Ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյու­նը

­Ա Ամե­նայն մի հաստա­տու­թյուն պետք է ու­նե­նա մի նպա­տակ, դեպի ո­րը ձգտե­լու կո­չված է և ո­րոշ գոր­ծե­րի ըն­թաց­քը, ո­րոնք տա­նում են դեպի այդ նպա­տա­կը: Այս ի­րա­գոր­ծե­լու հա­մար այդ­պի­սի մի հաստա­տու­թյունը պետք է ու­նե­նա բնա­կա­նա­բար ո­րոշ կազ­մա­կեր­պու­թյուն ո­րոշ կա­նոն­նե­րի ու սկզբունք­նե­րի հա­մե­մատ, հե­տևա­բարև` պաշ­տոնյաներ գոր­ծե­րի կա­նո­նավոր ըն­թաց­քին ծա­ռա­յե­լու հա­մար և այդ գոր­ծե­րի ըն­թացքն ու պաշ­տոնյանե­րի հավա­տա­րիմ ծա­ռա­յու­թյունը հսկող ու վա­րող իշ­խա­նու­թյուն[1]: Մենք արդեն տե­սանք, որ Հա­յաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ևս իբ­րև մի ճշմա­րիտ աստվա­ծա­յին հաստա­տու­թյուն ու­նի թե՛ յուր ո­րոշ նպա­տա­կը, թե՛ ո­րոշ կազ­մա­կեր­պու­թյուն, թե՛ ո­րոշ սկզբունք­ներ ու կա­նոն­ներ և թե՛ ո­րոշ գոր­ծե­րի ըն­թացք, ո­րոնց ա­մեն­քի մա­սին դեռ մաս­նավոր խոսե­լիք­ներ ու­նինք: Խոս­քի կար­գը մեզ բե­րում է դեպի ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյան խնդի­րը, իսկ պաշ­տոնյանե­րի­նը նյութ կդառ­նա Ձեռ­նա­դրու­թյան ս. խորհր­դի բաժ­նին:

Ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյան նկատ­մամբ Քրիս­տոս մի կտրուկ և ամ­փոփ պա­տվեր տվավ յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին և միան­գամընդ­միշտ սահ­մա­նեց այդ խնդրի լու­ծու­մը: Նա յուր կե­նա­րար հա­րու­թյունից հետո հան­դի­պեց Գա­լի­լիա­յի լե­ռան վե­րա ժա­մա­դիր ա­ռա­քյալ­նե­րին և ա­սաց. «Տուաւ ինձ ա­մե­նայն իշ­խա­նու­թիւն յեր­կինս եւ յերկ­րի, որ­պէս ա­ռա­քեաց զիս Հայր, եւ ես ա­ռա­քեմ զձեզ: Գնա­ցէք այ­սու­հե­տեւ, ա­շա­կեր­տե­ցէք զա­մե­նայն հե­թա­նոսս, մկրտե­ցէք զնո­սա յա­նուն Հօր եւ Որդ­ւոյ եւ Հո­գւոյն Սրբոյ: Ու­սու­ցէք նո­ցա պա­հել զա­մե­նայն, որ ինչ պա­տուի­րե­ցի ձեզ. եւ ա­հա­ւա­սիկ ես ընդ ձեզ եմ զա­մե­նայն ա­ւուրս, մին­չեւ ի կա­տա­րած աշ­խար­հի»: (Մատթ., ԻԸ 18): Այս խոս­քե­րով վեր­ջաց­նում է նա­խա­գիր ավե­տա­րա­նի­չը Տի­րոջ բո­լոր պա­տվեր­նե­րը: Քրիս­տո­սի այդ աստվա­ծա­յին պա­տվի­րանն ու­րեմն ա­սում է վճռա­պես, որ նախ ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյունն ինքն Քրիս­տոս է թե՛ երկն­քում ու թե՛ երկ­րում. երկ­րորդ` Քրիս­տոս այդ յուր հայ­րա­տուր իշ­խա­նու­թյամբ ու­ղար­կում է յուր ա­շա­կերտ­նե­րին ժո­ղովր­դի մեջ ու նո­ցա իշ­խա­նու­թյուն է տա­լիս ա­շա­կեր­տե­լու, մկրտե­լու ու յուր պա­տվեր­ներն ու­սու­ցա­նե­լու. և եր­րորդ` Քրիս­տոս յուր հավա­տա­ցե­լոց հետ է ընդ­միշտ մին­չև աշ­խար­հի կա­տա­րա­ծը: Ու­րեմն Քրիս­տոս իբ­րև ե­կե­ղե­ցու միակ իշ­խանն ո­րո­շում է յուր ա­ռաք­յալ­նե­րի իշ­խա­նու­թյան սահ­մանն, որ է ա­շա­կեր­տել ու մկրտել և ու­սու­ցա­նել միայն այն ա­մենն, ինչ որ ին­քը պա­տվի­րել է: Դեռևս յուր ա­շա­կերտ­նե­րին ու­սու­ցա­նե­լու ժա­մա­նակ Քրիս­տոս դեպ­քեր ու­նե­ցավ, ո­րոնք ան­տես ա­նել չէր կա­րե­լի: Քրիս­տոս նո­ցա հաս­կաց­րեց, որ երբեք չպետք է բարձր իշ­խա­նու­թյան ձգտեն ի­րար վե­րա­բեր­մամբ, այլ պետք է ման­կան պես ան­կեղծ, հեզ ու միա­միտ, բայց խո­րա­գետ լի­նին ա­ռավել պա­տիվ ու­նե­նա­լու հա­մար[2]: Այս պա­տվերն անհ­րա­ժեշտ էր մա­նավանդ մի այն­պի­սի ժա­մա­նակ, երբ ընդ­հան­րա­պես ժո­ղո­վուր­դը Հռով­մա­յե­ցոց պե­տու­թյան իշ­խա­նու­թյան ներ­քո տրա­մա­դիր էր մարմ­նա­պես հաս­կա­նա­լու Քրիս­տո­սի գա­լուստն ու փրկա­գոր­ծու­թյունը: Մին­չև ան­գամ Զե­բե­դյա որ­դի­նե­րը` Հա­կով­բոս ու Հովհան­նե­սը, կա­մե­ցան հառաջ­նու­թյուն ձեռք բե­րել Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մեջ, բայց Քրիս­տոս դա­տա­պար­տեց նո­ցա այդ ձգտումն` ա­սե­լով[3]. «Գի­տէք, զի իշ­խանք ազ­գաց տի­րեն նո­ցա, եւ մե­ծա­մեծք իշ­խեն նո­ցա. Ոչ այն­պէս ի­ցէ եւ ի ձե­րում մի­ջի, այլ որ կա­մի­ցի ի ձէնջ մեծ լի­նել, ե­ղի­ցի ձեր պաշ­տօ­նեայ, եւ որ կա­մի­ցի ի ձէնջ ա­ռա­ջին լի­նել, ե­ղի­ցի ձեր ծա­ռայ: Որ­պէս Որ­դի Մար­դոյ ոչ եկն պաշ­տօն առ­նուլ, այլ` պաշ­տել, եւ տալ զանձն իւր փրկանս փո­խա­նակ բազ­մաց»:

Ակն­հայտ­նի է, որ ա­ռա­քյալ­նե­րը հա­մա­ձայ­նու­թյամբ ու հավա­սա­րու­թյամբ պետք է գոր­ծեին և ու­սու­ցա­նեին յուրյանց միակ գլխի, այն է` Քրիս­տո­սի իշ­խա­նու­թյան ներ­քո: Բայց ո­րով­հե­տև Քրիս­տոս ա­սաց, որ մար­դիկ պետք է լսեն յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին` ինչ­պես յուրյան (Ղուկ., Ժ 16), ուս­տի հաս­կաց­րեց, որ բա­ցար­ձակ իշ­խա­նու­թյուն, բա­ցար­ձակ ու­սու­ցիչ ու վար­դա­պե­տը, տերն ու գլու­խը միայն ինքն է` ա­սե­լով. «Դուք մի՛ զոք կո­չէք վար­դա­պետ, զի մի է ձեր ու­սու­ցիչ, եւ ա­մե­նե­քին դուք եղ­բարք էք: Եւ հայր մի կո­չէք ձեզ յերկ­րի, զի ձեր մի է Հայր, որ յեր­կինս է, եւ մի կո­չի­ցիք ու­սու­ցիչք, զի ու­սու­ցիչ ձեր Քրիս­տոս է» (Մատթ., ԻԳ 8-10): Քրիս­տոս, մեր­ժե­լով որևիցե գե­րիշ­խա­նու­թյուն, պատ­վի­րեց յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին, որ գոր­ծեն միա­սին սի­րով ու հավա­սա­րու­թյամբ միա­ցած յուրյանց ա­ռա­քող Տի­րոջ հետ այն­պես, ինչ­պես ինքն էլ գոր­ծում էր` միա­ցած յուր ա­ռա­քիչ Հոր հետ (Հովհ., ԺԴ 10. ԺԷ 22-26):

Ա­ռա­քյալ­նե­րի թե՛ ա­շա­կեր­տե­լու ու մկրտե­լու և թե՛ ու­սու­ցա­նե­լու գոր­ծու­նեու­թյունն էլ ընդ­հան­րա­պես եր­կու տե­սակ էր` ըստ ար­ձակ­ման ու կապ­ման պա­տվե­րին, այն է` դրա­կան ու բա­ցա­սա­կան: Դրա­կան գոր­ծու­նեու­թյամբ նո­քա պետք է նախ ե­կե­ղե­ցի­ներ հաստա­տեին, որպեսզի փրկա­գոր­ծու­թյան շնորհ­նե­րը տա­րա­ծեին հավա­տա­ցե­լոց վրա: Նույնիսկ այդ ա­ռա­ջին քայ­լով նո­քա հավա­տա­րիմ մնա­ցին Քրիս­տո­սի պա­տվե­րին` ճա­նա­չե­լով, որ ե­կե­ղե­ցու հիմքն ու գլու­խը մի­միայն Քրիս­տոս է, ա­պա թե ոչ` մարդ­կա­յին հաստա­տու­թյուն կդառ­նա: Ուստիև Պո­ղոս ա­ռա­քյալն ա­սում է. «Աս­տու­ծոյ գոր­ծա­կից եմք, Աս­տու­ծոյ ար­դիւնք էք, Աս­տու­ծոյ շի­նած էք: Ըստ շնոր­հացն Աս­տու­ծոյ, որ տուեալ են ինձ, իբ­րեւ ի­մաստուն ճար­տա­րա­պետ հիմն ե­դի, բայց այլ է, որ շի­նեն. այլ իւ­րա­քան­չիւր ոք զգոյշ լի­ցի, թէ որ­պէ՞ս շի­նի­ցէ: Զի հիմն այլ ոք ոչ կա­րէ դնել, քան զե­դեալն, որ է Յի­սուս Քրիս­տոս» (Ա Կոր., Գ 9): Ու­րիշ տեղ էլ ա­սում է նա. «Եւ նա է գլուխ մարմ­նոյ Ե­կե­ղեց­ւոյ, որ է սկիզբն անդ­րա­նիկ ի մե­ռե­լոց, զի ե­ղի­ցի ինքն յա­մե­նայ­նի յա­ռա­ջա­ցեալ» (Կող., Ա 18): Նա եփե­սա­ցի­նե­րին ևս գրում է, որ Աստ­ված բո­լոր իշ­խա­նու­թյանց ու պե­տու­թյանց վրա թե՛ այս աշ­խար­հում և թե՛ հան­դեր­ձյալում «զա­մե­նայն ինչ հնա­զանդ ա­րար ի ներ­քոյ ո­տից նո­րա (Քրիս­տո­սի), և զնա եդ գլուխ ի վե­րայ ա­մե­նայն ի­րիք ե­կե­ղեց­ւոյ, Որ է մար­մին նո­րա, լրումն, որ զա­մե­նայն յա­մե­նայ­նի լնու» (Ա 20-23): Հա­պա ևս ա­սում է. «Ա­պա այ­սու­հե­տեւ ոչ էք օ­տարք եւ պան­դուխտք, այլ քա­ղա­քա­կիցք սրբոց եւ ըն­տա­նիք Աս­տու­ծոյ, Շի­նեալք ի վե­րայ հի­ման ա­ռա­քե­լոց եւ մար­գա­րէից, ո­րոյ է գլուխ ան­կեան Քրիս­տոս Յի­սուս. յո­րում ա­մե­նայն շի­նուածն յօ­դեալ եւ պատ­շա­ճեալ, ա­ճէ ի տա­ճար սուրբ Տէ­րամբ, Յո­րում եւ դուք ընդ նմին շի­նիք ի բնա­կու­թիւն Աս­տու­ծոյ Հոգ­ւով» (Բ 19):

Ըստ այսմ` ա­ռա­քյալ­նե­րը, ճա­նա­չե­լով, որ Ե­կե­ղե­ցու վեմն ու գլու­խը մի­միայն Քրիս­տոս է, հիմ­նադ­րե­ցին այդ ան­շարժ վեմի վրա ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցին, հաստա­տե­ցին նո­րա մեջ Աս­տու­ծո ու մար­դու հարա­բե­րու­թյունը կամ աստված­պաշ­տու­թյունն և, ձեռ­նադ­րե­լով ե­պիս­կո­պոս­ներ կամ տե­սուչ­ներ, քա­հա­նա­ներ ու սար­կավագ­ներ, հանձ­նե­ցին նո­ցա թե՛ պաշ­տա­մուն­քի կա­տա­րու­մը և թե՛ ժո­ղովր­դի հո­վվու­թյունը: Այ­նու­հե­տև ե­կե­ղե­ցին սկսավ հետզ­հետե զար­գա­նալ Աս­տու­ծո խնա­մա­ծու­թյան տակ և ա­մե­նայն տեղ հավա­տա­ցյալ­նե­րը փրկու­թյուն ու դաստիա­րա­կու­թյուն էին գտնում Քրիս­տո­սի իշ­խա­նու­թյան ներ­քո նո­րա պաշ­տոնյանե­րի հո­­գա­տա­րու­թյամբ: Բո­լո­րի կարգ ու կա­նո­նը բղխեց հետզ­հետե Քրիս­տո­սի Ավե­տա­րա­նից ու պա­տվի­րան­նե­րից, և ա­մեն­քը ճա­նա­չում էին յուրյանց իշ­խա­նու­թյան այն սահ­մանն, որ գծել էր Քրիս­տոս, և ավան­դե­ցին ա­ռա­քյալ­նե­րը: Այս բո­լոր կար­գե­րի և ուղ­ղու­թյանց ձևա­կեր­պու­թյունը կա­նո­նավո­րում էին ա­ռա­քյալ­ներն` այն­քան հավա­տա­րիմ մնա­լով Քրիս­տո­սին ու նո­րա պատ­վի­­րան­նե­րին, որ մին­չև ան­գամ յուրյանց եր­բեմ­նա­կան մաս­նավոր կեր­­պի կար­գադ­րու­թյուն­ներն, որ­քան էլ այ­դոնք բղխում լի­նեին Քրիս­տո­սի ա­սած­նե­րից, ո­րո­շում էին Տի­րոջ պա­տվեր­նե­րից (Ա Կոր., Է 12):

Գոր­ծու­նեու­թյան բա­ցա­սա­կան ուղ­ղու­թյամբ ա­ռա­քյալ­նե­րը պետք է պինդ պա­հեին Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին զա­նա­զան մո­լո­րու­թյուն­նե­րից ու հեր­ձված­նե­րից կամ աշ­խար­հա­յին ազ­դե­ցու­թյունից: Այ­դոր հա­մար նո­քա նախ պետք է թե՛ ի­րար հետ և թե՛ յուրյանց միակ գլուխ Քրիս­տո­սի հետ կա­տա­րյալ միու­թյուն պա­հեին գոր­ծով ու քա­րո­զու­թյամբ: Ըստ ո­րում և Քրիս­տոս պա­տվի­րել էր նա­խա­պես ա­ռան­ձին խրա­տել այդ­պի­սի­նե­րին. «Ա­պա թէ ոչ լուի­ցէ քեզ, առ ընդ քեզ միւս եւս կամ եր­կուս, զի ի բե­րա­նոյ եր­կուց եւ ե­րից վկա­յից հաստա­տես­ցի ա­մե­նայն բան: Իսկ ե­թէ նո­ցա լուի­ցէ, ա­սաս­ջիր յե­կե­ղեց­ւոջ. ա­պա թէ եւ ե­կե­ղեց­ւոյն ոչ լուի­ցէ, ե­ղի­ցի քեզ իբ­րեւ զհե­թա­նոսն եւ զմաք­սա­ւոր» (Մատթ., ԺԸ 16): Այս­պի­սի մի իշ­խա­նու­թյուն տա­լիս է նո­ցա Քրիս­տոս մի­միայն նո­ցա միա­բա­նու­թյան ու միու­թյան հի­ման վրա, ո­րին իբ­րև հիմ­նա­քար կամ ե­րաշ­խիք ծա­ռա­յում է ժո­ղո­վա­կան միա­ձայ­նու­թյունն, ուստիև ան­մի­ջա­պես հետո ա­սում է. «Ե­թէ եր­կու ի ձէնջ միա­բա­նի­ցին յերկ­րի վասն ա­մե­նայն ի­րաց, զինչ եւ խնդրես­ցեն` ե­ղի­ցի ի Հօ­րէ իմ­մէ, որ յեր­կինս է: Զի ուր ի­ցեն եր­կու կամ ե­րեք ժո­ղո­վեալ յա­նուն իմ, անդ եմ ես ի մէջ նո­ցա»:

Ու­րեմն ա­ռա­քյալ­նե­րը դրա­կան գոր­ծու­նեու­թյան մեջ ու­նեին արդեն իշ­խա­նու­թյան մի սահ­ման, այն է` Քրիս­տո­սի պա­տվի­րան­ներն, իսկ բա­ցա­սա­կա­նի և նույն­պես` դրա­կան ու բա­ցա­սա­կա­նի ընդ­հար­ման, այ­սինքն` վի­ճե­լի խնդիր­նե­րի մեջ դի­մում էին յուր­յան­ցից բարձր հե­ղի­նա­կու­թյան, այն է` հանուն Քրիս­տո­սի ժո­ղով­յալ միա­բա­նու­թյան: Այդ­պես էին ա­նում ա­ռա­քյալ­ներն, ինչ­պես տես­նում ենք թե՛ Պո­ղո­սի գոր­ծու­նեու­թյունից[4] և թե՛ առ­հա­սա­րակ ա­ռա­քյալ­նե­րի սկզբնա­կան վճիռ­նե­րից[5]: Քա­րո­զու­թյան մեջ նո­ցա ան­խախ­տե­լի սկզբունքն էր. «Այլ թէ մեք կամ հրեշ­տակ յերկ­նից ա­ւե­տա­րա­նես­ցէ ձեզ ա­ւե­լի, քան զոր ա­ւե­տա­րա­նե­ցաքն ձեզ, նզո­վեալ լի­ցի: Որ­պէս յա­ռա­ջա­գոյնն ա­սա­ցաք, եւ արդ, դար­ձեալ ա­սեմ, ե­թէ ոք ա­ւե­տա­րա­նես­ցէ ձեզ ա­ւե­լի, քան զոր ա­ռէքն, նզո­վեալ լի­ցի» (Գաղ. Ա, 8): Մինչ­դեռ վի­ճե­լի հար­ցե­րում հանուն Քրիս­տո­սի միա­ցած ժո­ղո­վի մեջ գոր­ծում էր Ս. Հո­գին և նո­րա լու­ծումն ու ելք տա­լիս, հե­տևա­բար դար­ձյալ միշտ Քրիս­տոս էր նո­ցա պա­տվեր­ներ տա­լիս ա­մեն­քին միա­սին և ոչ ա­ռան­ձին-ա­ռան­ձին (Մատթ., ԺԸ 19, 20):

Բ. Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցին շեղ­վում է Քրիս­տո­սի այս վար­դա­պե­տու­թյունից և ձգտում է գե­րիշ­խա­նու­թյուն ձեռք բե­րել բո­լոր քրիս­տո­նյանե­րի վրա` մին­չև ան­գամ քա­ղա­քա­կան ի­րավունք­ներ և անս­խա­լա­կա­նու­թյուն վե­րագ­րե­լով Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տին22*: Հռովմեա­կանք ա­սում են, որ Քրիս­տոս մի­միայն յուր երկ­րա­յին կե­նաց ժա­մա­նակ էր յուր ե­կե­ղե­ցու տե­սա­նե­լի գլու­խը, իսկ այժմ ան­տե­սա­նե­լի գլուխ է, մինչ­դեռ երկ­րում դրել է յուրյան տե­ղա­կալ Պետ­րոս ա­ռա­քյալին` տա­լով նո­րան թե՛ յուր բո­լոր իշ­խա­նու­թյունն ու թե՛ անս­խա­լա­կա­նու­թյունը: Նույն ե­կե­ղե­ցա­կան վար­չու­թյունը մնա­լով` պետք է հաս­նի աշ­խար­հի կա­տա­րա­ծին, ուստիև Պետ­րո­սին հաջոր­դող պետք է լի­ներ, որև ե­ղավ և է Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը, վասնզի Պետ­րո­սը 25 տա­րի ե­պիս­կո­պոս է ե­ղել Հռով­մում և այն­տեղ մե­ռել: Այս­պի­սով, Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը կամ պապն (հայ­րիկ) է Քրիս­տո­սի «ան­մի­ջա­կան փո­խա­նոր­դը», «Աս­տու­ծո մարմ­նա­ցումն» աշ­խար­հի վրա, կամ ինչ­պես Բե­լիար­մինն է ա­սում` «փո­խաստվա­ծը» և «չիք չափ իշ­խա­նու­թյան նո­րա», և Ս. Հո­գու բո­լոր շնորհ­նե­րը կամ մարդ­կանց փրկու­թյունը մի­միայն նո­րա­նով է իջ­նում բո­լոր հավա­տա­ցե­լոց վրա: Նա է տիե­զե­րա­կան ե­պիս­կո­պոս, և բո­լոր ե­պիս­կո­պոս­նե­րը նո­րա փո­խա­նորդ­ներն ու դես­պան­ներն են: Մին­չև ան­գամ տիե­զե­րա­կան ժո­ղով­ներն էլ ա­ռանց նո­րա հաստա­տու­թյան ո­չինչ նշա­նա­կու­թյուն չու­նին: Ուս­տի բո­լորն էլ պետք է հավա­տան ի պապն, որ ա­ռանց նո­րա չիք փրկու­թյուն, և իս­կա­պես մի­միայն այդ է պա­հանջ­վում թե՛ հո­գևո­րա­կա­նից ու թե՛ աշ­խար­հա­կա­նից: Ա­մե­նայն բա­նում պա­պի խոս­քը պետք է անց­նի, նա է ե­կե­ղե­ցու էու­թյունը, վասնզի ե­կե­ղե­ցին էլ «նո­րա ստրկու­հին» է, Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան բա­նա­լին էլ նո­րա ձեռ­քումն է, և նա միայն կա­րող է բա­նալ ու գո­ցել: Մի խոս­քով, ե­կե­ղե­ցին կազ­մա­կեր­պված է ինչ­պես մի բուրգ, ո­րի լայն տա­կը աշ­խար­հա­կան­ներն են, մի­ջին մա­սը` «նվի­րա­պե­տու­թյունը» և ծայ­րը ինքն` Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պետն է, որ ծան­րա­նում է բո­լո­րի վրա և այլն, և այլն:

Սա­կայն մենք տե­սանք արդեն, որ այս վար­դա­պե­տու­թյունը կա­տա­րե­լա­պես հա­կա­ռակ է Քրիս­տո­սի պա­տվի­րա­նին: Ին­քը Քրիս­տոս ա­սաց ա­ռա­քյալ­նե­րին. «Տուաւ ինձ ա­մե­նայն իշ­խա­նու­թիւն յեր­­կինս և յերկ­րի... և ա­հաւա­սիկ ես ընդ ձեզ եմ զա­մե­նայն ա­ւուրս մին­չեւ ի կա­տա­րած աշ­խար­հի», ու­րեմն յուրն է բո­լոր իշ­խա­նու­թյունն, որև ոչ ո­քի չէ տա­լիս և ինքն երբեք բա­ցա­կա չպետք է լի­նի յուր ե­կե­ղե­ցուց: Ըստ այդմ և ա­ռա­քյալ­նե­րը վար­վե­­ցան, ամեն ինչ ժո­ղո­վով էին վճռում (Գործք, Ա 24. Զ 6), ո­րո­շում­ներ էին ա­նում Ս. Հո­գով միայն, ո­րոնց հավա­տա­րիմ մնա­ցին և ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րե­րը դա­րեր շա­րու­նակ: Ու­րեմն ոչ մի ա­ռաք­յալ ինք­նու­րույն իշ­խա­նու­թյուն չէ ու­նե­ցել հավատ­քի գոր­ծե­րում:

Չնա­յե­լով այս ակ­նե­րև ճշմար­տու­թյան` հռովմեա­կանք ճգնում են հաստա­տել յուրյանց մո­լո­րու­թյունը` հիմ­նվելով հե­տևյալ կտոր­նե­րի վրա. «Դու ես Պետ­րոս (հա­յե­րե­նում այս ա­նու­նը թարգ­­մա­նված է վեմ), և ի վե­րայ այդր վի­մի շի­նե­ցից զե­կե­ղե­ցի իմ» (Մատթ., ԺԶ 18). «Եւ տաց քեզ փա­կանս ար­քա­յու­թեան երկ­նից. եւ զոր միան­գամ կա­պես­ցես յերկ­րի, ե­ղի­ցի կա­պեալ յեր­կինս եւ զոր ար­ձա­կես­ցես յերկ­րի, ե­ղի­ցի ար­ձա­կեալ յեր­կինս» (19): Նույն­պես եւ Քրիս­տո­սի հար­ցը. «Սի­րես զիս ա­ռա­ւել, քան զդո­սա». եւ հե­տո` «Ա­րա­ծեա՛ զոչ­խարս իմ (Հովհ., ԻԱ 15): Նաև` «Այլ ես ա­ղա­չե­ցից վասն քո, զի մի՛ պա­կա­սես­ցեն հա­ւատք քո, եւ դու եր­բեմն դարձ­ցիս եւ հաստա­տես­ցես զեղ­բարս քո» (Ղուկ., ԻԲ 32): Վեր­ջա­պես Քրիս­տո­սի մի քա­նի գոր­ծերն, ո­րոնք հիշ­վում են Գործք առ., Ա 15-26. Բ 14. Թ 32. Ժ ԺԵ 7-11: Այս բո­լո­րից իբր թե հե­տևում է Պետ­րո­սի գե­րիշ­խա­նու­թյունն ա­ռա­քյալ­նե­րի և քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու վրա:

Նախ և ա­ռաջ մենք տե­սանք, որ վեմն ու հի­մը մի­միայն Քրիս­տոս է, և ե­կե­ղե­ցին մի­միայն նո­րա հավատ­քի վրա է հաստատ­վում: Այդ­պես են հաս­կա­ցել բո­լոր ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րերն, այն­պես որ, հավատ­քով ա­մե­նայն մի սուրբ կա­րող է վեմ դառ­նալ ե­կե­ղե­ցու հա­մար և ոչ թե միայն «եր­կո­տա­սան ա­ռա­քեալք են վէմք ճշմար­տու­թեան, եւ հողմք եւ հե­ղեղք ոչ կա­րեն շար­ժել»[6]: Այլև «Առ Պետ­րոս բանս ի Տեառ­նէ. առ ա­մե­նայն վե­րա­կա­ցուս սուրբս ա­սա­ցաւ, որք զճշմար­տու­թիւնն ի­րաւ ու­նին», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը (Հաճ., ԺԷ 83): Ու­րեմն ե­կե­ղե­ցին հաս­տատ­վում է ոչ թե մար­դու, այլ այն հավատ­քի վրա, որ դավա­նում է Քրիս­տո­սին ճշմար­տա­պես Աս­տու­ծո Որ­դի, ինչ­պես և բնա­կա­նա­բար այդ հե­տևում է ե­կե­ղե­ցու գա­ղա­փա­րից, և ոչ թե Քրիս­տոս ինքն է յուր ե­կե­ղե­ցով հաստատ­վում մի ա­ռա­քյալի վրա: «Ար­դա­րեւ իսկ վէմ է ճշմա­րիտ դա­ւա­նու­թիւն հա­ւա­տոցն», - ա­սում է և Ե­ղի­շեն[7]: Այդ են ա­սում և բո­լոր ա­ռա­քյալ­ներն ու մին­չև ան­գամ դա­տա­պար­տում են այն մարդ­կանց, ո­րոնք ու­զում էին մար­դու վրա հաստա­տել ե­կե­ղե­ցին ու նո­ցա ա­նու­նով կո­չել[8]: Ուստիև ա­ռա­քյալ­նե­րը մի­միայն Քրիս­տո­սին են հիմն կո­չում, ինչ­պես տե­սանք. «Հիմն այլ ոք ոչ կա­րէ դնել, քան զե­դեալն, որ է Քրիս­տոս»: Ճշմա­րիտ է, ա­ռա­քյալ­ներն ավե­տա­րա­նիչ են, և նո­ցա նա­հա­տա­կու­թյամբ հիմն­վում է ե­կե­ղե­ցին ««ի վե­րայ հի­մանց ա­ռա­քե­լոց եւ մար­գա­րէից» (Եփ., Բ 20), ըստ ո­րում «Եւ պա­րիսպ քա­ղա­քին ու­նէր հի­մունս եր­կո­տա­սան, եւ ի նո­սա եր­կո­տա­սան ա­նուանք եր­կո­տա­սան ա­ռա­քե­լոց գա­ռինն» (Հայտ., ԻԱ 14), սա­կայն դո­ցա ևս Քրիս­տոս է յուր հավատ­քի վրա հաստա­տում. «Շի­նե­ցից զե­կե­ղե­ցի իմ», - ա­սում է նա և ոչ թե` «շի­նես­ցես»:

Մյուս վկա­յու­թյան մեջ հիշված է բա­նա­լին, այ­սինքն` ոչ թե մի նյու­թա­կան իր, այլ մեղ­քեր թող­նել կամ կա­պե­լը: Քրիս­տոս այս խոս­տա­ցավ թե՛ Պետ­րո­սին ու թե՛ այ­լոց («տաց») և հետո տվավ ա­մեն­քին` ա­սե­լով. «Զոր կա­պի­ցէք յերկ­րի, ե­ղի­ցի կա­պեալ յեր­կինս» (Մատթ., ԺԸ 18), և հարությունից հետո դար­ձյալ ա­մեն­քին` վերջ­նա­կա­նա­պես[9] (Հովհ., Ի 22): Իսկ ար­քա­յու­թյան դուռն յուր իսկ Քրիս­տո­սինն է, որ ու­նի «զփա­կանս մա­հու եւ դժո­խոց» (Հայտ., Ա 18) ու կա­պե­լու և ար­ձա­կե­լու ի­րավուն­քը տա­լիս է ա­մե­նայն պաշ­տոնյա­յի, ինչ­պես ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը. «Ա­ռա­քեալք եւ մար­գա­րէք եւ քա­հա­նայք. սո­քա ա­ռին իշ­խա­նու­թիւն ի Տեառ­նէ եւ ե­ղեն ճշմար­տու­թեան վե­րա­կա­ցուք: Եւ զոր կա­պի­ցեն յերկ­րի, ե­ղի­ցին կա­պեալ յեր­կինս. եւ զոր ար­ձա­կի­ցեն յերկ­րի, ե­ղի­ցի ար­ձա­կեալ յեր­կինս: Սոյն­պէս եւ ա­մե­նայն սրբոց տուաւն շնորհքս այս ի Փրկչէն»:

Քրիս­տո­սի ե­րիցս «ա­րա­ծեա՛» ա­սելն էլ ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ` վե­րա­հաստա­տու­թյուն Պետ­րո­սի յուր ա­ռա­քե­լու­թյան մեջ, որ ըն­կել էր ե­րիցս ու­րաց­մամբ հա­կա­ռակ յուր խոստ­մանց[10]: Այս ան­գամ երբ Քրիս­տոս հարց­նում է` «Սի­րե՞ս զիս», Պետ­րոսն այլևս չէ պար­ծե­նում և խո­նար­հու­թյամբ Քրիս­տո­սի ա­մե­նա­գի­տու­թյունն է հիշում. նա արդեն փոր­ձվել է: Վեր­ջա­պես Քրիս­տոս մար­գա­րեա­ցավ, որ ա­ռա­քյալ­նե­րը գայ­թակ­ղվելու էին, և մին­չև ան­գամ ա­սաց Պետ­րո­սին. «Սի­մո՛ն, Սի­մո՛ն, ա­հա սա­տա­նայ խնդրեաց զձեզ խար­բա­լել իբ­րեւ զցո­րեան»: Նո­րա գայ­թակ­ղու­թյունը ծանր կլի­ներ և իբ­րև վատ օ­րի­նակ, ուստիև Քրիս­տոս ա­սում է. «Այլ ես ա­ղա­չե­ցի վասն քո, զի մի պա­կա­սես­ցեն հաւատք քո», և ինչ­պես որ նո­րա գայ­թակ­ղու­թյունը վատ օ­րի­նակ կլի­ներ, այն­պես էլ աղոթում է, որ հետո դառ­նա ու հավա­տար­մու­թյան օ­րի­նակ լի­նի. «Եւ դու եր­բեմն դարձ­ցիս և հաստա­տես­ցես զեղ­բարս քո» (Ղուկ., ԻԲ 32): Պարզ է, որ այս­տեղ ոչ մի իշ­խա­նու­թյան նպաստավոր խոսք չկա[11]:

Այս­պես և ա­ռա­քյալ­նե­րի սկզբնա­կան գոր­ծու­նեու­թյան մեջ ոչ մի հառաջ­նու­թյուն ան­գամ չէ տրված Պետ­րո­սին: Նո­քա բո­լոր գոր­ծե­րը ժո­ղո­վով են վա­րում ու վճռում, ընտ­րու­թյունը միա­սին են ա­նում (Գործք, Ա 15-26), վեճի լու­ծու­մը նո­ցա­նից են խնդրում (ԺԵ 2), խորհր­դից հետո Հա­կով­բո­սի կար­ծիքն են ըն­դու­նում, վճռի մա­սին էլ աս­վում է. «Հա­ճոյ թուե­ցաւ ա­ռա­քե­լոցն եւ ե­րի­ցանցն ա­մե­նայն ե­կե­ղե­ցեաւն», «Հա­ճոյ թուե­ցաւ Հոգ­ւոյն Սրբոյ». և այլն (Գործք, ԺԵ 22, 28): Եվ մենք տես­նում ենք, որ Պետ­րոսն ինքն էլ միտք չէ ու­նե­ցել ա­ռաջ­նա­կարգ տեղ բռնե­լու, նա ե­րեց­նե­րին «ե­րի­ցա­կից» է կո­չում (Ա Պետ., Ե 1), Պո­ղո­սին` «սի­րե­լի եղ­բայր» (Բ Պետ., Դ 15), Քրիս­տո­սին` միայն «վեմ» (Գործք, Դ 10, Ա Պետր., Բ 2-10) և «հո­վվա­պետ» (Ա Պետ., Ե 4): Նույն­պես և Պո­ղո­սը տե­սա­նե­լի գլուխ չէ ճա­նա­չում (Եփ., Դ 11. Ա Կոր., ԺԲ 27), Քրիս­տո­սին է միակ գլուխ ա­նվա­նում (Եփ., Ա 22. Դ 15. Ե 23. Կող., Ա 18), ե­կե­ղե­ցու սյուներ է կո­չում ոչ թե լոկ Պետ­րո­սին, այլ Հա­կով­բին, Պետ­րո­սին ու Հովհան­նե­սին (Գաղ., Բ 9. Գործք, Զ 2-6): Հա­ճախ Պետ­րո­սը հնա­զան­դում էր ա­ռա­քյալ­նե­րին, ըստ ո­րում` սո­քա ու­ղար­կե­ցին նո­րան Սա­մա­րիա` մկրտու­թյան հա­մար (Գործք, Ը 14-17), մեր­ժում էին նո­րա կար­ծիք (ԺԱ), և մին­չև ան­գամ նո­րա կեղ­ծավո­րու­թյունը հան­դի­մա­նում (Գաղ., Բ 11):

Բայց ե­թե մին­չև ան­գամ Պետ­րո­սը կար­ծե­ցյալ գլխավո­րու­թյուն ու­նե­ցած լի­ներ, այդ էլ մի ա­պա­ցույց չէ Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տի գե­րիշ­խա­նու­թյան: Պետ­րո­սը չէր կա­րող 25 տա­րի ե­պիս­կո­պո­սու­թյուն ա­նել Հռով­մում, զի այդ հրա­մա­յված չէր ա­ռաք­յալ­նե­րին: Նո­քա իբ­րև ա­ռա­քյալ­ներ քա­րո­զիչ­ներ էին, և ե­թե ե­պիս­կո­պո­սու­թյունը լի­ներ նո­ցա տնօ­րի­նված նպա­տա­կը, Պետ­րո­սը ե­պիս­կո­պո­սու­թյուն կա­ներ հրեա­նե­րի մեջ, ուր ու­ղար­կված էր ժո­ղո­վով (Գաղ., Բ 7) մա­նավանդ, որ Ե­րու­սաղեմն ավե­լի նշա­նավոր տեղ էր, ուստիև ի պա­տիվ աստվա­ծա­կոխ տե­ղյաց միայն Հա­կով­բո­սը ե­պիս­կո­պոս կար­գվեց (հմմտ. Եղիշե, 341): Սա­կայն ոչ մի ա­ռա­քյալ մի տե­ղի հա­մար չէր, այլ ամ­բողջ աշ­խար­հի հա­մար: Ե­թե Պետ­րո­սը Հռով­մում ե­պիս­կո­պոս ե­ղած լի­ներ, Պո­ղո­սը առ Հռով­մա­յե­ցիս գրած թղթում կող­ջու­ներ նո­րան կամ թե ինքն իսկ չէր գնալ այն­տեղ ե­կե­ղե­ցի կազ­մա­կեր­պե­լու (Հռովմ., ԺԵ 20), կամ թուղթ էլ չէր գրիլ և ե­թե գրեր, ին­քը կդառ­նար նո­րան գլխավոր, ինչ­պես ե­րևում է այդ թղթի իշ­խա­նա­կան ո­ճից: Սա­կայն նո­քա ոչ մի տեղ ե­պիս­կո­պոս չդար­ձան, այլ նշա­նա­կում էին ե­պիս­կո­պոս­ներ իբ­րև Քրիս­տո­սի ա­ռա­քյալ­ներ: Ու­րեմն Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րը չեն կա­րող ա­ռա­քյալի ե­պիս­կո­պո­սա­կան հաջորդ­նե­րը լի­նել: Հռով­մա ե­պիս­կո­պոս­նե­րը չեն կա­րող գլխավո­րու­թյուն ու­նե­նալ և Ա. դա­րում, վասնզի այդ ժա­մա­նակ Հովհան­նեսն ու Սի­մեոն Կա­նա­նա­ցին դե­ռևս կեն­դա­նի էին: Հռով­մա ե­պիս­կո­պոս­ներն էլ միշտ հիշել են, որ Ե­րու­սաղեմի ե­պիս­կո­պոսն է նա­խա­պատիվ: Մի­միայն Բ. դա­րից ե­ղել են հառաջ­նու­թյան ձգտում­ներ Հռով­մեա­կան պե­տու­թյան ե­պիս­կո­պոս­նե­րի մեջ, սա­կայն այդ ևս դա­տա­պար­տվել է թե՛ Հռով­մա ե­պիս­կո­պոս­նե­րի և թե՛ այ­լոց կող­մից: Իսկ ե­թե լոկ հիմ­նադ­րու­թյամբ հառաջ­նու­թյուն ձեռք բեր­վեր, Ան­տիոքն ևս կա­րող էր ա­ռա­ջի­նը դառ­նալ իբ­րև Պետ­րո­սի գոր­ծու­նեու­թյան վայր, և Ե­րու­սաղեմն` իբ­րև աստվա­ծա­կոխ մայր ե­կե­ղե­ցի` Քրիս­տո­սի ան­զու­գա­կան գե­րեզ­մա­նով (Գործք, Բ 38-41. Ժ, ԺԵ 7):

Այս ա­մե­նից հետո արդեն պարզ է, թե հռովմեա­կանք ինչ­պի­սի մո­լո­րու­թյանց մեջ են ընկ­նում, այլև ինչ­պի­սի՞ հա­կա­սու­թյուն­նե­րի մեջ են խար­խա­փում: Նո­քա չեն ձեռ­նադ­րում յուրյանց հաջոր­դին, օ­ծումն էլ չու­նին, այլ ծի­րա­նավոր­ներն են ընտ­րում մեկին քա­հա­նա­յա­պետ. արդ` ե­թե ընտ­րու­թյունը տա­լիս է նո­րան քա­հա­նա­յա­պե­տա­կան շնորհ­ներ, ու­րեմն այդ մի խոր­հուրդ է, և ու­րեմն ընտ­րա­կան ժո­ղո­վը բարձր է նո­րա­նից, մինչ­դեռ պա­պերն այդ ժխտում են, սա­կայն ընտ­րող­ներն էլ չու­նին նո­րա շնորհ­նե­րը, հա­պա որ­տե­ղի՞ց են տա­լիս նո­րան այ­դոնք և ի՞նչ մի­ջո­ցով: Եվ ե­թե տա­լիս են այդ շնորհ­ներն, ու­րեմն կա­րող են և հետ առ­նել, դա­տել ու պատ­ժել իբ­րև ստո­րադ­րյալի: Ա­հա թե ինչ­պի­սի հա­կավե­տա­րա­նա­կան, հա­կա­ռա­քե­լա­կան և հա­կա­սա­կան մո­լո­րու­թյանց մեջ են ընկ­նում հռովմեա­կան վար­դա­պետ­նե­րը: Սա­կայն այդ ա­մե­նի վե­րա դեռ ավե­լաց­նում են ա­ռավել ևս մեծ մո­լո­րու­թյուն, որ նա­խըն­թաց մո­լո­րու­թյանց հե­տևա­բա­նու­թյունն է, այն է` պա­պա­կան անս­խա­լա­կա­նու­թյունը, մի դավա­նանք, որ ինքնըստինքյան հա­կա­սու­թյուն է[12]: Հռով­մա նախ­նի քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րը շատ են փա­փա­գել այդ­պի­սի անս­խա­լա­կա­նու­թյուն ու տիե­զե­րա­կան ու­սուց­չու­թյուն վե­րագ­րել ին­քյանց, սա­կայն կա՛մ չեն կա­րո­ղա­ցել և կա՛մ բուռն հերք­ման են պա­տա­հել ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րե­րի կող­մից: Նո­քա ձգտում էին դո­րան, վասնզի պա­պա­կան գլխավո­րու­թյունը կա­րող էին մի­միայն այդ­պի­սի կա­մա­յա­կան ի­րավուն­քով հաստա­տել. ըստ ո­րում ե­թե Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը Քրիս­տո­սի փո­խա­նորդն է, փո­խաստված է, պետք է, որ անս­խա­լա­կան էլ լի­նի: Ուստիև Պիոս Թ. վեր­ջա­պես սիրտ ա­րավ ու 1870-ին Վա­տի­կան­յան ժո­ղո­վով յուր ե­րևա­կա­յյալ անս­խա­լա­կա­նու­թյունը դավա­նանք հրա­տա­րա­կեց յուր ե­կե­ղե­ցու կոյր կամ կեղ­ծավոր հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ, չնա­յե­լով «հին կա­թո­լիկ» հռչա­կավոր ե­պիս­կո­պոս­նե­րի և աստվա­ծա­բան­նե­րի բո­ղո­քին: Նա անս­խա­լա­կան է ex cathedra, այ­սինքն` «Երբ Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը խոսում է յուր գա­հից, այն է` երբ կա­տա­րե­լով յուր պաշ­տոնն իբ­րև հո­վիվ և ու­սու­ցիչ բո­լոր քրիս­տո­նյանե­րի, ո­րո­շում է, որ ե­կե­ղե­ցին պետք է այ­սինչ վար­դա­պե­տու­թյունն ու­նե­նա հավատ­քի ու բա­րո­յա­կա­նու­թյան վե­րա­բեր­մամբ, այն ժա­մա­նակ նա ու­նի անս­խա­լա­կա­նու­թյուն, որ շնոր­հել է Փրկիչն յուր ե­կե­ղե­ցուն»: Բայց մի՞թե նա կա­րող է տիե­զե­րա­կան ու­սու­ցիչ լի­նել և նոր ո­րո­շում­ներ տալ հավատ­քի ու բա­րո­յա­կա­նու­թյան նկատ­մամբ, նա, որ մի ե­պիս­կո­պոս է և ու­րիշ ո­չինչ, իսկ այդ­պի­սի ի­րավուն­քը մի­միայն Քրիս­տո­սինն էր, ուստիև ա­ռա­քյալ­ներն ևս կա­տա­րում էին մի­միայն Քրիս­տո­սի կամ­քը: Նո­քա ոչ թե ին­քյանք էին ո­րո­շում­ներ տա­լիս, այլ դժվար խնդիր­նե­րում ժո­ղով էին ա­նում, վասնզի քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու ժո­ղովն էր անս­խա­լա­կա­նու­թյուն ստա­ցել Քրիս­տո­սից Ս. Հո­գով, և մի­միայն Քրիս­տո­սին հավա­տա­րիմ ե­կե­ղե­ցին է անս­խա­լա­կան և ոչ թե մի որևիցե ան­հատ: Քրիս­տոս էլ ո­չինչ պա­կաս չէ թո­ղել, որ մի ե­պիս­կո­պոս լրաց­նե հավա­տա­ցյալ­նե­րի փրկու­թյան հա­մար, մի ե­պիս­կո­պոս, որ իբ­րև մարդ` չի կա­րող աստվ­ա­ծա­յին կա­տա­րե­լու­թյուն ու­նե­նալ ո՛չ իբ­րև ան­հատ և ո՛չ ի պաշ­տոնե (Ժող., Է 21. Ա Հովհ., Ա 5. Մատթ., Ե 48): Ա­ռաք­յալն էլ ա­սում է. «Քան­զի բա­զում ինչ յան­ցա­նեմք ա­մե­նե­քեան» (Հակ., Գ 2). ըստ ո­րում` «ե­թէ ա­սի­ցեմք, ե­թէ մեղս ինչ մեք ոչ ու­նիմք, զան­ձինս խա­բեմք, եւ ճշմար­տու­թիւն ի մեզ ոչ գոյ» (Ա Հովհ., Ա 8): Այս մի ճշմար­տու­թյուն է, որ հաստատ­վում է նույնիսկ Հռով­մա պա­պե­րի պատ­մու­թյամբ, վասնզի շատ են ոչ միայն շատ սխա­լա­կան, այլև հավատ­քի ու բա­րո­յա­կա­նու­թյան մեջ ծան­րա­պես մե­ղան­չած պա­պեր, ինչ­պես` Ա­ղեք­սանդր Զ, Բորճ­յան կամ Լևոն ԺԲ, այլև Լի­բե­րիոս, Հո­նո­րիոս և այլն[13], ո­րոնց մին­չև ան­գամ բա­նադ­րել են հաջորդ պա­պե­րը: Սա­կայն Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րի հա­մար նշա­նա­կու­թյուն չու­նին ո՛չ յուր­յանց մո­լո­րու­թյուն­ներն ու ո՛չ հա­կա­սու­թյուն­նե­րը. բավա­կան է, որ աստվա­ծա­յին պա­տվով ճո­խա­ցած ան­սահ­ման ի­րավունք­ներ են վա­յե­լում` յուրյանց հա­ճույք­ներն հառաջ տա­նե­լու և սխա­լված ժա­մա­նակ յուրյանց սխալն իբ­րև անձ­նա­կան ծած­կե­լու:

Այս դեռ բավա­կան չէ. Հռովմեա­կան քա­հա­նա­յա­պետ­ներն յուր­յանց մարմ­նավոր ուժը զորաց­նե­լու հա­մար ար­գե­լե­ցին ԺԱ դա­րից յուրյանց բո­լոր հո­գևո­րա­կան­նե­րին ա­մուս­նա­նա­լու, ո­րով ձեռք բե­րին ըն­տա­նե­կան հոգ­սե­րից ա­զատ բազ­մա­թիվ ար­բա­նյակ­ներ ու հլու զի­նվոր­ներ: Այդ­պի­սով նո­քա խլե­ցին հո­գևո­րա­կան­նե­րից այն ա­զա­տու­թյունն, որ ու­նեին ա­ռա­քյալ­ներն ան­գամ, ո­րոն­ցից ո­մանք ա­մուս­նա­ցած էին, զորօրինակ` Պետ­րոսն ու Փի­լիպ­պոս սար­կավա­գը[14], և ա­րա­տավոր կյան­քը նո­ցա մեջ ընդ­հան­րաց­րին: Ձգտե­լով մարմ­նավոր իշ­խա­նու­թյան` պա­պե­րը ե­պիս­կո­պոս­նե­րից, քա­հա­նա­նե­րից ու սար­կավագ­նե­րից կազ­մե­ցին և յուր­յանց դրան շքա­խում­բը` ա­նվա­նե­լով նո­ցա ծի­րա­նավոր­ներ (կար­դի­նալ) կամ «իշ­խանք ե­կե­ղեց­ւոյ», ո­րոնք, հա­կա­ռակ ձեռ­նադ­րու­թյան սկզբուն­քին, բարձր են մին­չև ան­գամ պատ­րիարք­նե­րից: Այլև նո­քա մեծ զարկ տվին ե­զվի­թա­կան միա­բա­նու­թյանց, ո­րոնք հետզ­հետե դար­ձան Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցու վա­րիչ­նե­րը և յուրյանց բարդ ու տա­րօ­րի­նակ, ա­ռաձ­գա­կան ու խա­բեա­կան վար­դա­պե­տու­թյամբ բռնա­ցան հռովմեա­կա­նաց խղճի ու գոր­ծու­նեու­թյան վրա: Վեր­ջա­պես կղե­րը դարձ­նե­լով բուն ե­կե­ղե­ցի, իսկ ժո­ղո­վուր­դը` նո­րա ո­ղոր­մու­թյան կա­րոտ մի կցվածք` մի­ջին դա­րե­րից Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րը վե­րաց­րին նաև ժո­ղովր­դի ընտ­րա­կան ի­րավուն­քը` սկսե­լով քա­հա­նա­յա­պե­տի ընտ­րու­թյունից` Հռով­մում պաշ­տոն ու­նե­ցող ծի­րա­նավոր­նե­րի ժո­ղո­վին (կոնկ­լավ) վե­րա­պա­հե­լով այդ:

Բայց ինչ­պես որ Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցին աշ­խար­հա­կան բռնա­կա­լու­թյուն է դարձ­նում ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյունն և ոչ մի աշ­խար­հա­կան իշ­խա­նու­թյուն չէ ճա­նա­չում յուրյանից դուրս, այն­պես էլ բո­ղո­քա­կանք, ոչն­չաց­նե­լով հո­գևոր իշ­խա­նու­թյունը, կա­տա­րե­լա­պես են­թար­կում են աշ­խար­հա­կան ըն­թաց­քին ու հլու ստրուկ դարձ­նում յուրյանց մարմ­նավոր իշ­խա­նու­թյան: Եր­կուքն էլ աշ­խար­հա­կան ձգտում­ներ են, ո­րոնք, ինչ­պես բազ­միցս տե­սանք, դա­տա­պար­տե­լի են ոչ միայն իբ­րև հա­կա­ռակ ա­ռա­քե­լա­կան կար­գին, այ­լև Քրիս­տո­սի ակն­հայտ­նի պա­տվե­րին, թե` «Տուք զկայսրն կայ­սեր եւ զԱս­տու­ծոյն` Աս­տու­ծոյ»[15]: Եվ Պո­ղոս ա­ռաք­յալն ա­սում է յուր հավա­տա­ցյալ ժո­ղովր­դին ու ե­կե­ղե­ցուն[16]. «Արդ որ­պէս ըն­կա­լա­րուք զՔրիս­տոս Յի­սուս զՏէր, նո­վին եւ գնաս­ջիք, ար­մա­տա­ցեալք եւ շի­նեալք ի նա եւ հաստա­տեալք ի հա­ւատս որ­պէս ու­սա­րուքն, ա­ռա­ւե­լեալք ի նմին գո­հու­թեամբ: Զգոյշ լե­րուք, մի՛ ոք ի­ցէ, որ զձեզ կո­ղոպ­տի­ցէ ճար­տա­րամ­տու­թեամբ եւ սնո­տի խա­բէու­թեամբ, որք ըստ մարդ­կան ա­ւան­դու­թեան եւ ըստ տա­րերց աշ­խար­հիս, եւ ոչ ըստ Յի­սու­սի Քրիս­տո­սի. Զի ի նմա բնա­կէ ա­մե­նայն լրումն Աս­տուա­ծու­թեանն մարմ­նա­պէս: Եւ էք դուք նո­վաւ լցեալք, որ է գլուխ ա­մե­նայն իշ­խա­նու­թեան եւ պե­տու­թեան...»:

Ու­րեմն ինչ­պես Քրիս­տոս բե­րավ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն աշ­խար­հիս վրա, այն­պես էլ այդ ար­քա­յու­թյունը պետք է հառաջա­դի­մե Քրիս­տո­սի վար­դա­պե­տու­թյամբ և նո­րա ա­ռա­քյալ­նե­րի հիմ­նադ­րած ու կազ­մա­կեր­պած ե­կե­ղե­ցով: Եվ ինչ­պես որ Քրիս­տոս ե­ղավ յուր ե­կե­ղե­ցու հիմքն ու գլուխն և ե­կե­ղե­ցին դարձ­րեց յուր մար­մինն[17], այն­պես էլ այդ ե­կե­ղե­ցին պետք է, յուր գլխից ան­բա­ժան մնա­լով, հավի­տյան հարա­տևի և յուր կա­տար­ման հաս­նի: Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, ճա­նա­չե­լով, որ Քրիս­տոս է ե­կե­ղե­ցու հիմ­քը, վեմը, մար­մի­նը, գլու­խը և իս­կա­կան իշ­խա­նու­թյունը[18], կամ Քրիս­տոս է Ա. և Ֆ., պա­հում է յուր ա­ռա­քե­լա­դիր կազ­մա­կեր­պու­թյունն, աստվա­ծպաշ­տու­թյունը, կա­նո­նա­դրու­թյունն և առ­հա­սա­րակ վար­դա­պե­տու­թյունն ու յուր ս. Կար­գը: Նա քա­րո­զում է, որ ինչ­պես յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցու բարձ­րա­գույն իշ­խա­նու­թյունը նո­րա պաշ­տոնյանե­րի ու հավա­տա­ցյալ ան­դամ­նե­րի լրման ժո­ղո­վի մեջն է, որ կոչ­վում է ազ­գա­յին ընդ­հան­րա­կան ժո­ղով, այն­պես և քրստո­նեա­կան բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րի երկ­րավոր ի­րավա­կան իշ­խա­նու­թյունը գտնվում է Քրիս­տո­սի ա­նու­նով հավա­քված բո­լոր քրիս­տո­նյանե­րի օ­րի­նավոր, սի­րա­լիր ու քրիս­տո­սա­սեր ժո­ղո­վի ձեռ­քում` հա­մա­ձայն Քրիս­տո­սի պա­տվի­րա­նաց (Մատթ., ԺԸ 15-17. Ա Կոր., Ե 4-5.): Իսկ յուրա­քան­չյուր ազ­գի ե­կե­ղե­ցու մշտա­կան կա­ռա­վար­չու­թյունը կամ իշ­խա­նու­թյունը հանձ­նված է, ինչ­պես տե­սանք, ա­ռա­քյալ­նե­րի հաջորդ­նե­րին և սո­ցա ստո­րադ­րյալ պաշ­տոնյանե­րին: «Ըստ ո­րում եւ զնա­հա­պետսն մար­գա­րէքն փո­խա­նա­կե­ցին, եւ զմար­գա­րէսն դասք` ա­ռա­քե­լոց եւ ա­ւե­տա­րան­չացն, եւ զնո­սա հե­տե­ւողք նո­ցին` Հայ­րա­պետք իւ­րա­քան­չիւր տոհ­մի եւ ա­թո­ռոց եւ Վար­դա­պետք ե­կե­ղեց­ւոյ, որք են` ըստ ա­ռա­քե­լոյ «ի հաստա­տու­թիւն սրբոց, ի գործ պաշ­տա­ման, ի շի­նուած մարմ­նոյն Քրիս­տո­սին»: Յո­րոց է եւ մերն Հայր Լու­սա­ւո­րիչն Հա­յաստա­նեայց Գրի­գո­րիոս. եւ որք ի նմա­նէ ըստ հոգ­ւոյ եւ մարմ­նոյ ծնունդք յա­ռաջ ե­կեալ ժա­ռանգք եւ ա­թո­ռա­կալք...»[19]:

 

[1] Բ Թես., Գ 6, 14, 15. Ա Տիմ., Ա 10. Բ Տիմ., Գ 5. Բ Հովհ., Ժ 11. Բ Կոր., ԺԶ 1. Է 17. Բ 9. Ա Կոր., Դ 21. Բ Կոր., Ժ 5-8. ԺԳ 10:

[2] Մարկ., Թ 32. Ղուկ., Թ 46:

[3] Մատթ., Ի 20-28. Մարկ., Ժ 35-45:

[4] Ա Կոր., Ե 4-5. Բ Կոր., Բ 6. Ա Տիմ., Ա 19, 20:

[5] Գործք, Ա 15. ԺԵ, ԻԱ 17-26:

[6] Այսպես է հասկանում և Ս. Սահակը յուր կանոններում: Տե՛ս և Եղիշե, Ճառք, 296, 328. Փարպ., 144. Ընդհ., 2, 3, 16. Կանոն համ. առաքելոց. «Հազարապետք աս­տուա­ծային խորհրդոցն եւ բացողք արքայութեան երկնից: Առաքեալք Աստուծոյ, Սիւնք հա­­ւա­տոյ Կաթուղիկէ Եկեղեցւոյ»: «Աշխարհակիր բանին բազկաց եդեալ հիմունք սրբոյն Սիովնի... հարազատ վէմք հաւատոյ Պետրոս եւ Յովհաննէս: ...Թագաւորք երկ­րի, իշ­խանք աշխարհի... Յակովբ Ալփեան, Յուդայ Յակովբեան»: Կան. երկոտ. առա­քելոց:

[7] Ճառք, 348. Հմմտ. Շարակ., ձեռաց. Ս. Էջմիածին, էջ 480, 716:

[8] Ա Կոր., Ա 12. « Եւ արդ ասեմ իսկ. եթէ իւրաքանչիւր ոք ի ձէնջ ասէ. Ես Պօղոսեան եմ, եւ միւսն` եթէ Ես Ապողոսեան, եւ միւսն` եթէ Ես Կեփայեան, եւ միւսն` եթէ ես Քրիս­տոսեան: Իսկ արդ բաժանեա՞լ ինչ իցէ Քրիստոս. մի՞թէ Պօղոսի խաչ ելեալ իցէ վասն ձեր, կամ յանուն Պօղոսի՞ մկրտեցարուք»: Հմմտ. Ս. Հակովբ Մծբնա, (Զգոն) էջ 6-11. «Ա­մենայն հաւատոց մերոց հիմն հաստատուն եւ ճշմարիտ` է ինքն Տէր մեր Յիսուս Քրիս­տոս, եւ ի վերայ այսր վիմի հաստատեալ են հաւատք, եւ ի վերայ հաւատոյն շի­նուածն` մինչեւ ի կատարած իւր, բայց հիմն նա ինքն է ի սկզբանէ շինուածոյ ամե­նայնի»:

[9] «Ասէ ցնոսա դարձեալ, Ողջոյն ընդ ձեզ, որպէս առաքեաց զիս Հայր իմ, եւ ես ա­ռաքեմ զձեզ: Եւ զայս իբրեւ ասաց, փչեաց ի նոսա եւ ասէ. Առէք Հոգի Սուրբ. Եթէ ումեք թողուցուք զմեղս, թողեալ լիցի նոցա, եթէ զուրուք ունիցիք` կալեալ լիցի»: Տե՛ս և Ագաթ., 268. Մեկն. Մատթ., 387. Նարեկ. Ներբող առաք., Շնորհալի, Չափաբեր. 402-403, 404, 433 և այլն:

[10] Մատթ., ԻԶ 33. Մարկ., ԺԴ 31. «Պատասխանի ետ եւ ասէ ցնա. թէպէտ եւ ամե­նե­քեան գայթակղեսցին ի քէն, սակայն ես ոչ գայթակղեցայց: Ասէ ցնա Յիսուս. «Ամէն ա­սեմ քեզ, զի յայսմ գիշերի, մինչեւ հաւու խօսեալ իցէ, երիցս ուրասցիս զիս»: Ասէ ցնա Պետ­րոս. «Թէեւ մեռանել հասանիցէ ընդ քեզ, զքեզ ոչ ուրացայց». նոյնպէս եւ ամենայն ա­­շակերտքն ասէին»: Հմմտ. 69-75. Մարկ., ԺԴ, 66-72. Ղուկ., ԻԲ 56-62. Հովհ., ԺԸ 25-27:

[11] Տե՛ս և Մխիթար Սկևռացի, «Պատասխանիք յաղագս համապատուութեան ԺԲ ա­ռա­քելոց», Երուսաղեմ, 1860. մանավանդ էջ 57: «Դրախտ», 481-519:

[12] Տե՛ս Հանոսի (Դեոլինգեր) «Յաղագս պապին եւ Ժողովոյ նորա». Թարգմ., Գաբ­րիել եպ. Այվազյանց. Ս. Էջմիածին, 1871:

[13] Հռովմա Գրիգորիոս Մեծը գրում է. «Ով որ սրտի հպարտությամբ ինքյան ընդ­հանրական եպիսկոպոս է կոչում կամ ուզում է, որ այլք յուրյան այդպես անվանեն, նա Նեռի կարապետն է»: Գիրք Զ, Թուղթ 30. տե՛ս և Բայոնիոս, Տարեգիր. 827-ի, 912, 955:

[14] Մատթ., Ը 14. ԺԹ 11. Գործք, ԻԱ 8-9. Ա Տիմ., Գ 2, 2, 12. Նեոկես, Ա Կան., Նիկիո ժող., Գ կան.:

[15] Մատթ., ԻԲ 21. Մարկ., ԺԲ 17. Ղուկ., Ի 25. Գործք, Դ 19:

[16] Կող., Բ 6-10. Գաղ., Ե 10:

[17] Եփես., Ա 22, 23. Դ 12. Ա Կոր., ԺԲ 27-31:

[18] «Այսօր ուրախացեալ ցնծան երկնից բազմութիւնքն ի նաւակատիս Ս. Եկեղեցւոյ, քանզի շնորհեցաւ մեզ քահանայապետ յաւիտենից. ի լուսաւորեալ զկաթուղիկէ Ս. Եկեղեցի. փառք գալստեան քո, Տէր: Այսօր սիւն լուսոյ հովանի եղեւ մեզ ի բարձանց, քանզի թագաւորն երկնաւոր եկաւորի ի սուրբ Եկեղեցի, եւ զօրք հրեշտակաց ծաւալեալ տօնեն ընդ մարդկան »: Շարակ., Կան., Վերացմ. Ս. Խաչին, 497:

[19] Ներսես Շնորհալի, Ընդհանր., 413, 417:

«Յայտնի են օրէնք եւ հաստատեալ են ի ձեռն օրինադրին Մովսիսի եւ այլոց մար­գարէից, իսկ կանոնականք ի ձեռս առաքելոց տուան, եւ ետուն իշխանութիւն վար­դապետաց Եկեղեցւոյ, զի ակնաղբիւրն իցեն Մովսէս եւ մարգարէքն, եւ Առաքեալքն տնկողք զմարդիկ առողջ հասակով հաւատոյ» (Ս. Եղիշե, Ճառք, էջ 357):

 

Արշակ Տեր-Միքելյան

«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից

 

30.09.24
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․