո­պոս է (տե՛ս. Մաշ­տոց ձեռն.):

Վախ­ճա­նված քա­հա­նա­նե­րի թաղ­ման կար­գի մեջ կա­տար­վում է նաև նո­ցա ճա­կա­տի և աջ ձեռ­քի օ­ծումն ս. մյու­ռո­նով, որ­պես­զի աս­տվա­ծա­յին զորու­թյամբ զի­նվին նո­ցա ոս­կոր­նե­րը և հան­դերձ­յալ կյան­քում նո­քա հաղթա­կան գա­հը բազ­մեն ճշմա­րիտ հով­վաց շար­քում իբ­րև սրբու­թյան պաշ­տո­նյայք և Քրիս­տո­սի պաշ­տո­նա­կիցք (Տե՛ս Քա­հա­նա­յա­թաղ, 69, 70): Ս. Գրի­գոր Տա­թևա­ցին ևս ա­սում է. «Օ­ծա­նեմք զնո­սա որ­պէս զըմ­բիշս, զի ի հան­դէս մտցէ ընդ այս չա­րու­թեան օ­դոյդ», և այդ օ­ծու­մը լրումն է ա­ռա­ջին օծ­ման և նշա­նա­կում է, թե նույն օ­ծու­թյան հան­դի­սի մեջ ճգնել է, խա­չա­կից է ե­ղել Քրիս­տո­սին և կա­տար­ման վախ­ճան ըն­դու­նել, կամ ու­րիշ խոս­քով` քա­հա­նա էր և քա­հա­նա մնում է, և Ս. Հո­գին միշտ նո­րա հետ է: Թաղ­ման ամ­բողջ կարգն էլ այս սկզբուն­քի ար­տա­հայտու­թյունն է պա­րու­նա­կում, ըստ ո­րում և նո­րա աղոթք­նե­րի մեջ ամ­փոփ խնդրվում է Աս­տու­ծուց` կա­տա­րումն տալ այն ա­մե­նին, ինչ որ կազ­մում է քա­հա­նա­յի պաշ­տոնի ու ճշմա­րիտ գոր­ծու­նեու­թյան էու­թյունն յուր ե­կե­ղե­ցու բար­գավաճ­ման ու բա­րե­զար­դու­թյան հա­մար:

Ձեռ­նադ­րու­թյան կա­նոն­նե­րի դեմ մե­ղան­չե­լուց են հառաջ գա­լիս ե­կե­ղե­ցա­կան կար­գե­րի և հո­գևո­րա­կան դա­սի զեղ­ծվիլն ու ան­կու­մը, ինչ­պես պա­տա­հել է նույնիսկ Ե. դա­րի վեր­ջում: Անկ­ման  մեջ բնա­կան է ե­ղել խե­լա­հաս հայ­րե­րի ողբն ու հա­ռա­չան­քը: Մի այդ­պի­սի վհա­տե­ցու­ցիչ պատ­կեր է ներ­կա­յաց­նում մեզ Հովհան­նես սար­կավագ վար­դա­պե­տը` նկա­րագ­րե­լով այն վի­ճա­կը, որ գու­մա­րումն է կեղծ փա­րի­սե­ցիու­թյան և սա­դու­կե­ցիու­թյան, այ­սինքն` մի ժա­մա­նակ, երբ հո­գևո­րա­կա­նը ոչ թե ար­տա­քուստ բա­րե­պաշտ է և ներ­քուստ մե­ղավոր հան­դի­սա­նում, այլ ուղ­ղա­կի ներ­քուստ և ար­տա­քուստ այ­լան­դա­կված ի վնաս ան­ձին, ե­կե­ղե­ցուն և ժո­ղո­վուր­դին: Հա­ռաջ բե­րենք մի կտոր.

«Զի թէ ի մարմ­նա­կան իրս եւ յար­տա­քին ա­տեանս հրա­ժա­րե­ցու­ցեալ է առ­նուլ կա­շառս, քա­նիօն եւս յե­կե­ղեց­ւոյ եւ մա­նա­ւանդ ի ժա­ռան­գա­ւո­րաց պարտ ի­ցէ խո­տեալ եւ յամ­պարշ­տու­թեան գրիլ մա­սին: Յո­թոր խրատ տայր մե­ծի մար­գա­րէին Մով­սի­սի կա­ցու­ցա­նել ի վե­րայ ժո­ղովր­դեանն արս ի­մաս­տունս ար­դա­րա­կո­րովս, որ ա­տի­ցեն զկա­շառս` գի­տե­լով, զի կա­շառ կու­րա­ցու­ցա­նէ զաչս հա­մար­ձա­կա­հա­յեացս. եւ սո­քա ի տան Աս­տու­ծոյ կանգ­նեն կուռս, որ­պէս զի մի Աս­տու­ծոյ, այլ մա­մո­նա­յի ծա­ռա­յե­լոց են, եւ զպար­գեւսն Աս­տու­ծոյ, ո­րում ոչ եւս են ար­ժա­նի, ըն­չիւք ստաս­ցեն եւ ստա­ցուս­ցեն, ընդ ո­րում եւ կորն­չե­լոց են: Անխ­րատ եւ ռա­միկ ժո­ղովր­դեանն` ոս­տի­կա­նաց ար­դա­րոց եւ կա­շա­ռա­տե­ցաց ի­րա­ւունք եւ պէտք ե­ղեն կալ ի գլուխ եւ դա­տել, իսկ ի վե­րայ ման­կանց եւ եղ­բարց Քրիս­տո­սի` հա­տուք ո­մանք եւ գո­ղա­կիցք գո­ղոց, զի զայլսն լուռ ե­ղէց: Կա­ցին առ մեօք շա­հապք եւ պա­րետք, խու­զակք եւ հե­տաքր­քիրք պատ­ճա­ռաց եւ ի­րաց դան­գա­շա­հու­թեան, ծա­ռայք ար­տօ­րէն եւ խա­կա­միտ կեն­ցա­ղոյ, ար­տաք­սեալք ի տա­նէն, ըստ ա­նար­ժա­նու­թեան ա­նա­զա­տոյ եւ վա­յել­ման, որք զուղտս կլա­նեն եւ զմժղուկս ոչ սի­րեն քա­մել. զար­տա­քին ոչ սրբեն զսկա­ւա­ռա­կին եւ բա­ժա­կի, եւ ներ­քինն լի է հո­տով նե­խու­թեան եւ գար­շե­ցու­ցիչ ախ­տիւ եւ դժուա­րա­լուա­ցաւ. սպի­տա­կու­թիւն բռոյ ոչ ի վե­րայ փայ­լա­կէ բնաւ, եւ զխո­րա­գոյնն ե­կուլ մահ. դան­դիռն եւ խա­ւարն ի ներ­քոյ շրջի, եւ բու­րումն` ժա­հա­հոտ ա­պա­կա­նու­թեան. լոյս գի­տու­թեան բա­ցա­մեր­ժեալ է յե­րե­սաց ան­գի­տու­թեան խա­ւա­րի. ա­տեն զտիւ եւ ոչ շրջին ի նմա, զի ա­ճումն սննդեան եւ յան­կումն կա­տա­րա­ծի տիոց` գի­շե­րի ա­րուես­տա­գոր­ծե­ցաւ: Մի տրտմես­ցին սուրբք եւ լու­սա­ւորք յե­կե­ղեց­ւոջ եւ ուղ­ղա­պէս հա­մա­ռօ­տիչք բա­նին վար­դա­պե­տու­թեան` զայ­սո­սիկ լսել, որք եւ գե­ղե­ցիկ կար­գօք պայ­ծա­ռա­ցու­ցա­նեն զնա եւ հո­վուեն ի­մաս­տու­թեամբ Հոգ­ւոյն Սրբոյ. այլ զգու­շաս­ցին մա­նա­ւանդ ա­մե­նայն զօ­րու­թեամբ ի դա­րա­նա­կա­լու­թե­նէ ո­սո­խին մե­րոյ, որ շրջի գո­չե­լով եւ կլա­նել խնդրէ զորս ոչն գտա­նէ ար­թուն»[57]: