Ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյու­նը

­Ա․ Ամե­նայն մի հաստա­տու­թյուն պետք է ու­նե­նա մի նպա­տակ, դեպի ո­րը ձգտե­լու կո­չված է և ո­րոշ գոր­ծե­րի ըն­թաց­քը, ո­րոնք տա­նում են դեպի այդ նպա­տա­կը: Այս ի­րա­գոր­ծե­լու հա­մար այդ­պի­սի մի հաստա­տու­թյունը պետք է ու­նե­նա բնա­կա­նա­բար ո­րոշ կազ­մա­կեր­պու­թյուն ո­րոշ կա­նոն­նե­րի ու սկզբունք­նե­րի հա­մե­մատ, հե­տևա­բարև` պաշ­տոնյաներ գոր­ծե­րի կա­նո­նավոր ըն­թաց­քին ծա­ռա­յե­լու հա­մար և այդ գոր­ծե­րի ըն­թացքն ու պաշ­տոնյանե­րի հավա­տա­րիմ ծա­ռա­յու­թյունը հսկող ու վա­րող իշ­խա­նու­թյուն[1]: Մենք արդեն տե­սանք, որ Հա­յաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ևս իբ­րև մի ճշմա­րիտ աստվա­ծա­յին հաստա­տու­թյուն ու­նի թե՛ յուր ո­րոշ նպա­տա­կը, թե՛ ո­րոշ կազ­մա­կեր­պու­թյուն, թե՛ ո­րոշ սկզբունք­ներ ու կա­նոն­ներ և թե՛ ո­րոշ գոր­ծե­րի ըն­թացք, ո­րոնց ա­մեն­քի մա­սին դեռ մաս­նավոր խոսե­լիք­ներ ու­նինք: Խոս­քի կար­գը մեզ բե­րում է դեպի ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյան խնդի­րը, իսկ պաշ­տոնյանե­րի­նը նյութ կդառ­նա Ձեռ­նա­դրու­թյան ս. խորհր­դի բաժ­նին:

Ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյան նկատ­մամբ Քրիս­տոս մի կտրուկ և ամ­փոփ պա­տվեր տվավ յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին և միան­գամընդ­միշտ սահ­մա­նեց այդ խնդրի լու­ծու­մը: Նա յուր կե­նա­րար հա­րու­թյունից հետո հան­դի­պեց Գա­լի­լիա­յի լե­ռան վե­րա ժա­մա­դիր ա­ռա­քյալ­նե­րին և ա­սաց. «Տուաւ ինձ ա­մե­նայն իշ­խա­նու­թիւն յեր­կինս եւ յերկ­րի, որ­պէս ա­ռա­քեաց զիս Հայր, եւ ես ա­ռա­քեմ զձեզ: Գնա­ցէք այ­սու­հե­տեւ, ա­շա­կեր­տե­ցէք զա­մե­նայն հե­թա­նոսս, մկրտե­ցէք զնո­սա յա­նուն Հօր եւ Որդ­ւոյ եւ Հո­գւոյն Սրբոյ: Ու­սու­ցէք նո­ցա պա­հել զա­մե­նայն, որ ինչ պա­տուի­րե­ցի ձեզ. եւ ա­հա­ւա­սիկ ես ընդ ձեզ եմ զա­մե­նայն ա­ւուրս, մին­չեւ ի կա­տա­րած աշ­խար­հի»: (Մատթ., ԻԸ 18): Այս խոս­քե­րով վեր­ջաց­նում է նա­խա­գիր ավե­տա­րա­նի­չը Տի­րոջ բո­լոր պա­տվեր­նե­րը: Քրիս­տո­սի այդ աստվա­ծա­յին պա­տվի­րանն ու­րեմն ա­սում է վճռա­պես, որ նախ ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյունն ինքն Քրիս­տոս է թե՛ երկն­քում ու թե՛ երկ­րում. երկ­րորդ` Քրիս­տոս այդ յուր հայ­րա­տուր իշ­խա­նու­թյամբ ու­ղար­կում է յուր ա­շա­կերտ­նե­րին ժո­ղովր­դի մեջ ու նո­ցա իշ­խա­նու­թյուն է տա­լիս ա­շա­կեր­տե­լու, մկրտե­լու ու յուր պա­տվեր­ներն ու­սու­ցա­նե­լու. և եր­րորդ` Քրիս­տոս յուր հավա­տա­ցե­լոց հետ է ընդ­միշտ մին­չև աշ­խար­հի կա­տա­րա­ծը: Ու­րեմն Քրիս­տոս իբ­րև ե­կե­ղե­ցու միակ իշ­խանն ո­րո­շում է յուր ա­ռաք­յալ­նե­րի իշ­խա­նու­թյան սահ­մանն, որ է ա­շա­կեր­տել ու մկրտել և ու­սու­ցա­նել միայն այն ա­մենն, ինչ որ ին­քը պա­տվի­րել է: Դեռևս յուր ա­շա­կերտ­նե­րին ու­սու­ցա­նե­լու ժա­մա­նակ Քրիս­տոս դեպ­քեր ու­նե­ցավ, ո­րոնք ան­տես ա­նել չէր կա­րե­լի: Քրիս­տոս նո­ցա հաս­կաց­րեց, որ երբեք չպետք է բարձր իշ­խա­նու­թյան ձգտեն ի­րար վե­րա­բեր­մամբ, այլ պետք է ման­կան պես ան­կեղծ, հեզ ու միա­միտ, բայց խո­րա­գետ լի­նին ա­ռավել պա­տիվ ու­նե­նա­լու հա­մար[2]: Այս պա­տվերն անհ­րա­ժեշտ էր մա­նավանդ մի այն­պի­սի ժա­մա­նակ, երբ ընդ­հան­րա­պես ժո­ղո­վուր­դը Հռով­մա­յե­ցոց պե­տու­թյան իշ­խա­նու­թյան ներ­քո տրա­մա­դիր էր մարմ­նա­պես հաս­կա­նա­լու Քրիս­տո­սի գա­լուստն ու փրկա­գոր­ծու­թյունը: Մին­չև ան­գամ Զե­բե­դյա որ­դի­նե­րը` Հա­կով­բոս ու Հովհան­նե­սը, կա­մե­ցան հառաջ­նու­թյուն ձեռք բե­րել Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մեջ, բայց Քրիս­տոս դա­տա­պար­տեց նո­ցա այդ ձգտումն` ա­սե­լով[3]. «Գի­տէք, զի իշ­խանք ազ­գաց տի­րեն նո­ցա, եւ մե­ծա­մեծք իշ­խեն նո­ցա. Ոչ այն­պէս ի­ցէ եւ ի ձե­րում մի­ջի, այլ որ կա­մի­ցի ի ձէնջ մեծ լի­նել, ե­ղի­ցի ձեր պաշ­տօ­նեայ, եւ որ կա­մի­ցի ի ձէնջ ա­ռա­ջին լի­նել, ե­ղի­ցի ձեր ծա­ռայ: Որ­պէս Որ­դի Մար­դոյ ոչ եկն պաշ­տօն առ­նուլ, այլ` պաշ­տել, եւ տալ զանձն իւր փրկանս փո­խա­նակ բազ­մաց»:

Ակն­հայտ­նի է, որ ա­ռա­քյալ­նե­րը հա­մա­ձայ­նու­թյամբ ու հավա­սա­րու­թյամբ պետք է գոր­ծեին և ու­սու­ցա­նեին յուրյանց միակ գլխի, այն է` Քրիս­տո­սի իշ­խա­նու­թյան ներ­քո: Բայց ո­րով­հե­տև Քրիս­տոս ա­սաց, որ մար­դիկ պետք է լսեն յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին` ինչ­պես յուրյան (Ղուկ., Ժ 16), ուս­տի հաս­կաց­րեց, որ բա­ցար­ձակ իշ­խա­նու­թյուն, բա­ցար­ձակ ու­սու­ցիչ ու վար­դա­պե­տը, տերն ու գլու­խը միայն ինքն է` ա­սե­լով. «Դուք մի՛ զոք կո­չէք վար­դա­պետ, զի մի է ձեր ու­սու­ցիչ, եւ ա­մե­նե­քին դուք եղ­բարք էք: Եւ հայր մի կո­չէք ձեզ յերկ­րի, զի ձեր մի է Հայր, որ յեր­կինս է, եւ մի կո­չի­ցիք ու­սու­ցիչք, զի ու­սու­ցիչ ձեր Քրիս­տոս է» (Մատթ., ԻԳ 8-10): Քրիս­տոս, մեր­ժե­լով որևիցե գե­րիշ­խա­նու­թյուն, պատ­վի­րեց յուր ա­ռա­քյալ­նե­րին, որ գոր­ծեն միա­սին սի­րով ու հավա­սա­րու­թյամբ միա­ցած յուրյանց ա­ռա­քող Տի­րոջ հետ այն­պես, ինչ­պես ինքն էլ գոր­ծում էր` միա­ցած յուր ա­ռա­քիչ Հոր հետ (Հովհ., ԺԴ 10. ԺԷ 22-26):

Ա­ռա­քյալ­նե­րի թե՛ ա­շա­կեր­տե­լու ու մկրտե­լու և թե՛ ու­սու­ցա­նե­լու գոր­ծու­նեու­թյունն էլ ընդ­հան­րա­պես եր­կու տե­սակ էր` ըստ ար­ձակ­ման ու կապ­ման պա­տվե­րին, այն է` դրա­կան ու բա­ցա­սա­կան: Դրա­կան գոր­ծու­նեու­թյամբ նո­քա պետք է նախ ե­կե­ղե­ցի­ներ հաստա­տեին, որպեսզի փրկա­գոր­ծու­թյան շնորհ­նե­րը տա­րա­ծեին հավա­տա­ցե­լոց վրա: Նույնիսկ այդ ա­ռա­ջին քայ­լով նո­քա հավա­տա­րիմ մնա­ցին Քրիս­տո­սի պա­տվե­րին` ճա­նա­չե­լով, որ ե­կե­ղե­ցու հիմքն ու գլու­խը մի­միայն Քրիս­տոս է, ա­պա թե ոչ` մարդ­կա­յին հաստա­տու­թյուն կդառ­նա: Ուստիև Պո­ղոս ա­ռա­քյալն ա­սում է. «Աս­տու­ծոյ գոր­ծա­կից եմք, Աս­տու­ծոյ ար­դիւնք էք, Աս­տու­ծոյ շի­նած էք: Ըստ շնոր­հացն Աս­տու­ծոյ, որ տուեալ են ինձ, իբ­րեւ ի­մաստուն ճար­տա­րա­պետ հիմն ե­դի, բայց այլ է, որ շի­նեն. այլ իւ­րա­քան­չիւր ոք զգոյշ լի­ցի, թէ որ­պէ՞ս շի­նի­ցէ: Զի հիմն այլ ոք ոչ կա­րէ դնել, քան զե­դեալն, որ է Յի­սուս Քրիս­տոս» (Ա Կոր., Գ 9): Ու­րիշ տեղ էլ ա­սում է նա. «Եւ նա է գլուխ մարմ­նոյ Ե­կե­ղեց­ւոյ, որ է սկիզբն անդ­րա­նիկ ի մե­ռե­լոց, զի ե­ղի­ցի ինքն յա­մե­նայ­նի յա­ռա­ջա­ցեալ» (Կող., Ա 18): Նա եփե­սա­ցի­նե­րին ևս գրում է, որ Աստ­ված բո­լոր իշ­խա­նու­թյանց ու պե­տու­թյանց վրա թե՛ այս աշ­խար­հում և թե՛ հան­դեր­ձյալում «զա­մե­նայն ինչ հնա­զանդ ա­րար ի ներ­քոյ ո­տից նո­րա (Քրիս­տո­սի), և զնա եդ գլուխ ի վե­րայ ա­մե­նայն ի­րիք ե­կե­ղեց­ւոյ, Որ է մար­մին նո­րա, լրումն, որ զա­մե­նայն յա­մե­նայ­նի լնու» (Ա 20-23): Հա­պա ևս ա­սում է. «Ա­պա այ­սու­հե­տեւ ոչ էք օ­տարք եւ պան­դուխտք, այլ քա­ղա­քա­կիցք սրբոց եւ ըն­տա­նիք Աս­տու­ծոյ, Շի­նեալք ի վե­րայ հի­ման ա­ռա­քե­լոց եւ մար­գա­րէից, ո­րոյ է գլուխ ան­կեան Քրիս­տոս Յի­սուս. յո­րում ա­մե­նայն շի­նուածն յօ­դեալ եւ պատ­շա­ճեալ, ա­ճէ ի տա­ճար սուրբ Տէ­րամբ, Յո­րում եւ դուք ընդ նմին շի­նիք ի բնա­կու­թիւն Աս­տու­ծոյ Հոգ­ւով» (Բ 19):

Ըստ այսմ` ա­ռա­քյալ­նե­րը, ճա­նա­չե­լով, որ Ե­կե­ղե­ցու վեմն ու գլու­խը մի­միայն Քրիս­տոս է, հիմ­նադ­րե­ցին այդ ան­շարժ վեմի վրա ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցին, հաստա­տե­ցին նո­րա մեջ Աս­տու­ծո ու մար­դու հարա­բե­րու­թյունը կամ աստված­պաշ­տու­թյունն և, ձեռ­նադ­րե­լով ե­պիս­կո­պոս­ներ կամ տե­սուչ­ներ, քա­հա­նա­ներ ու սար­կավագ­ներ, հանձ­նե­ցին նո­ցա թե՛ պաշ­տա­մուն­քի կա­տա­րու­մը և թե՛ ժո­ղովր­դի հո­վվու­թյունը: Այ­նու­հե­տև ե­կե­ղե­ցին սկսավ հետզ­հետե զար­գա­նալ Աս­տու­ծո խնա­մա­ծու­թյան տակ և ա­մե­նայն տեղ հավա­տա­ցյալ­նե­րը փրկու­թյուն ու դաստիա­րա­կու­թյուն էին գտնում Քրիս­տո­սի իշ­խա­նու­թյան ներ­քո նո­րա պաշ­տոնյանե­րի հո­­գա­տա­րու­թյամբ: Բո­լո­րի կարգ ու կա­նո­նը բղխեց հետզ­հետե Քրիս­տո­սի Ավե­տա­րա­նից ու պա­տվի­րան­նե­րից, և ա­մեն­քը ճա­նա­չում էին յուրյանց իշ­խա­նու­թյան այն սահ­մանն, որ գծել էր Քրիս­տոս, և ավան­դե­ցին ա­ռա­քյալ­նե­րը: Այս բո­լոր կար­գե­րի և ուղ­ղու­թյանց ձևա­կեր­պու­թյունը կա­նո­նավո­րում էին ա­ռա­քյալ­ներն` այն­քան հավա­տա­րիմ մնա­լով Քրիս­տո­սին ու նո­րա պատ­վի­­րան­նե­րին, որ մին­չև ան­գամ յուրյանց եր­բեմ­նա­կան մաս­նավոր կեր­­պի կար­գադ­րու­թյուն­ներն, որ­քան էլ այ­դոնք բղխում լի­նեին Քրիս­տո­սի ա­սած­նե­րից, ո­րո­շում էին Տի­րոջ պա­տվեր­նե­րից (Ա Կոր., Է 12):

Գոր­ծու­նեու­թյան բա­ցա­սա­կան ուղ­ղու­թյամբ ա­ռա­քյալ­նե­րը պետք է պինդ պա­հեին Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցին զա­նա­զան մո­լո­րու­թյուն­նե­րից ու հեր­ձված­նե­րից կամ աշ­խար­հա­յին ազ­դե­ցու­թյունից: Այ­դոր հա­մար նո­քա նախ պետք է թե՛ ի­րար հետ և թե՛ յուրյանց միակ գլուխ Քրիս­տո­սի հետ կա­տա­րյալ միու­թյուն պա­հեին գոր­ծով ու քա­րո­զու­թյամբ: Ըստ ո­րում և Քրիս­տոս պա­տվի­րել էր նա­խա­պես ա­ռան­ձին խրա­տել այդ­պի­սի­նե­րին. «Ա­պա թէ ոչ լուի­ցէ քեզ, առ ընդ քեզ միւս եւս կամ եր­կուս, զի ի բե­րա­նոյ եր­կուց եւ ե­րից վկա­յից հաստա­տես­ցի ա­մե­նայն բան: Իսկ ե­թէ նո­ցա լուի­ցէ, ա­սաս­ջիր յե­կե­ղեց­ւոջ. ա­պա թէ եւ ե­կե­ղեց­ւոյն ոչ լուի­ցէ, ե­ղի­ցի քեզ իբ­րեւ զհե­թա­նոսն եւ զմաք­սա­ւոր» (Մատթ., ԺԸ 16): Այս­պի­սի մի իշ­խա­նու­թյուն տա­լիս է նո­ցա Քրիս­տոս մի­միայն նո­ցա միա­բա­նու­թյան ու միու­թյան հի­ման վրա, ո­րին իբ­րև հիմ­նա­քար կամ ե­րաշ­խիք ծա­ռա­յում է ժո­ղո­վա­կան միա­ձայ­նու­թյունն, ուստիև ան­մի­ջա­պես հետո ա­սում է. «Ե­թէ եր­կու ի ձէնջ միա­բա­նի­ցին յերկ­րի վասն ա­մե­նայն ի­րաց, զինչ եւ խնդրես­ցեն` ե­ղի­ցի ի Հօ­րէ իմ­մէ, որ յեր­կինս է: Զի ուր ի­ցեն եր­կու կամ ե­րեք ժո­ղո­վեալ յա­նուն իմ, անդ եմ ես ի մէջ նո­ցա»:

Ու­րեմն ա­ռա­քյալ­նե­րը դրա­կան գոր­ծու­նեու­թյան մեջ ու­նեին արդեն իշ­խա­նու­թյան մի սահ­ման, այն է` Քրիս­տո­սի պա­տվի­րան­ներն, իսկ բա­ցա­սա­կա­նի և նույն­պես` դրա­կան ու բա­ցա­սա­կա­նի ընդ­հար­ման, այ­սինքն` վի­ճե­լի խնդիր­նե­րի մեջ դի­մում էին յուր­յան­ցից բարձր հե­ղի­նա­կու­թյան, այն է` հանուն Քրիս­տո­սի ժո­ղով­յալ միա­բա­նու­թյան: Այդ­պես էին ա­նում ա­ռա­քյալ­ներն, ինչ­պես տես­նում ենք թե՛ Պո­ղո­սի գոր­ծու­նեու­թյունից[4] և թե՛ առ­հա­սա­րակ ա­ռա­քյալ­նե­րի սկզբնա­կան վճիռ­նե­րից[5]: Քա­րո­զու­թյան մեջ նո­ցա ան­խախ­տե­լի սկզբունքն էր. «Այլ թէ մեք կամ հրեշ­տակ յերկ­նից ա­ւե­տա­րա­նես­ցէ ձեզ ա­ւե­լի, քան զոր ա­ւե­տա­րա­նե­ցաքն ձեզ, նզո­վեալ լի­ցի: Որ­պէս յա­ռա­ջա­գոյնն ա­սա­ցաք, եւ արդ, դար­ձեալ ա­սեմ, ե­թէ ոք ա­ւե­տա­րա­նես­ցէ ձեզ ա­ւե­լի, քան զոր ա­ռէքն, նզո­վեալ լի­ցի» (Գաղ. Ա, 8): Մինչ­դեռ վի­ճե­լի հար­ցե­րում հանուն Քրիս­տո­սի միա­ցած ժո­ղո­վի մեջ գոր­ծում էր Ս. Հո­գին և նո­րա լու­ծումն ու ելք տա­լիս, հե­տևա­բար դար­ձյալ միշտ Քրիս­տոս էր նո­ցա պա­տվեր­ներ տա­լիս ա­մեն­քին միա­սին և ոչ ա­ռան­ձին-ա­ռան­ձին (Մատթ., ԺԸ 19, 20):

Բ. Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցին շեղ­վում է Քրիս­տո­սի այս վար­դա­պե­տու­թյունից և ձգտում է գե­րիշ­խա­նու­թյուն ձեռք բե­րել բո­լոր քրիս­տո­նյանե­րի վրա` մին­չև ան­գամ քա­ղա­քա­կան ի­րավունք­ներ և անս­խա­լա­կա­նու­թյուն վե­րագ­րե­լով Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տին<sup>22*</sup>: Հռովմեա­կանք ա­սում են, որ Քրիս­տոս մի­միայն յուր երկ­րա­յին կե­նաց ժա­մա­նակ էր յուր ե­կե­ղե­ցու տե­սա­նե­լի գլու­խը, իսկ այժմ ան­տե­սա­նե­լի գլուխ է, մինչ­դեռ երկ­րում դրել է յուրյան տե­ղա­կալ Պետ­րոս ա­ռա­քյալին` տա­լով նո­րան թե՛ յուր բո­լոր իշ­խա­նու­թյունն ու թե՛ անս­խա­լա­կա­նու­թյունը: Նույն ե­կե­ղե­ցա­կան վար­չու­թյունը մնա­լով` պետք է հաս­նի աշ­խար­հի կա­տա­րա­ծին, ուստիև Պետ­րո­սին հաջոր­դող պետք է լի­ներ, որև ե­ղավ և է Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը, վասնզի Պետ­րո­սը 25 տա­րի ե­պիս­կո­պոս է ե­ղել Հռով­մում և այն­տեղ մե­ռել: Այս­պի­սով, Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը կամ պապն (հայ­րիկ) է Քրիս­տո­սի «ան­մի­ջա­կան փո­խա­նոր­դը», «Աս­տու­ծո մարմ­նա­ցումն» աշ­խար­հի վրա, կամ ինչ­պես Բե­լիար­մինն է ա­սում` «փո­խաստվա­ծը» և «չիք չափ իշ­խա­նու­թյան նո­րա», և Ս. Հո­գու բո­լոր շնորհ­նե­րը կամ մարդ­կանց փրկու­թյունը մի­միայն նո­րա­նով է իջ­նում բո­լոր հավա­տա­ցե­լոց վրա: Նա է տիե­զե­րա­կան ե­պիս­կո­պոս, և բո­լոր ե­պիս­կո­պոս­նե­րը նո­րա փո­խա­նորդ­ներն ու դես­պան­ներն են: Մին­չև ան­գամ տիե­զե­րա­կան ժո­ղով­ներն էլ ա­ռանց նո­րա հաստա­տու­թյան ո­չինչ նշա­նա­կու­թյուն չու­նին: Ուս­տի բո­լորն էլ պետք է հավա­տան ի պապն, որ ա­ռանց նո­րա չիք փրկու­թյուն, և իս­կա­պես մի­միայն այդ է պա­հանջ­վում թե՛ հո­գևո­րա­կա­նից ու թե՛ աշ­խար­հա­կա­նից: Ա­մե­նայն բա­նում պա­պի խոս­քը պետք է անց­նի, նա է ե­կե­ղե­ցու էու­թյունը, վասնզի ե­կե­ղե­ցին էլ «նո­րա ստրկու­հին» է, Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան բա­նա­լին էլ նո­րա ձեռ­քումն է, և նա միայն կա­րող է բա­նալ ու գո­ցել: Մի խոս­քով, ե­կե­ղե­ցին կազ­մա­կեր­պված է ինչ­պես մի բուրգ, ո­րի լայն տա­կը աշ­խար­հա­կան­ներն են, մի­ջին մա­սը` «նվի­րա­պե­տու­թյունը» և ծայ­րը ինքն` Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պետն է, որ ծան­րա­նում է բո­լո­րի վրա և այլն, և այլն:

Սա­կայն մենք տե­սանք արդեն, որ այս վար­դա­պե­տու­թյունը կա­տա­րե­լա­պես հա­կա­ռակ է Քրիս­տո­սի պա­տվի­րա­նին: Ին­քը Քրիս­տոս ա­սաց ա­ռա­քյալ­նե­րին. «Տուաւ ինձ ա­մե­նայն իշ­խա­նու­թիւն յեր­­կինս և յերկ­րի... և ա­հաւա­սիկ ես ընդ ձեզ եմ զա­մե­նայն ա­ւուրս մին­չեւ ի կա­տա­րած աշ­խար­հի», ու­րեմն յուրն է բո­լոր իշ­խա­նու­թյունն, որև ոչ ո­քի չէ տա­լիս և ինքն երբեք բա­ցա­կա չպետք է լի­նի յուր ե­կե­ղե­ցուց: Ըստ այդմ և ա­ռա­քյալ­նե­րը վար­վե­­ցան, ամեն ինչ ժո­ղո­վով էին վճռում (Գործք, Ա 24. Զ 6), ո­րո­շում­ներ էին ա­նում Ս. Հո­գով միայն, ո­րոնց հավա­տա­րիմ մնա­ցին և ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րե­րը դա­րեր շա­րու­նակ: Ու­րեմն ոչ մի ա­ռաք­յալ ինք­նու­րույն իշ­խա­նու­թյուն չէ ու­նե­ցել հավատ­քի գոր­ծե­րում:

Չնա­յե­լով այս ակ­նե­րև ճշմար­տու­թյան` հռովմեա­կանք ճգնում են հաստա­տել յուրյանց մո­լո­րու­թյունը` հիմ­նվելով հե­տևյալ կտոր­նե­րի վրա. «Դու ես Պետ­րոս (հա­յե­րե­նում այս ա­նու­նը թարգ­­մա­նված է վեմ), և ի վե­րայ այդր վի­մի շի­նե­ցից զե­կե­ղե­ցի իմ» (Մատթ., ԺԶ 18). «Եւ տաց քեզ փա­կանս ար­քա­յու­թեան երկ­նից. եւ զոր միան­գամ կա­պես­ցես յերկ­րի, ե­ղի­ցի կա­պեալ յեր­կինս եւ զոր ար­ձա­կես­ցես յերկ­րի, ե­ղի­ցի ար­ձա­կեալ յեր­կինս» (19): Նույն­պես եւ Քրիս­տո­սի հար­ցը. «Սի­րես զիս ա­ռա­ւել, քան զդո­սա». եւ հե­տո` «Ա­րա­ծեա՛ զոչ­խարս իմ (Հովհ., ԻԱ 15): Նաև` «Այլ ես ա­ղա­չե­ցից վասն քո, զի մի՛ պա­կա­սես­ցեն հա­ւատք քո, եւ դու եր­բեմն դարձ­ցիս եւ հաստա­տես­ցես զեղ­բարս քո» (Ղուկ., ԻԲ 32): Վեր­ջա­պես Քրիս­տո­սի մի քա­նի գոր­ծերն, ո­րոնք հիշ­վում են Գործք առ., Ա 15-26. Բ 14. Թ 32. Ժ ԺԵ 7-11: Այս բո­լո­րից իբր թե հե­տևում է Պետ­րո­սի գե­րիշ­խա­նու­թյունն ա­ռա­քյալ­նե­րի և քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու վրա:

Նախ և ա­ռաջ մենք տե­սանք, որ վեմն ու հի­մը մի­միայն Քրիս­տոս է, և ե­կե­ղե­ցին մի­միայն նո­րա հավատ­քի վրա է հաստատ­վում: Այդ­պես են հաս­կա­ցել բո­լոր ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րերն, այն­պես որ, հավատ­քով ա­մե­նայն մի սուրբ կա­րող է վեմ դառ­նալ ե­կե­ղե­ցու հա­մար և ոչ թե միայն «եր­կո­տա­սան ա­ռա­քեալք են վէմք ճշմար­տու­թեան, եւ հողմք եւ հե­ղեղք ոչ կա­րեն շար­ժել»[6]: Այլև «Առ Պետ­րոս բանս ի Տեառ­նէ. առ ա­մե­նայն վե­րա­կա­ցուս սուրբս ա­սա­ցաւ, որք զճշմար­տու­թիւնն ի­րաւ ու­նին», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը (Հաճ., ԺԷ 83): Ու­րեմն ե­կե­ղե­ցին հաս­տատ­վում է ոչ թե մար­դու, այլ այն հավատ­քի վրա, որ դավա­նում է Քրիս­տո­սին ճշմար­տա­պես Աս­տու­ծո Որ­դի, ինչ­պես և բնա­կա­նա­բար այդ հե­տևում է ե­կե­ղե­ցու գա­ղա­փա­րից, և ոչ թե Քրիս­տոս ինքն է յուր ե­կե­ղե­ցով հաստատ­վում մի ա­ռա­քյալի վրա: «Ար­դա­րեւ իսկ վէմ է ճշմա­րիտ դա­ւա­նու­թիւն հա­ւա­տոցն», - ա­սում է և Ե­ղի­շեն[7]: Այդ են ա­սում և բո­լոր ա­ռա­քյալ­ներն ու մին­չև ան­գամ դա­տա­պար­տում են այն մարդ­կանց, ո­րոնք ու­զում էին մար­դու վրա հաստա­տել ե­կե­ղե­ցին ու նո­ցա ա­նու­նով կո­չել[8]: Ուստիև ա­ռա­քյալ­նե­րը մի­միայն Քրիս­տո­սին են հիմն կո­չում, ինչ­պես տե­սանք. «Հիմն այլ ոք ոչ կա­րէ դնել, քան զե­դեալն, որ է Քրիս­տոս»: Ճշմա­րիտ է, ա­ռա­քյալ­ներն ավե­տա­րա­նիչ են, և նո­ցա նա­հա­տա­կու­թյամբ հիմն­վում է ե­կե­ղե­ցին ««ի վե­րայ հի­մանց ա­ռա­քե­լոց եւ մար­գա­րէից» (Եփ., Բ 20), ըստ ո­րում «Եւ պա­րիսպ քա­ղա­քին ու­նէր հի­մունս եր­կո­տա­սան, եւ ի նո­սա եր­կո­տա­սան ա­նուանք եր­կո­տա­սան ա­ռա­քե­լոց գա­ռինն» (Հայտ., ԻԱ 14), սա­կայն դո­ցա ևս Քրիս­տոս է յուր հավատ­քի վրա հաստա­տում. «Շի­նե­ցից զե­կե­ղե­ցի իմ», - ա­սում է նա և ոչ թե` «շի­նես­ցես»:

Մյուս վկա­յու­թյան մեջ հիշված է բա­նա­լին, այ­սինքն` ոչ թե մի նյու­թա­կան իր, այլ մեղ­քեր թող­նել կամ կա­պե­լը: Քրիս­տոս այս խոս­տա­ցավ թե՛ Պետ­րո­սին ու թե՛ այ­լոց («տաց») և հետո տվավ ա­մեն­քին` ա­սե­լով. «Զոր կա­պի­ցէք յերկ­րի, ե­ղի­ցի կա­պեալ յեր­կինս» (Մատթ., ԺԸ 18), և հարությունից հետո դար­ձյալ ա­մեն­քին` վերջ­նա­կա­նա­պես[9] (Հովհ., Ի 22): Իսկ ար­քա­յու­թյան դուռն յուր իսկ Քրիս­տո­սինն է, որ ու­նի «զփա­կանս մա­հու եւ դժո­խոց» (Հայտ., Ա 18) ու կա­պե­լու և ար­ձա­կե­լու ի­րավուն­քը տա­լիս է ա­մե­նայն պաշ­տոնյա­յի, ինչ­պես ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը. «Ա­ռա­քեալք եւ մար­գա­րէք եւ քա­հա­նայք. սո­քա ա­ռին իշ­խա­նու­թիւն ի Տեառ­նէ եւ ե­ղեն ճշմար­տու­թեան վե­րա­կա­ցուք: Եւ զոր կա­պի­ցեն յերկ­րի, ե­ղի­ցին կա­պեալ յեր­կինս. եւ զոր ար­ձա­կի­ցեն յերկ­րի, ե­ղի­ցի ար­ձա­կեալ յեր­կինս: Սոյն­պէս եւ ա­մե­նայն սրբոց տուաւն շնորհքս այս ի Փրկչէն»:

Քրիս­տո­սի ե­րիցս «ա­րա­ծեա՛» ա­սելն էլ ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ` վե­րա­հաստա­տու­թյուն Պետ­րո­սի յուր ա­ռա­քե­լու­թյան մեջ, որ ըն­կել էր ե­րիցս ու­րաց­մամբ հա­կա­ռակ յուր խոստ­մանց[10]: Այս ան­գամ երբ Քրիս­տոս հարց­նում է` «Սի­րե՞ս զիս», Պետ­րոսն այլևս չէ պար­ծե­նում և խո­նար­հու­թյամբ Քրիս­տո­սի ա­մե­նա­գի­տու­թյունն է հիշում. նա արդեն փոր­ձվել է: Վեր­ջա­պես Քրիս­տոս մար­գա­րեա­ցավ, որ ա­ռա­քյալ­նե­րը գայ­թակ­ղվելու էին, և մին­չև ան­գամ ա­սաց Պետ­րո­սին. «Սի­մո՛ն, Սի­մո՛ն, ա­հա սա­տա­նայ խնդրեաց զձեզ խար­բա­լել իբ­րեւ զցո­րեան»: Նո­րա գայ­թակ­ղու­թյունը ծանր կլի­ներ և իբ­րև վատ օ­րի­նակ, ուստիև Քրիս­տոս ա­սում է. «Այլ ես ա­ղա­չե­ցի վասն քո, զի մի պա­կա­սես­ցեն հաւատք քո», և ինչ­պես որ նո­րա գայ­թակ­ղու­թյունը վատ օ­րի­նակ կլի­ներ, այն­պես էլ աղոթում է, որ հետո դառ­նա ու հավա­տար­մու­թյան օ­րի­նակ լի­նի. «Եւ դու եր­բեմն դարձ­ցիս և հաստա­տես­ցես զեղ­բարս քո» (Ղուկ., ԻԲ 32): Պարզ է, որ այս­տեղ ոչ մի իշ­խա­նու­թյան նպաստավոր խոսք չկա[11]:

Այս­պես և ա­ռա­քյալ­նե­րի սկզբնա­կան գոր­ծու­նեու­թյան մեջ ոչ մի հառաջ­նու­թյուն ան­գամ չէ տրված Պետ­րո­սին: Նո­քա բո­լոր գոր­ծե­րը ժո­ղո­վով են վա­րում ու վճռում, ընտ­րու­թյունը միա­սին են ա­նում (Գործք, Ա 15-26), վեճի լու­ծու­մը նո­ցա­նից են խնդրում (ԺԵ 2), խորհր­դից հետո Հա­կով­բո­սի կար­ծիքն են ըն­դու­նում, վճռի մա­սին էլ աս­վում է. «Հա­ճոյ թուե­ցաւ ա­ռա­քե­լոցն եւ ե­րի­ցանցն ա­մե­նայն ե­կե­ղե­ցեաւն», «Հա­ճոյ թուե­ցաւ Հոգ­ւոյն Սրբոյ». և այլն (Գործք, ԺԵ 22, 28): Եվ մենք տես­նում ենք, որ Պետ­րոսն ինքն էլ միտք չէ ու­նե­ցել ա­ռաջ­նա­կարգ տեղ բռնե­լու, նա ե­րեց­նե­րին «ե­րի­ցա­կից» է կո­չում (Ա Պետ., Ե 1), Պո­ղո­սին` «սի­րե­լի եղ­բայր» (Բ Պետ., Դ 15), Քրիս­տո­սին` միայն «վեմ» (Գործք, Դ 10, Ա Պետր., Բ 2-10) և «հո­վվա­պետ» (Ա Պետ., Ե 4): Նույն­պես և Պո­ղո­սը տե­սա­նե­լի գլուխ չէ ճա­նա­չում (Եփ., Դ 11. Ա Կոր., ԺԲ 27), Քրիս­տո­սին է միակ գլուխ ա­նվա­նում (Եփ., Ա 22. Դ 15. Ե 23. Կող., Ա 18), ե­կե­ղե­ցու սյուներ է կո­չում ոչ թե լոկ Պետ­րո­սին, այլ Հա­կով­բին, Պետ­րո­սին ու Հովհան­նե­սին (Գաղ., Բ 9. Գործք, Զ 2-6): Հա­ճախ Պետ­րո­սը հնա­զան­դում էր ա­ռա­քյալ­նե­րին, ըստ ո­րում` սո­քա ու­ղար­կե­ցին նո­րան Սա­մա­րիա` մկրտու­թյան հա­մար (Գործք, Ը 14-17), մեր­ժում էին նո­րա կար­ծիք (ԺԱ), և մին­չև ան­գամ նո­րա կեղ­ծավո­րու­թյունը հան­դի­մա­նում (Գաղ., Բ 11):

Բայց ե­թե մին­չև ան­գամ Պետ­րո­սը կար­ծե­ցյալ գլխավո­րու­թյուն ու­նե­ցած լի­ներ, այդ էլ մի ա­պա­ցույց չէ Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տի գե­րիշ­խա­նու­թյան: Պետ­րո­սը չէր կա­րող 25 տա­րի ե­պիս­կո­պո­սու­թյուն ա­նել Հռով­մում, զի այդ հրա­մա­յված չէր ա­ռաք­յալ­նե­րին: Նո­քա իբ­րև ա­ռա­քյալ­ներ քա­րո­զիչ­ներ էին, և ե­թե ե­պիս­կո­պո­սու­թյունը լի­ներ նո­ցա տնօ­րի­նված նպա­տա­կը, Պետ­րո­սը ե­պիս­կո­պո­սու­թյուն կա­ներ հրեա­նե­րի մեջ, ուր ու­ղար­կված էր ժո­ղո­վով (Գաղ., Բ 7) մա­նավանդ, որ Ե­րու­սաղեմն ավե­լի նշա­նավոր տեղ էր, ուստիև ի պա­տիվ աստվա­ծա­կոխ տե­ղյաց միայն Հա­կով­բո­սը ե­պիս­կո­պոս կար­գվեց (հմմտ. Եղիշե, 341): Սա­կայն ոչ մի ա­ռա­քյալ մի տե­ղի հա­մար չէր, այլ ամ­բողջ աշ­խար­հի հա­մար: Ե­թե Պետ­րո­սը Հռով­մում ե­պիս­կո­պոս ե­ղած լի­ներ, Պո­ղո­սը առ Հռով­մա­յե­ցիս գրած թղթում կող­ջու­ներ նո­րան կամ թե ինքն իսկ չէր գնալ այն­տեղ ե­կե­ղե­ցի կազ­մա­կեր­պե­լու (Հռովմ., ԺԵ 20), կամ թուղթ էլ չէր գրիլ և ե­թե գրեր, ին­քը կդառ­նար նո­րան գլխավոր, ինչ­պես ե­րևում է այդ թղթի իշ­խա­նա­կան ո­ճից: Սա­կայն նո­քա ոչ մի տեղ ե­պիս­կո­պոս չդար­ձան, այլ նշա­նա­կում էին ե­պիս­կո­պոս­ներ իբ­րև Քրիս­տո­սի ա­ռա­քյալ­ներ: Ու­րեմն Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րը չեն կա­րող ա­ռա­քյալի ե­պիս­կո­պո­սա­կան հաջորդ­նե­րը լի­նել: Հռով­մա ե­պիս­կո­պոս­նե­րը չեն կա­րող գլխավո­րու­թյուն ու­նե­նալ և Ա. դա­րում, վասնզի այդ ժա­մա­նակ Հովհան­նեսն ու Սի­մեոն Կա­նա­նա­ցին դե­ռևս կեն­դա­նի էին: Հռով­մա ե­պիս­կո­պոս­ներն էլ միշտ հիշել են, որ Ե­րու­սաղեմի ե­պիս­կո­պոսն է նա­խա­պատիվ: Մի­միայն Բ. դա­րից ե­ղել են հառաջ­նու­թյան ձգտում­ներ Հռով­մեա­կան պե­տու­թյան ե­պիս­կո­պոս­նե­րի մեջ, սա­կայն այդ ևս դա­տա­պար­տվել է թե՛ Հռով­մա ե­պիս­կո­պոս­նե­րի և թե՛ այ­լոց կող­մից: Իսկ ե­թե լոկ հիմ­նադ­րու­թյամբ հառաջ­նու­թյուն ձեռք բեր­վեր, Ան­տիոքն ևս կա­րող էր ա­ռա­ջի­նը դառ­նալ իբ­րև Պետ­րո­սի գոր­ծու­նեու­թյան վայր, և Ե­րու­սաղեմն` իբ­րև աստվա­ծա­կոխ մայր ե­կե­ղե­ցի` Քրիս­տո­սի ան­զու­գա­կան գե­րեզ­մա­նով (Գործք, Բ 38-41. Ժ, ԺԵ 7):

Այս ա­մե­նից հետո արդեն պարզ է, թե հռովմեա­կանք ինչ­պի­սի մո­լո­րու­թյանց մեջ են ընկ­նում, այլև ինչ­պի­սի՞ հա­կա­սու­թյուն­նե­րի մեջ են խար­խա­փում: Նո­քա չեն ձեռ­նադ­րում յուրյանց հաջոր­դին, օ­ծումն էլ չու­նին, այլ ծի­րա­նավոր­ներն են ընտ­րում մեկին քա­հա­նա­յա­պետ. արդ` ե­թե ընտ­րու­թյունը տա­լիս է նո­րան քա­հա­նա­յա­պե­տա­կան շնորհ­ներ, ու­րեմն այդ մի խոր­հուրդ է, և ու­րեմն ընտ­րա­կան ժո­ղո­վը բարձր է նո­րա­նից, մինչ­դեռ պա­պերն այդ ժխտում են, սա­կայն ընտ­րող­ներն էլ չու­նին նո­րա շնորհ­նե­րը, հա­պա որ­տե­ղի՞ց են տա­լիս նո­րան այ­դոնք և ի՞նչ մի­ջո­ցով: Եվ ե­թե տա­լիս են այդ շնորհ­ներն, ու­րեմն կա­րող են և հետ առ­նել, դա­տել ու պատ­ժել իբ­րև ստո­րադ­րյալի: Ա­հա թե ինչ­պի­սի հա­կավե­տա­րա­նա­կան, հա­կա­ռա­քե­լա­կան և հա­կա­սա­կան մո­լո­րու­թյանց մեջ են ընկ­նում հռովմեա­կան վար­դա­պետ­նե­րը: Սա­կայն այդ ա­մե­նի վե­րա դեռ ավե­լաց­նում են ա­ռավել ևս մեծ մո­լո­րու­թյուն, որ նա­խըն­թաց մո­լո­րու­թյանց հե­տևա­բա­նու­թյունն է, այն է` պա­պա­կան անս­խա­լա­կա­նու­թյունը, մի դավա­նանք, որ ինքնըստինքյան հա­կա­սու­թյուն է[12]: Հռով­մա նախ­նի քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րը շատ են փա­փա­գել այդ­պի­սի անս­խա­լա­կա­նու­թյուն ու տիե­զե­րա­կան ու­սուց­չու­թյուն վե­րագ­րել ին­քյանց, սա­կայն կա՛մ չեն կա­րո­ղա­ցել և կա՛մ բուռն հերք­ման են պա­տա­հել ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րե­րի կող­մից: Նո­քա ձգտում էին դո­րան, վասնզի պա­պա­կան գլխավո­րու­թյունը կա­րող էին մի­միայն այդ­պի­սի կա­մա­յա­կան ի­րավուն­քով հաստա­տել. ըստ ո­րում ե­թե Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը Քրիս­տո­սի փո­խա­նորդն է, փո­խաստված է, պետք է, որ անս­խա­լա­կան էլ լի­նի: Ուստիև Պիոս Թ. վեր­ջա­պես սիրտ ա­րավ ու 1870-ին Վա­տի­կան­յան ժո­ղո­վով յուր ե­րևա­կա­յյալ անս­խա­լա­կա­նու­թյունը դավա­նանք հրա­տա­րա­կեց յուր ե­կե­ղե­ցու կոյր կամ կեղ­ծավոր հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ, չնա­յե­լով «հին կա­թո­լիկ» հռչա­կավոր ե­պիս­կո­պոս­նե­րի և աստվա­ծա­բան­նե­րի բո­ղո­քին: Նա անս­խա­լա­կան է ex cathedra, այ­սինքն` «Երբ Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պե­տը խոսում է յուր գա­հից, այն է` երբ կա­տա­րե­լով յուր պաշ­տոնն իբ­րև հո­վիվ և ու­սու­ցիչ բո­լոր քրիս­տո­նյանե­րի, ո­րո­շում է, որ ե­կե­ղե­ցին պետք է այ­սինչ վար­դա­պե­տու­թյունն ու­նե­նա հավատ­քի ու բա­րո­յա­կա­նու­թյան վե­րա­բեր­մամբ, այն ժա­մա­նակ նա ու­նի անս­խա­լա­կա­նու­թյուն, որ շնոր­հել է Փրկիչն յուր ե­կե­ղե­ցուն»: Բայց մի՞թե նա կա­րող է տիե­զե­րա­կան ու­սու­ցիչ լի­նել և նոր ո­րո­շում­ներ տալ հավատ­քի ու բա­րո­յա­կա­նու­թյան նկատ­մամբ, նա, որ մի ե­պիս­կո­պոս է և ու­րիշ ո­չինչ, իսկ այդ­պի­սի ի­րավուն­քը մի­միայն Քրիս­տո­սինն էր, ուստիև ա­ռա­քյալ­ներն ևս կա­տա­րում էին մի­միայն Քրիս­տո­սի կամ­քը: Նո­քա ոչ թե ին­քյանք էին ո­րո­շում­ներ տա­լիս, այլ դժվար խնդիր­նե­րում ժո­ղով էին ա­նում, վասնզի քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու ժո­ղովն էր անս­խա­լա­կա­նու­թյուն ստա­ցել Քրիս­տո­սից Ս. Հո­գով, և մի­միայն Քրիս­տո­սին հավա­տա­րիմ ե­կե­ղե­ցին է անս­խա­լա­կան և ոչ թե մի որևիցե ան­հատ: Քրիս­տոս էլ ո­չինչ պա­կաս չէ թո­ղել, որ մի ե­պիս­կո­պոս լրաց­նե հավա­տա­ցյալ­նե­րի փրկու­թյան հա­մար, մի ե­պիս­կո­պոս, որ իբ­րև մարդ` չի կա­րող աստվ­ա­ծա­յին կա­տա­րե­լու­թյուն ու­նե­նալ ո՛չ իբ­րև ան­հատ և ո՛չ ի պաշ­տոնե (Ժող., Է 21. Ա Հովհ., Ա 5. Մատթ., Ե 48): Ա­ռաք­յալն էլ ա­սում է. «Քան­զի բա­զում ինչ յան­ցա­նեմք ա­մե­նե­քեան» (Հակ., Գ 2). ըստ ո­րում` «ե­թէ ա­սի­ցեմք, ե­թէ մեղս ինչ մեք ոչ ու­նիմք, զան­ձինս խա­բեմք, եւ ճշմար­տու­թիւն ի մեզ ոչ գոյ» (Ա Հովհ., Ա 8): Այս մի ճշմար­տու­թյուն է, որ հաստատ­վում է նույնիսկ Հռով­մա պա­պե­րի պատ­մու­թյամբ, վասնզի շատ են ոչ միայն շատ սխա­լա­կան, այլև հավատ­քի ու բա­րո­յա­կա­նու­թյան մեջ ծան­րա­պես մե­ղան­չած պա­պեր, ինչ­պես` Ա­ղեք­սանդր Զ, Բորճ­յան կամ Լևոն ԺԲ, այլև Լի­բե­րիոս, Հո­նո­րիոս և այլն[13], ո­րոնց մին­չև ան­գամ բա­նադ­րել են հաջորդ պա­պե­րը: Սա­կայն Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րի հա­մար նշա­նա­կու­թյուն չու­նին ո՛չ յուր­յանց մո­լո­րու­թյուն­ներն ու ո՛չ հա­կա­սու­թյուն­նե­րը. բավա­կան է, որ աստվա­ծա­յին պա­տվով ճո­խա­ցած ան­սահ­ման ի­րավունք­ներ են վա­յե­լում` յուրյանց հա­ճույք­ներն հառաջ տա­նե­լու և սխա­լված ժա­մա­նակ յուրյանց սխալն իբ­րև անձ­նա­կան ծած­կե­լու:

Այս դեռ բավա­կան չէ. Հռովմեա­կան քա­հա­նա­յա­պետ­ներն յուր­յանց մարմ­նավոր ուժը զորաց­նե­լու հա­մար ար­գե­լե­ցին ԺԱ դա­րից յուրյանց բո­լոր հո­գևո­րա­կան­նե­րին ա­մուս­նա­նա­լու, ո­րով ձեռք բե­րին ըն­տա­նե­կան հոգ­սե­րից ա­զատ բազ­մա­թիվ ար­բա­նյակ­ներ ու հլու զի­նվոր­ներ: Այդ­պի­սով նո­քա խլե­ցին հո­գևո­րա­կան­նե­րից այն ա­զա­տու­թյունն, որ ու­նեին ա­ռա­քյալ­ներն ան­գամ, ո­րոն­ցից ո­մանք ա­մուս­նա­ցած էին, զորօրինակ` Պետ­րոսն ու Փի­լիպ­պոս սար­կավա­գը[14], և ա­րա­տավոր կյան­քը նո­ցա մեջ ընդ­հան­րաց­րին: Ձգտե­լով մարմ­նավոր իշ­խա­նու­թյան` պա­պե­րը ե­պիս­կո­պոս­նե­րից, քա­հա­նա­նե­րից ու սար­կավագ­նե­րից կազ­մե­ցին և յուր­յանց դրան շքա­խում­բը` ա­նվա­նե­լով նո­ցա ծի­րա­նավոր­ներ (կար­դի­նալ) կամ «իշ­խանք ե­կե­ղեց­ւոյ», ո­րոնք, հա­կա­ռակ ձեռ­նադ­րու­թյան սկզբուն­քին, բարձր են մին­չև ան­գամ պատ­րիարք­նե­րից: Այլև նո­քա մեծ զարկ տվին ե­զվի­թա­կան միա­բա­նու­թյանց, ո­րոնք հետզ­հետե դար­ձան Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցու վա­րիչ­նե­րը և յուրյանց բարդ ու տա­րօ­րի­նակ, ա­ռաձ­գա­կան ու խա­բեա­կան վար­դա­պե­տու­թյամբ բռնա­ցան հռովմեա­կա­նաց խղճի ու գոր­ծու­նեու­թյան վրա: Վեր­ջա­պես կղե­րը դարձ­նե­լով բուն ե­կե­ղե­ցի, իսկ ժո­ղո­վուր­դը` նո­րա ո­ղոր­մու­թյան կա­րոտ մի կցվածք` մի­ջին դա­րե­րից Հռով­մա քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րը վե­րաց­րին նաև ժո­ղովր­դի ընտ­րա­կան ի­րավուն­քը` սկսե­լով քա­հա­նա­յա­պե­տի ընտ­րու­թյունից` Հռով­մում պաշ­տոն ու­նե­ցող ծի­րա­նավոր­նե­րի ժո­ղո­վին (կոնկ­լավ) վե­րա­պա­հե­լով այդ:

Բայց ինչ­պես որ Հռովմեա­կան ե­կե­ղե­ցին աշ­խար­հա­կան բռնա­կա­լու­թյուն է դարձ­նում ե­կե­ղե­ցու իշ­խա­նու­թյունն և ոչ մի աշ­խար­հա­կան իշ­խա­նու­թյուն չէ ճա­նա­չում յուրյանից դուրս, այն­պես էլ բո­ղո­քա­կանք, ոչն­չաց­նե­լով հո­գևոր իշ­խա­նու­թյունը, կա­տա­րե­լա­պես են­թար­կում են աշ­խար­հա­կան ըն­թաց­քին ու հլու ստրուկ դարձ­նում յուրյանց մարմ­նավոր իշ­խա­նու­թյան: Եր­կուքն էլ աշ­խար­հա­կան ձգտում­ներ են, ո­րոնք, ինչ­պես բազ­միցս տե­սանք, դա­տա­պար­տե­լի են ոչ միայն իբ­րև հա­կա­ռակ ա­ռա­քե­լա­կան կար­գին, այ­լև Քրիս­տո­սի ակն­հայտ­նի պա­տվե­րին, թե` «Տուք զկայսրն կայ­սեր եւ զԱս­տու­ծոյն` Աս­տու­ծոյ»[15]: Եվ Պո­ղոս ա­ռաք­յալն ա­սում է յուր հավա­տա­ցյալ ժո­ղովր­դին ու ե­կե­ղե­ցուն[16]. «Արդ որ­պէս ըն­կա­լա­րուք զՔրիս­տոս Յի­սուս զՏէր, նո­վին եւ գնաս­ջիք, ար­մա­տա­ցեալք եւ շի­նեալք ի նա եւ հաստա­տեալք ի հա­ւատս որ­պէս ու­սա­րուքն, ա­ռա­ւե­լեալք ի նմին գո­հու­թեամբ: Զգոյշ լե­րուք, մի՛ ոք ի­ցէ, որ զձեզ կո­ղոպ­տի­ցէ ճար­տա­րամ­տու­թեամբ եւ սնո­տի խա­բէու­թեամբ, որք ըստ մարդ­կան ա­ւան­դու­թեան եւ ըստ տա­րերց աշ­խար­հիս, եւ ոչ ըստ Յի­սու­սի Քրիս­տո­սի. Զի ի նմա բնա­կէ ա­մե­նայն լրումն Աս­տուա­ծու­թեանն մարմ­նա­պէս: Եւ էք դուք նո­վաւ լցեալք, որ է գլուխ ա­մե­նայն իշ­խա­նու­թեան եւ պե­տու­թեան...»:

Ու­րեմն ինչ­պես Քրիս­տոս բե­րավ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն աշ­խար­հիս վրա, այն­պես էլ այդ ար­քա­յու­թյունը պետք է հառաջա­դի­մե Քրիս­տո­սի վար­դա­պե­տու­թյամբ և նո­րա ա­ռա­քյալ­նե­րի հիմ­նադ­րած ու կազ­մա­կեր­պած ե­կե­ղե­ցով: Եվ ինչ­պես որ Քրիս­տոս ե­ղավ յուր ե­կե­ղե­ցու հիմքն ու գլուխն և ե­կե­ղե­ցին դարձ­րեց յուր մար­մինն[17], այն­պես էլ այդ ե­կե­ղե­ցին պետք է, յուր գլխից ան­բա­ժան մնա­լով, հավի­տյան հարա­տևի և յուր կա­տար­ման հաս­նի: Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, ճա­նա­չե­լով, որ Քրիս­տոս է ե­կե­ղե­ցու հիմ­քը, վեմը, մար­մի­նը, գլու­խը և իս­կա­կան իշ­խա­նու­թյունը[18], կամ Քրիս­տոս է Ա. և Ֆ., պա­հում է յուր ա­ռա­քե­լա­դիր կազ­մա­կեր­պու­թյունն, աստվա­ծպաշ­տու­թյունը, կա­նո­նա­դրու­թյունն և առ­հա­սա­րակ վար­դա­պե­տու­թյունն ու յուր ս. Կար­գը: Նա քա­րո­զում է, որ ինչ­պես յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցու բարձ­րա­գույն իշ­խա­նու­թյունը նո­րա պաշ­տոնյանե­րի ու հավա­տա­ցյալ ան­դամ­նե­րի լրման ժո­ղո­վի մեջն է, որ կոչ­վում է ազ­գա­յին ընդ­հան­րա­կան ժո­ղով, այն­պես և քրստո­նեա­կան բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րի երկ­րավոր ի­րավա­կան իշ­խա­նու­թյունը գտնվում է Քրիս­տո­սի ա­նու­նով հավա­քված բո­լոր քրիս­տո­նյանե­րի օ­րի­նավոր, սի­րա­լիր ու քրիս­տո­սա­սեր ժո­ղո­վի ձեռ­քում` հա­մա­ձայն Քրիս­տո­սի պա­տվի­րա­նաց (Մատթ., ԺԸ 15-17. Ա Կոր., Ե 4-5.): Իսկ յուրա­քան­չյուր ազ­գի ե­կե­ղե­ցու մշտա­կան կա­ռա­վար­չու­թյունը կամ իշ­խա­նու­թյունը հանձ­նված է, ինչ­պես տե­սանք, ա­ռա­քյալ­նե­րի հաջորդ­նե­րին և սո­ցա ստո­րադ­րյալ պաշ­տոնյանե­րին: «Ըստ ո­րում եւ զնա­հա­պետսն մար­գա­րէքն փո­խա­նա­կե­ցին, եւ զմար­գա­րէսն դասք` ա­ռա­քե­լոց եւ ա­ւե­տա­րան­չացն, եւ զնո­սա հե­տե­ւողք նո­ցին` Հայ­րա­պետք իւ­րա­քան­չիւր տոհ­մի եւ ա­թո­ռոց եւ Վար­դա­պետք ե­կե­ղեց­ւոյ, որք են` ըստ ա­ռա­քե­լոյ «ի հաստա­տու­թիւն սրբոց, ի գործ պաշ­տա­ման, ի շի­նուած մարմ­նոյն Քրիս­տո­սին»: Յո­րոց է եւ մերն Հայր Լու­սա­ւո­րիչն Հա­յաստա­նեայց Գրի­գո­րիոս. եւ որք ի նմա­նէ ըստ հոգ­ւոյ եւ մարմ­նոյ ծնունդք յա­ռաջ ե­կեալ ժա­ռանգք եւ ա­թո­ռա­կալք...»[19]: