Եկեղեցին և պետությունը

«Տվե՛ք կայսրինը՝ կայսերը, և Աստծունը՝ Աստծուն» (Մտթ. ԻԲ 21)։

Չգիտեմ՝ պատկերացնո՞ւմ եք այն ծանր ու վտանգավոր դրությունը, որում գտնվում էր Հիսուս այս ուշագրավ խոսքն արտասանելիս։ Հարկ է, որ այս մասին փոքր-ինչ բացատրություններ տամ։ Իսրայելի քաղաքական մթնոլորտը շատ մռայլ ու խառնաշփոթ էր. հրեաները չէին հանդուրժում հռոմեական տիրապետությունը։ Սրան հակառակ, սակայն, ժողովրդի մեջ մի խմբավորում կար, որը համակիր էր հռոմեական տիրապետությանը և որն իր ներքին, զորեղ միջոցներով զորավիգ էր լինում Օգոստոսի և Տիբերիոսի աշխարհակալ քաղաքականությանը։ Այս խմբավորման ներկայացուցիչները կոչվում էին հերովդեսականներ։ Այնուամենայնիվ հրեա ազգի մեծ մասը երազում էր իր անկախության, իր ավանդույթների ու օրենքների պահպանման մասին, և այս երազի ջատագովներն էլ փարիսեցիներն էին, որոնք ջանում էին ժողովրդի հոգում վառ պահել այդ նվիրական հուրը։

Ահա այս երկու հակընդդեմ ուժերն էին, որ, մոռացած իրենց նախկին ատելությունը և ժամանակավորապես իրար միացած, ներկայանում են Հիսուսին և ծայրաստիճան ճարտարամտությամբ մի այնպիսի հարց են ուղղում Նրան, որով կկարողանային այս կամ այն կերպ վտանգել Հիսուսի բարոյական կեցվածքը կա՛մ պետության, կա՛մ ժողովրդի հանդեպ։ Նրանք հարցնում են Հիսուսին. «Օրինավո՞ր է հարկ տալ կայսրին, թե՞ ոչ» (Մտթ. ԻԲ 17), և, որպեսզի բացառեն Հիսուսի  կողմից հնարավոր որևէ խուսափում, ինչպես հավելում է Մարկոս ավետարանիչը՝ ավելացնում են. «Տա՞նք, թե՞ չտանք» (Մրկ. ԺԲ 14)։

Տեսե՛ք, թե ինչ վտանգավոր կացության մեջ էր գտնվում Հիսուս։ Եթե Նա պարզապես պատասխաներ՝ «հարկը պետք է վճարեք», դա կնկատվեր իբրև ազգային անկախության ուրացում և վիրավորանք Իսրայելի հանդեպ։ Եթե պատասխաներ՝ «Մի՛ վճարեք», այդ ժամանակ էլ Իրեն պիտի ներկայացնեին իբրև մի հեղափոխական, ըմբոստ մեկի, և շատ դյուրությամբ Նրան պիտի տանեին Պիղատոսի մոտ՝ ամբաստանելով իբրև «կայսեր թշնամի»։

Ի՞նչ պատասխանեց Հիսուս.  Նա խնդրեց ու ձեռքն առավ մեկ դահեկան, որի վրա իրենց հպատակությունը խորհրդանշող կայսեր պատկերը կար, և, Իրեն հարց ուղղողների դեմքին նայելով՝ հարցրեց նրանց.  «Ո՞ւմ պատկերն է այս դահեկանի վրա»։ Ապա, նրանցից պատասխան ստանալուց հետո, որը, ի դեպ, իրենց քաղաքական կախվածության վկայությունն էր, Հիսուս արտաբերեց այս հավիտյան հիշատակելի և անմահ խոսքը.  «Տվե՛ք կայսրինը՝ կայսերը, և Աստծունը՝ Աստծուն»։

Այս կերպ Հիսուս հայտնապես մերժում է խոսել քաղաքականությանը վերաբերող խնդրի մասին, այնպես, ինչպես մեկ այլ անգամ էլ երկու եղբայրների ժառանգությանը վերաբերող խնդրի առնչությամբ հրաժարվեց վճիռ արձակել, քանի որ այդ հարցը դատարանի քննության առարկան էր։ Հիսուս այսպիսի հարցեր լուծելու համար չէր եկել։ Անօգուտ կլինի Նրա մեջ փնտրել մեկին, ով դատական կամ քաղաքական հարցերով զբաղվելուն նվիրված կլիներ։ Եթե Հիսուս ի նպաստ Իսրայելի անկախության արտահայտվեր, դրանից Աստծու արքայությունը ի՞նչ պիտի շահեր, կամ մի՞թե Իսրայելն արժանի էր անկախության։ Եթե ուսումնասիրենք Հիսուսի ժամանակաշրջանի պատմությունը, կտեսնենք քաղաքական, հանրային, սոցիալական բոլոր խնդիրներում առկա երկպառակտված իրադրությունը, և մարդ ուղղակի հիանում է՝ տեսնելով, որ Հիսուս Իր ողջ հրապարակային գործունեության ընթացքում Իրեն թույլ չտվեց զբաղվելու պետական հարցերով։

Հակառակ իրենց ատելավառ զգացումների՝ Հիսուսի հակառակորդները տրված պատասխանից հիացումով և գլխիկոր հեռացան։ Այդ ժամանակներից 20 դար է անցել, և այսօր, առավել քան երբևէ, Հիսուսի այս խոսքը շատ ավելի ճիշտ, շատ ավելի լուսապայծառ, շատ ավելի հրահանգիչ կերպով է ներկայանում մեզ։ Ահա այս է, որ պիտի ջանամ լուսաբանել ձեզ համար։

Այս խոսքն, արդարև, հայտնապես մարդկային հասարակության երկու զանգվածներ է զանազանում.  մեկը՝ բացարձակ քաղաքացիական, որի գլուխն է կայսրը կամ պետությունը, որն էլ, ըստ իր վարչական կարգավիճակի, կարող է կոչվել հանրապետություն, սահմանադրական պետություն, հանրավարական պետություն և այլն, իսկ մյուսը՝ զուտ կրոնական, որն ամեն բանում հանգում է Աստծուն։ Արդյո՞ք Հիսուս Իր այս արտահայտությամբ կամենում էր քաղաքական, պետական կյանքից հեռացնել բոլոր կրոնական մտածումները, կամ արդյո՞ք Հիսուս կամենում էր ստեղծել մի կալվածք, որը գոց կլիներ Աստծու գործունեության առաջ։ Նման ենթադրությունը շատ արտառոց կլիներ և ուժգին հարված կհասցներ Ավետարանի խոսքին։ Ավետարանի որոշակի ու հստակ նկարագիրներից մեկն է խղճի և հոգու հետ գործ ունենալը։ Այն չի նայում դավանանքին, ազգությանը, սեռին, քաղաքական կուսակցությանը, այն չի քննում, թե քաղաքական կամ սոցիալական որ խավին է պատկանում մարդը, այն հաշվի չի առնում ընտանեկան այս կամ այն դասակարգերին, ծերակույտերին, խորհրդարաններին, դատարաններին պատկանելիությունը։

Ավետարանը ուզում է մուտք գործել մարդու խղճի, սրտի, հոգու կալվածքներից ներս, նրա մտքում արդարությունը դնել, ճշմարիտ հավասարության գաղափարին ծանոթացնել, նրա խղճի մեջ գթասրտության և կարեկցանքի ոգին ներմուծել, նրան ուղղամտություն, արդարասիրություն, տկարին ու չքավորին օգնելու փույթը ներշնչել։ Եվ, վերջապես, Հիսուսի նպատակն է վերացնել կեղծիքը ընկերական կյանքից, այդ կյանքն առաջնորդել դեպի ճշմարտություն, նրանում ստեղծել ներդաշնակություն ու եղբայրասիրություն։ Ուրեմն, Ավետարանը գործ ունի մարդու հոգու, խղճի, սրտի հետ և ոչ թե քաղաքական հարցերի կամ պետական խնդիրների։

Պետության գործունեությունը սահմանափակվում է ներկա հասարակության շահերը պաշտպանելով։ Պետությունն է, որ պարտավոր է ապահովել յուրաքանչյուր քաղաքացու իրավունքներն ու պարտավորությունները։ Պետության բարձր ու վսեմ գաղափարախոսությունն է արդարությունը և խղճի, մանավանդ՝ անհատական խղճի ազատությունը, որին մինչև իսկ արդարությունը պետք է զոհ գնա։ Սխալվում են բոլոր նրանք, ովքեր կարծում են, որ քաղաքականությունը միայն նյութական շահերով պետք է զբաղվի և իր զորությունը նյութական ուժի վրա պետք է կառուցի՝ ըստ այն սկզբունքի, թե՝ ուժեղինն է իրավունքը.  սխալ է այս մոտեցումը։ Մարդու մեջ ինքնածին առավելություններ կան, որոնք հարկ է նկատի ունենալ։ Պետությունը բարոյական նկարագիր պետք է ունենա, քանի որ նա է, որ պիտի կազմի նաև քաղաքացու նկարագիրը։ Պետությունը գործ ունի՛ բարոյականի հետ, և, ըստ այդմ էլ պետք է գործի քաղաքացուն ողջամիտ բարոյականությամբ կոփելու նպատակադրվածությամբ։ Սակայն նա չի կարող և պետք էլ չէ, որ բոլոր մարդկանց կամայականություններին համապատասխան ձեռնարկներ իրականացնի։ Նա պետք է կանգ առնի խղճի ազատության շեմի առաջ։ Իսկ երբ հանդիպի կրոնական, վարդապետական ու դավանաբանական հարցերին, կարիք չկա, որ զբաղվի դրանցով։ Երբ մարդկության ծագման կամ վախճանի օրվա մասին հարցեր ի հայտ գան, հարկ չկա, որ պետությունն իր միտքը ծանրաբեռնի այդ խնդիրներով։ Նա միայն պետք է մարդուց պահանջի անվերապահ հնազանդություն պետական օրենքների ու կարգերի հանդեպ։

Մյուս կողմից էլ, սակայն, պետությունը չի կարող անտարբել մնալ կրոնական զանազան այնպիսի հարցերի վերաբերյալ, որոնք կարող են ուժգին թափ ստանալ ու մեծապես վրդովել և հուզել հանրությանը։ Գաղտնիք չէ, որ երբեմն այնպիսի մոլեռանդ կրոնական դասեր են անցկացվում, որոնք հասարակական կյանքի հանդեպ ատելություն և պետական կարգ ու կանոնի հանդեպ անհանդուրժողականություն են ծնում մարդու մեջ։ Հետևաբար պետությունը իրավունք ունի որոշ չափով, երբեմն մինչև իսկ միջամտելու աստիճանի հետաքրքրվելու հոգևոր դասի ծրագրերով, սակայն իրավասություն չունի ուղղակիորեն միջամտելու զուտ կրոնական հարցերին, որոնք առնչվում են, օրինակ, Աստծուն, մարդկային հոգուն, կրոնական շարժառիթներին, հոգեկան ձգտումներին, հավիտենական կյանքի հանդեպ հույսին և նմանատիպ հարակից խնդիրներին։ 

Ասվում է, թե Խորհրդային պետությունը անաստվածության մեջ էր.  այս հաստատումը, սակայն, առնվազն սոփեստական է, քանի որ այդ ասողները պետությունը կարծես մի աղանդի դրոշի ներքո են մտցնում։ Ինչպես ասացի, պետք է այնպես լինի, որ պետությունը բացարձակապես չեզոք մնա զանազան հավատալիքների մասին, որոնք ամենևին չեն վնասում երկրի քաղաքականությանը։ Պետության գործառույթը պետք է լինի պաշտպան կանգնելը խղճի ու բոլոր կրոնական, մաքուր հավատալիքների ազատությանը։ Ամեն անգամ, երբ պետությունն իր այս հանգամանքից դուրս է ելնում և ցանկանում է միջամտել վարդապետական, դավանաբանական հարցերին՝ այսինչ կամ այնինչ աստվածաբանական տեսակետը պաշտպանելու նպատակով, ինքն իրեն շատ վտանգավոր ու միևնույն ժամանակ շատ ծիծաղելի դրության մեջ է դնում։ Հիշո՞ւմ եք Բյուզանդական կայսրության շրջանի կրոնական վեճերը, երբ կրոնի նկարագիրը հաճախ կախված էր մի կնոջ քմահաճույքից, կամ թե ինչպես Իսպանիայում էլ կրոնական կացությունը կախում ուներ Փիլիպպոսյանների բռնապետությունից։

Միայն սրանով չէ, որ եկեղեցին տարբերվում է պետությունից, այլ տարբերվում է նաև գործելու եղանակներով ու միջոցներով։ Այսպես, օրինակ, պետության զենքը ուժն է։ Այն իշխանություն և իրավունք ունի նյութական ուժով, հարկ եղած դեպքում՝ բռնությամբ, նվաճելու և հնազանդեցնելու ամեն ընդդիմություն, որ իր օրենքներին դեմ է: Եկեղեցու զենքը խոսքն է.  եկեղեցին չի կարող և հարկ էլ չկա, որ նյութական ուժով պարտադրի որևէ հավատալիք, քանի որ «պատերազմի մեր զենքերը մարմնավոր չեն» (Բ Կորնթ.  Ժ 4), - ասում է Պողոս առաքյալը։ Եկեղեցու այս պատմիչը հիացմունքով է տեսնում քրիստոնեական կրոնը քարոզողների այն հրաշալի սխրանքները, որոնցով նրանք ոչ թե սրի կամ բիրտ ուժի կիրառմամբ, այլ հոգեկան ուժով, սուրբ և անգին զոհողությամբ, բարոյական գերակշիռ արժանիքներով են հաղթանակ տարել բարոյապես վատթարացած ու ապականված աշխարհի հանդեպ։

Ինչպես քիչ առաջ ասացի, բավական է միայն, որ պետությունը ապահովի խղճի ազատությունը, եթե հարկ է՝ անգամ բռնի ուժով։ Եթե պետության մեջ ապահովված լինի խղճի ազատությունը, եկեղեցին կարելի է «փրկված» համարել, քանի որ այդժամ նա կկարողանա տարածել սիրո, եղբայրության, արդարության, աստվածային ճշմարտության սկզբունքները, որի պահապանն իսկ է, և իր համար որպես գործիք ունի այն սուրը, որն Աստծու խոսքն է, և այն Խաչը, որը նշանն է զոհողության և սիրո։ Պետությունը և եկեղեցին պետք է այսկերպ՝ նախանձախնդրությամբ ու առանց մեկմեկու վիրավորելու պահպանեն իրենց անկախությունը։ Երբ եկեղեցին հեռանում է իր կոչումից և հոգևոր ասպարեզից դուրս գալով՝ մտնում է քաղաքական դաշտ, շեղվում է իր վսեմ սկզբունքից ու վտանգի ենթարկում ինքն իրեն։ Եկեղեցին կարող է պետության քաջալերության և համակրանքին արժանանալ, խաժամուժ ամբոխի խանդավառությամբ «թևավորվել», սակայն ինչ էլ ուզում է լինի, եկեղեցին պետք է միշտ լուրջ ու չեզոք մնա և չվստահի քաղաքական համակրանքին ու ամբոխի քաջալերությանը։ Հիսուսի սկզբունքի ու պահանջի համեմատ եկեղեցին և պետությունը ընդմիշտ պետք է տարանջատված լինեն իրարից։

Պետք չէ մոռանալ, որ խղճի ազատության հետևանքով է, որ ծնունդ է առել քաղաքակրթական ու վերանորոգչական այն շարժումը, որը տեսանելի է աշխարհի բոլոր կողմերում։ Այս հարատև շարժմանը ծնունդ տվողը միմիայն եկեղեցին է։ Եկեղեցին բնավ հակառակ չէ ո՛չ խորհրդային, ո՛չ հանրավարական և ո՛չ էլ այլ կառուցվածքի պետության.  բավական է միայն, որ պետության ներսում խղճի ու կրոնի ազատությունը կաշկանդված չլինի։ Այն պետությունը, որը պայքար է սկսում կրոնի դեմ, դադարում է պետություն լինելուց և դառնում է մի կրոնական աղանդ։ Պետությունը չպիտի միջամուխ լինի կրոնական կալվածքի մեջ, երբ եկեղեցին շարժվում է իր կոչմանը համապատասխան և ըմբոստություն կամ խնդիր չի հարուցում պետության դեմ։

Անշուշտ եկեղեցին, հանձինս եկեղեցականների, իր ներկայացուցչական կազմը պիտի ունենա, եկեղեցականներ, որոնք համայնքի հովիվներ ու հոգևոր ձեռնարկների առաջնորդներ պետք է լինեն։ Որքա՜ն լուրջ, որքա՜ն բանական, որքա՜ն զգույշ պետք է լինի եկեղեցականը։ Նա պետք է խղճի և սրտի, ազնվության և խոնարհության, անձնազոհության և բարության, ուղղամտության և սրբության կոչմամբ մարդ լինի, այնպես, որ պետական պաշտոնյան ստիպված լինի հարգանքով վերաբերվել նրան։ Նա բնավ չպետք է հետաքրքրվի քաղաքական հարցերով, այլ միայն պետք է ներկայանա իբրև իր համայնքի հոգևոր իրավունքի, ազատության ու խաղաղության պաշտպան։

Երբեմն Եվրոպայում, ինչպես և Արևելքում, կրոնական դասն իր պաշտոնական տեղն ուներ պետական ժողովներում.  այժմ դա ամեն կողմից մերժվում է։ Չեմ ողբում այդ ամենի համար, այլ, ընդհակառակը, ուրախանում եմ։ Կրոնական դասի մասնակցությունը պետական գործերում ոչ միայն եկեղեցու համար երբևէ որևէ օգուտ չի ունեցել, այլ, ընդհակառակը, առավելաբար վտանգ է ներկայացրել իրենից և այդ պատճառով եկեղեցին միշտ տկարացել է։ Կրոնական դասը կարող է իր անձնական, քաղաքական համոզմունքները ունենալ, սակայն հարկ է, որ հոգևորականը դրանք խեղդի իր մեջ ու հեռու վանի իրենից, կամ էլ ինքը պետք է հեռանա կրոնական ասպարեզից, հակառակ դեպքում ավերակի կենթարկի եկեղեցին։

Ինչպես որ բանակում կամ դպրոցում ծառայող մարդկանց է հանձնարարվում քաղաքական և կուսակցական հարցերով չզբաղվել ու «չզբաղեցնել» զինվորին ու աշակերտին, որպեսզի բանակը երկպառակտության չենթարկվի և աշակերտներն էլ ընտանեկան վեճերի պատճառ չդառնան, նույնպես և հոգևոր դասի համար է խրախուսելի, որ այն մշտապես հեռու մնա կուսակցական խնդիրներից ու վեճերից, հակառակ դեպքում ավելի ևս կգրգռի նմանատիպ հարցերի հետևանքով ժողովրդի ներսում ծնունդ առած վեճերն ու կրքերը։

Եկեղեցին մեզ պետք է դեմ-դիմաց կանգնեցնի հավիտենականության առջև։ Այն չպիտի մեզ զբաղեցնի այնպիսի հարցերով, որոնք օրվա, ամսվա կամ տարիների տևողություն ունեն։ Եկեղեցին ժամանակներից, մեր անցավոր ու ախտավոր վեճերից վեր լուսապայծառ մի հորիզոն պիտի ցույց տա մեզ, որտեղից հոգին կկարողանա տեսնել հավիտենականության մեծ իրողությունները, այնպիսի իրողություններ, որոնք չեն անցնում, որոնք մեզ հաղորդակցության մեջ են դնում Աստծու հետ, և որոնք, վերջիվերջո, աստվածացնում են մարդուն։ Սա պետության գործը չէ, սա հենց եկեղեցու գործն է և եկեղեցին է, որ պետք է ջանա իրականացնել հոգևոր այս ծրագիրը։ Մինչդեռ պետությունը մարդուն դիտում է իր ներկա ֆիզիկական և իմացական վիճակի մեջ։ Այն ապահովում է մարդու կյանքը այստեղ՝ երկրի վրա, որտեղ նա այժմ ապրում ու բարգավաճում է։ Պետությունը մարդուն հաստատում է այն միջավայրում, որտեղ ինքը՝ պետությունը, ստիպված է իր շահերն ու իր երկրի քաղաքական կյանքը պաշտպանել և տևականացնել, ուստի ձեռք է առնում պաշտպանության բոլոր այն միջոցները, որոնք առնչվում են հանրության հասարակական շահերին։

Արդ, որքան հնարավոր էր բացատրեցինք այս երկու «կալվածքների» իրավասությունները։ Բոլոր նրանք, ովքեր պետական կամ եկեղեցական անձինք են, չպիտի շփոթեն իրավասություններն ու իրար խառնեն կամ միացնեն այս երկու հարթությունները, որոնք Հիսուս ակնհայտորեն զատորոշեց իրարից։ Ամենքդ կատարեք ձեր պարտականություններն այն հարթության վրա, որում գտնվում եք.  եթե դա եկեղեցական հարթությունն է, ուրեմն այն պարտականությունները, ինչ եկեղեցուն է առնչվում, եթե պետական հարթությունն է, ուրեմն այն, ինչ առնչվում է պետությանը։

«Տվե՛ք կայսրինը՝ կայսերը, և Աստծունը՝ Աստծուն»։ Կայսրը քաղաքական կյանքի, այսինքն՝ պետության անձնավորումն է։ Ներկայումս պետության անձնավորողը կայսրը չէ, որն իր վերին, քմահաճ կամքով ու բռնապետական դիրքորոշմամբ կցանկանար տկարացնել իր հպատակներին։ Ներկայումս պետությունն անձնավորում է պետական խորհրդարանը, որտեղ ժողովուրդն իր ներկայացուցիչներն ունի և այսկերպ ազգն է, որ կառավարում է ինքն իրեն՝ հնազանդվելով իր իսկ սահմանած օրենքներին, իր ժամանակից ու իր ուժերից զոհողություններ կատարելով հանուն ընդհանուրի օգուտի ու բարօրության։ Ներկայումս պետությունը հետզհետե ձգտում է ունենալ ընկերային, եղբայրական կյանք, և քրիստոնյա անհատն այս ընկերության ու եղբայրության կայացման մեջ իր մեծ ներդրումը պիտի ունենա իմաստուն, օրինավոր ու անձնվեր գործունեությամբ։

Եվ երբ կայսրին ենք տալիս այն, ինչ որ կայսրին է պատկանում, ուրեմն պետք է Աստծուն էլ տանք այն, ինչ Աստծուն է պատկանում։ Ո՛վ հավատացյալներ, այն, ինչ Աստծուն է պատկանում, այդ ձեր հոգին է, ձեր ողջ հոգին, այո՛, ձեր հոգին է, որ պետք է Աստծուն ընծայվի։ Քրիստոս Իր մոտ եկած հրեաներին գրեթե այսպես ասաց.  «Ցո՛ւյց տվեք ինձ մի դահեկան, և Ես նրա վրա պիտի ցույց տամ ձեզ կայսեր պատկերը»։ Ես էլ ասում եմ ձեզ.  «Ցո՛ւյց տվեք ինձ մարդու հոգին, և ես այնտեղ ցույց կտամ ձեզ Աստծու պատկերը»։ Այո՛, Աստծու պատկերը... և ոչինչ, որ այն հաճախ եղծված, ավերված ու գրեթե ջնջված լինի աշխարհի ու մեղքի հետ շփման ու ազդեցության պատճառով։ Նայեցե՛ք, լա՛վ նայեցեք.  այդ պատկերում տակավին պիտի գտնեք ձեր աստվածային ծագման դրոշմն ու ապացույց, այն բանի, որ դուք պատկանում եք «Աստծո սերնդին» (հմմտ.  Գործք ԺԵ 14)։ Ուրեմն հոգևորապես ինքնամփոփվե՛նք ու նվիրվե՛նք Աստծուն իբրև Նրա զավակները, ում միայն վայել է փառք և պատիվ հավիտյանս։ Ամեն։

 

Տեր Ղևոնդ վրդ. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Բ հատոր, Փարիզ, 1924 թ.

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը