Քահանաներ Ծխական խորհուրդ Տիկնանց միություն Երիտասարդաց միություն Ցերեկային կենտրոն 
Քրիստոնյա ընտանիք Հարցազրույցներ Ուխտագնացություն Սոցիալական ծառայություն
Գիրը և հոգին
«Գիրն սպանում է, իսկ հոգին՝ կենդանացնում» (Բ Կորնթ. 3:6):
Բնության և պատմության, ինչպես նաև խղճի ու հայտնության իրականությունները հասկանալու երկու եղանակ կա, և միայն այդ երկու ձևով է հնարավոր ըմբռնել դրանք: Առաջին եղանակը իրականության արտաքինը, տեսքը հասկանալն է. սա նշանակում է իրականությունը հասկանալ տառացիորեն: Իսկ երկրորդ եղանակը իրականության ներքին, ծածուկ իմաստը և ներշնչող ոգին ըմբռնելն է. սա էլ նշնակում է իրականության «հոգին» ըմբռնել:
Առանց բացառության ամեն տեղ, երբ որևէ բան տառացի է մեկնաբանվում, առաջանում են մթություն, անմտություն, վհատություն ու վերջապես մահ: Եվ ընդհակառակը, երբ որևէ բան «ըստ հոգու», ըստ իմաստի է մեկնաբանվում, այդժամ անընդմիջաբար ծնվում են լույս, եռանդ, ավյուն և կյանք: Թեև քարոզիս նյութը զուտ կրոնական է, բայց հարկ եմ համարում այն հասկանալի դարձնելու նպատակով արտաքին իրականությունից, այսինքն՝ բնությունից և պատմությունից մասնավոր, լուսաբանող փաստեր ներկայացնել:
***
Ի՞նչ է բնությունը՝ էակների, զորությունների և աշխարհների այս ընդարձակ ու ահեղ ամբողջությունը, որ երբեմն խռովում, երբեմն հուզում, երբեմն հափշտակում և հիացնում է մեր երևակայությունը: Բնությունն ի՞նչ է ասում, ի՞նչ է տալիս մեզ. մա՞հ, թե՞ կյանք: Անշուշտ դա կախված է նրանից, թե ինչ տեսանկյունից ենք այն դիտարկում կամ ինչպես ենք մեկնում:
Եթե նայում ենք բնության «արտաքինին»՝ «տառին», ապա այն մահ է բերում: Եթե թափանցում ենք բնության «ընդերքը», նրա «հոգու խորքերը», ապա այն կյանք է տալիս: Այսպես, երբ բնությունը համարում ենք անկապակից շարժումների հաջորդականություն, անսանձ օրենքների աննպատակ պատահականություն, երբ միայն բնության «արտաքինին», նրա փոփոխական երևույթներին ենք նայում, այն սոսկալի, ահավոր, մռայլ և համր է դառնում:
Այդժամ մարդ այլևս չի կարող հասկանալ, սիրել բնությունը, քանի որ այն ահաբեկում է մարդուն: Օ՜հ, ես սոսկում, դողում եմ նրանից: Բնությանը թշնամի, ինձ սպառնացող զորություն եմ համարում, որից պիտի պաշտպանվեմ: Նա չի հայտնում իր գաղտնիքները, նա ասես խաբում է ինձ: Բնությունը նենգադավ է, որ փոթորկով ավերում է իմ ջանքերի ու հույսերի բեղուն դաշտերը, երկնքից շանթեր է արձակում, ծովերում խորտակում է նավերս և ունեցվածքս:
Բնությունը լեռների բարձունքներից գահավիժող ձյան տակ խորտակում է իմ աղքատիկ հյուղակը: Այն զարհուրելի ու անողորմ, խուլ և համր զորություն է, որ բնավ չի լսում, բացարձակապես չի խոսում ինձ հետ, այլ միայն անգթաբար փշրում է ամեն ինչ և անխղճորեն կործանում է ամեն բան: Այս անզուսպ, խոլական ու անկարգ ուժերի առկայությամբ ի՞նչ պիտի զգանք, եթե ոչ սարսափ և անվստահություն:
Բնության անգութ ու անխոս այս սֆինքսի առջև որևէ խոսք, որևէ բառ չպիտի լսեինք, այլ միայն պիտի ասեինք նրան. «Դեռ ի՞նչ չարիքներ ես նախատեսել մեզ համար, դեռ ի՞նչ աղետներ ես բերելու մեր գլխին»: Օ՜հ, այդ դեպքում մենք պարտված, վհատված և մեռած կլինեինք, քանի որ նկատել էինք միայն բնության «արտաքինը», նրա «բռնությունը», արկածները, «տառն» ու «գիրը». «գիրն սպանում է»:
Բնությունը բոլորովին տարբեր է նրա համար, ով այն ըմբռնում է «ըստ հոգու», թափանցում է իմաստի մեջ, կամենում է հասկանալ բնության ոգին: Ավետարանով մարդկային գիտակցության մեջ ավելի վեհ ու սուրբ ըմբռնում է ներթափանցել: Բնությունն «ըստ հոգու» ընդունելու դեպքում այն մեզ լույս և կյանք է տալիս նախ իր ներդաշնակությամբ և ապա, կարող ենք ասել, նույնիսկ իր հակասություններով:
Իր ներդաշնակությամբ բնությունը բնավ քմահաճ թշնամի, խուլ ու չարաբաստիկ ճակատագիր չէ, այլ կենսունակ օրգանիզմ, որն ունի իր միտքը, օրենքը և նպատակը: Հաճելի և փրկարար է, երբ կարողանում ենք թափանցել դիպվածային իրողությունների մեջ ու հասնել այն խորունկ օրենքներին, որոնցով կառավարվում են դրանք, և այդ օրենքների միջով էլ բացահայտել այն անսահման ու անսասան Կամքը, որով կառավարվում է ամեն ինչ:
Այդժամ բնությունն այլևս չի դիտարկվում իբրև դիպված, քմահաճույք և անխոս սֆինքս: Ընդհակառակը, այն երկնավոր Հոր հայտնությունն է, այն ինձ ոգևորում է, բացահայտում և խոսում խորհրդավոր բաներ, երգում Ամենազորի մեծավայելչությունն ու բարությունը:
Երկինքն ու երկիրը, էակները և իրերը, տիեզերքի բոլոր մոլորակները, մեր ոտքերի առջև մոռացված, գեղեցիկ ու փոքր ծաղիկները միաբերան վկայում են Աստծու ներդաշնակությունը, բարությունը, գեղեցկությունը, իմացականությունը և զորությունը, Նրա՛, Ով աշխարհն արարեց Իր իսկ ծոցից: Ուստի բնությունն ինձ համար խոսք, հայտնություն և լույս է: Այն ինձ հետ խոսում է Աստծու մասին:
Եվ բնությունը որքան իր ներդաշնակությամբ ինձ լուսավորում է, նույնքան էլ զորացնում, խրախուսում և ոգևորում է իր գաղտնիքներով, նույնիսկ իր տարերքներով ու հակասականությամբ: Այն անդադար ինձ մղում է շարժման և պայքարի, ու ես նկատում եմ, որ իմ գործունեության և ազատության միակ միջավայրը բնությունն է: Այն իրապես ունի իր գաղտնիքները, դաժան ու ստվերային կողմերը: Բնությունն ինքնաբավ է:
Իմ պարտականությունն ու կոչումն է թափանցել բնության խորքերը, «հաղթահարել» այն և հաղթականորեն դուրս գալ այդ «պայքարից»: Ահա՛ հավիտենական օրենքը. ազնիվ պայքար, ուր հոգին ուժեղանում, զորանում, մարտնչում և վերջապես պայծառանում է: Իմ մեղկացած կամքն ի՞նչ էր անելու առանց բնության անդադար դրդումների: Ընդհակառակը, բնության միջոցով ազատությունը մեծանում, հրահանգավորվում, զորեղանում և ի վերջո հաղթում է: Սա է յուրաքանչյուրի՝ հասարակության և մարդկության կյանքը: Ահա թե ինչպես է հոգին նույնիսկ նյութական խնդիրներում կյանք տալիս:
Ի՞նչ է ասում, ի՞նչ է տալիս մեզ պատմությունը՝ դեպքերի այդ ընդարձակ համայնապատկերը, որ արժանի է մարդկանց հիշողության մեջ պահպանվելու. մա՞հ, թե՞ կյանք: Անշուշտ դա կախված է նրանից, թե ինչպես ենք այն մեկնաբանում: Եթե այն ըմբռնում ենք «տառացիորեն», ապա այն մահ է բերում, սակայն եթե բնության հոգուն ենք նայում՝ այն կյանք է տալիս:
Ավելի տխուր ու վհատեցուցիչ բան չկա, քան այն, երբ սուբյեկտիվ և անմիտ հայացք ենք նետում անցած դեպքերին, երբ նայում ենք «արտաքին» աղետներին առանց պատճառների խորքերը ներթափանցելու և նպատակին ուշադրություն դարձնելու:
Մեզ խոր ցավ և վհատություն է պատճառում, երբ այնպիսի տեսարանի առջև ենք կանգնում, որ մեր աչքին են զարնվում մարդկության պատմության եղերական հանգրվանները: Օ՜հ, ինչքա՜ն կիրք, ինչքա՜ն ավերածություն, ինչքա՜ն սուգ, ինչքա՜ն արցունք: Այս դժպհի և մռայլ պատկերները, որոնք այնքան ցայտուն, այնքան սրտահույզ և ողբերգական են, ասես հարատև մնում են մարդու հիշողության մեջ:
Այդպես, ի տես շանթահարող պատերազմների, վշտալի արհավիրքների, տակնուվրա անող աղետների, անարդարությունների, վրեժխնդրության սարսափելի դրսևորումների, որոնք պատմության երկարընթաց քառուղիներում հաճախ կրկնվում են սոսկալի միօրինակությամբ և հոռի ուղեծրով, մարդ ինքն իրեն ասում է. «Սա՞ է պատմությունը, սա՞ է մարդկությունը»: Օ՜հ, ես սոսկում եմ այդ տեսարանից, վիրավորվում, ընկճվում և նվաղում: Դա մահառիթ է, դա սպանում է, բայց դա այլ բան չէ, եթե ոչ գիրը: «Գիրն սպանում է»:
Սակայն երբ պատմությունը դիտարկում ենք ըստ ոգու և իմաստի, այնժամ այն լույս և կյանք է սփռում: Պատմության կործանարար դեպքերին ու բռնություններին նայելու, իրադարձությունների արտաքին երեսը, գիրը զննելու փոխարեն հարկ է գտնել այդ եղելությունների պատճառը, ներթափանցել բուն ոգու և իմաստի խորքերը:
Այնժամ ամեն ինչ փոխվում է, այնժամ տեսնում ենք, որ պատմությունը մի գերագույն ծրագրի իրականացում է, իրականություն, որի միջոցով Աստված առաջնորդում է մարդկությանը մի բարձրագույն նպատակի: Այնժամ այդ պատմության մեջ պիտի զգանք Աստծու ներկայությունը. Նա ապրում է այդ պատմության մեջ, ուստի մենք կարող ենք զգալ և, կարող ենք ասել, նաև շոշափե՛լ Նրան:
Անշուշտ պատմության ընթացքում հեղված արյունը, գործված անիրավությունները, ավերածություններն ու հեղաշրջումները մնում են իրենց տեղում և մեզ խորապես տրտմեցնում ու ցավեցնում են, և ոչ էլ հնարավոր է դրանք ջնջել պատմությունից: Գուցե խորհենք, թե արդյոք առանց այս ողբալի իրադարձությունների Աստծու ծրագիրը չէ՞ր իրականանա, առանց արյունալի պատերազմների և բախումների բարին ու ճշմարիտը չէ՞ին արդյունավորի, և արդյոք առանց այդ եղերական դեպքերի արդարությունը չէ՞ր «ծնվի»: Այս հարցումներին իմ պատասխանը կարճ և հստակ է. մի՛ սպասեք սրբության և ճշմարտության հայտնությանն առանց այդ մեծ ցնցումների, այդ մեծ ու ողբալի տագնապների:
Եթե նույնիսկ ամենախռովահույզ դեպքերն այս ոգով քննեք, կնշմարեք գերագույն կամքի ծրագիրը, և իսկույն ձեր աչքին ամեն բան նոր կերպարանքով կերևա: Եվ, հակառակ արյունոտ ստվերների, պատմությունը մի սքանչելի պայծառությամբ կլուսավորվի, ու մենք կհամոզվենք, որ պատմությունը վերին Իմաստության «գործն» է, որ յուրաքանչյուր ազգ իր դերով և առաքելությամբ Աստծու հայտնությունն է, որ ամեն մի ազգ կոչված է իր համար սահմանված գործին, որը կատարելով՝ ըստ իր գիտակցության իրականացնում է Աստծու գաղափարներից որևէ մեկը:
Դարձյալ. կհամոզվենք, որ եթե անցյալում յուրաքանչյուր ազգ իր բոլոր ճիգերը ծառայեցրել է այս կամ այն գաղափարը պաշտպանելուն, եթե հույնը ներդաշնակ գեղեցկության ջատագով է եղել, եթե հռոմեացին զորության և տիեզերակալության ձգտում է ունեցել, եթե հրեան միակ Աստծու վեհապետությունն է փառաբանել, ապա այս բոլոր շղթայական «հայտնությունների» միջոցով Տիրոջ ծրագիրն է իրականացել:
Մի՞թե չեք նկատում, որ Աստծու գերազանց ծրագիրն էին «իրականացնում» նույնիսկ Ալեքսանդր Մեծի և կեսարների այն արյունալի ու հաղթական աշխարհակալությունները, որոնց առջև խոնարհվում, ծնկում էին ժողովուրդներ, ահռելի տառապանքներով ձուլվում ու ջախջախվում էին անթիվ-անհամար ցեղեր: Ծրագիր, որով խորտակվում էին ցեղերի և ժողովուրդների միջև եղող հնագույն պատնեշներն ու արգելքները և դյուրին ճանապարհ էր հարթվում ազգերի, լեզվի ու տիեզերական կրոնի միության համար:
Արդ, այս ոգով քննեք ողջ պատմությունն իր հաջորդական շրջափուլերով և ողջ ընթացքով, ու կտեսնեք Աստծու սքանչելի և մեծափառ ծրագիրը: Նայեցե՛ք, և այդ մռայլ իրադարձությունների մեջ կտեսնեք Աստծու ձեռքը, որ համրաբար, տառապալից, բայց միշտ ապահով ուղիներով մարդկությանն առաջնորդում է առավել սուրբ հորիզոններ, արդարության ու ճշմարտության բարձրակետը, և այս հրաշազարդ տեսարանի առջև հիացմունքով ու բերկրությամբ կգոչեք. «Գտա՜»:
Այդուհետ այդ տեսարանը մեզ լույս, ուժ ու կյանք կտա, և դուք կխոստովանեք. «Օ՜հ, այս բոլոր իրադարձությունների մեջ ես տեսնում եմ Աստծուն, տեսնում եմ, որ ահա՛ Նա գործում է, խորհում ու ապրում: Ուրեմն ես անգործ մնալու իրավունք չունեմ, քանի որ իմ առանձնաշնորհումն է Աստծուն գործակից լինել»: Ո՜վ հավատացյալներ, գիտենա՛նք, որ Աստված պատմության Հոգին է, և Նա ապրեցնում է… «Հոգին կենդանացնում է»:
***
Այս սկզբունքը, որն առաքյալը հանձնարարում է կիրառել, առավել մեծ կարևորություն է ստանում քրիստոնեական հայտնության մեջ: Եթե ճիշտ է այն տեսակետը, որ բնության ու պատմության մեջ գիրն սպանում է, իսկ հոգին՝ ապրեցնում, ապա որքա՜ն ավելի այդ ըմբռնումը պատշաճում է ավետարանական շնորհի պարագային: «Հոգին է կենդանարար. մարմինը ոչ մի բան չի կարող անել,- ասում է մեր Տերը:- Այն խոսքը, որ Ես ձեզ ասացի, հոգի է և կյանք» (Հովհ. 6:63):
Ուրեմն այս տեսակետի համեմատ քննենք քրիստոնեական մտքի երկու մեծագույն տարրերը: Մի կողմից վստահ լինենք, որ ավետարանական ճշմարտությունն է մեր հոգիներին ընծայվում, մյուս կողմից ուսումնասիրենք այն արդյունքները, որոնք հումք են աստվածաբանական աշխատության համար. մի կողմից Սուրբ Գիրքը, մյուս կողմից քրիստոնեական վարդապետությունը:
Սուրբ Գիրքը քրիստոնեության դրոշակն է. աշխարհն առաջադիմել է Սուրբ Գրքով: Այս գիրքը ոչ միայն մխիթարություն է բերում քրիստոնյաներին, այլև թոթափում է մարդկային ծանր լուծն ամբողջապես: Արդ, Սուրբ Գիրքն ի՞նչ է տալիս մեզ. կյա՞նք, թե՞ մահ: Անշուշտ կյանք, եթե մենք «ըստ հոգու» ընդունենք այն, և մահ, եթե տառերից կառչենք, քանի որ դա մեռցնում է: Այդպիսի փորձ արե՞լ եք: Կարծում եմ՝ կարելի է այդպիսի մի փորձ ձեռնարկել Սուրբ Գիրքն էլ ավելի սիրելու և սրտին մոտ պահելու համար:
Մի՞թե կարծում եք, որ կարող է կյանք «բխեցնել» այն տեսակետը, ըստ որի՝ Սուրբ Գրքի բոլոր խոսքերն անվիճելիորեն, բառ առ բառ պետք է ընդունել, քանի որ յուրաքանչյուր տող, բառ ու նույնիսկ կետ Աստված է հորինել, և իբր Սուրբ Գիրքը երկնքից ընկած մատյան է: Այդ դեպքում արդյո՞ք Սուրբ Գիրքը ձեր հոգուն կյանք կտա: Ո՛չ, ընդհակառակը, այդ դեպքում Սուրբ Գիրքը միայն «մահ» կսփռի: Բացե՛ք Աստվածաշունչը. եթե նրա յուրաքանչյուր էջում գրվածները տառացի հասկանանք, ապա այն առաջին իսկ էջից խռովք կառաջացնի մեր հոգում:
Ո՜վ Երկինք, ի՞նչ է, մի՞թե յուրաքանչյուր տառ ու բառ Աստծունն են: Այդ դեպքում Աստված ինչպե՞ս է հաճույքով արտոնում այն սարսափելի ջարդերը, և այդ «հաճույքն» ինչպե՞ս կարելի է հաշտեցնել մարդկանց հանդեպ տածած Աստծու սիրո հետ: Ի՞նչ եք կարծում, մի՞թե Աստված Ինքը հրամայեց, որ գործվեն այն բոլոր կոտորածները, որոնք կատարվեցին իսրայելացիների ձեռքով: Իմ սիրտն ուժգին ընդդիմանում է այդ տեսակետին, խիղճս զայրանում է:
Բարոյական ու բանական ամեն բան, ինչ կա իմ մեջ, ապստամբում է, և իմ հոգևոր էությունը վիրավորվում, սպանվում է: Այո՛, դա մահ է բերում, քանի որ դա գիրն է: Դարձյալ. եթե Հին Կտակարանի բոլոր հրաշքները, Հեսուի՝ արևը կանգնեցնելը, իսրայելացիների անցումը Կարմիր ծովով, փողահարությամբ Երիքովի պարիսպների խորտակումը, Սամսոնի քաջագործությունները, Հովնանի՝ կետի փորում մնալը և այլն, տառացիորեն հասկացվեն, Սուրբ Գիրքը հեքիաթների շարքին կդասվի:
Աստվածաշնչում գրի առնված խոսքերի իմաստին պետք է նայել, և ոչ թե տառին: Վերոնշյալ բոլոր պատմությունները դյուցազներգություններ են: Խորաթափանց մտքով ընթերցեք դրանք, և այդ բոլոր դեպքերի մեջ հիացմունքով կնկատեք վերին, նախախնամող մի ձեռք, որը ժողովուրդներին առաջնորդում է առանց նրանց ազատությանը բռնանալու:
Բանա՛նք Նոր Կտակարանը: Գուցե կարծում եք, որ այն բացատրելն ավելի դյուրի՞ն կլինի: Սակայն ահա՛ իսկույն մեր առջև են ցցվում «նյութական դեպքեր», Քրիստոսի ձեռքով կատարված սքանչելիքներ, շարունակական հրաշագործություններ, որոնք կարծես սովորական բժշկումներ են, ու մարդ հակվում է խորհելու, որ մի գիտուն բժշկի առջև է կանգնած, և մարդու մտքից ու սրտից «հեռանում» է Փրկչի գաղափարը:
Երբ ուշադրություն եմ դարձնում նյութական իրողություններին առանց դրանց ներքին արժեքը ըմբռնելու, այնժամ բոլոր բարոյական արժեքներն ինքնաբերաբար կորսվում են և առաջանում են խավար ու մահ: «Գիրն սպանում է»: Սակայն այդ բոլոր բժշկումներն ու հրաշքները դիտարկեք բարոյական և հոգեկան իմաստով, ու կտեսնեք, որ Հիսուս իրապես ոչ թե գերբնականի, այլ բնականի հետ գործ ունեցավ և այդ բնականի մեջ ի հայտ բերեց այնպիսի գերբնական ուժեր, որոնք մինչ այդ անհայտ էին:
Հիսուս հոգին շարժող Լծակ եղավ, ինչպես նաև Կյանք և Հավիտենականություն: Նույնը կարող ենք ասել նաև Փրկչի խոսքերի վերաբերյալ: Եթե Հիսուսի խոսքերը տառացիորեն հասկացվեն, դրանք կարող են քայքայել, ավերել, սպանել ամեն ինչ: Ընթերցե՛ք այս խոսքը. «Եթե մեկը հանուն Ինձ չատի իր հորն ու մորը, չի կարող Իմ աշակերտը լինել»: Ուրեմն պետք է ատե՞լ ընտանիքը: Այո՛, եթե «տառին» նայենք, ուրեմն պիտի ատենք:
«Եթե աչքդ քեզ գայթակղեցնում է, հանի՛ր և դո՛ւրս նետիր այն»: Եթե տառացիորեն ընդունենք այս խոսքը, ուրեմն պիտի յուրաքանչյուր գայթակղեցնող անդամ կտրել և մի կողմ նետել: Սակայն ի՞նչ կլինի դրա վախճանը: «Սա է Իմ մարմինը», «Սա է Իմ արյունը». որքա՜ն մեծ սխալ կգործենք, եթե այս խոսքերը տառացիորեն հասկանանք, որքա՜ն շեղ ուղով կընթանանք, քանի՜-քանի՜ վիճաբանությունների դուռ կբանանք: Տառն սպանում, վնասում, մեռցնում է հոգիներն այնպես, ինչպես մեռցրել, սպանել է Եկեղեցիները: Զգո՛ւյշ լինենք տառից, որ սպանում է: Սուրբ Գիրքը հոգի է. միայն հոգի՛ն կարող է ապրեցնել:
***
Մյուս կողմից քրիստոնեական այն վարդապետությունները, այն դավանաբանական բանաձևերը, որոնցով Եկեղեցին ամրացրել է հավատքի սկզբունքները, կա՛մ բարոյական կյանքի, կա՛մ բարոյական մահվան «առիթ» են ըստ այնմ, թե ինչպես են ընկալվում։ Ինչպես հայտնի է, քրիստոնեական վարդապետության մեջ երկու որոշակի տարրեր կան. առաջինը՝ վարդապետության սկզբունքը, խորունկ իմաստը, տևական և հավիտենական հիմքը, բուն ոգին, և երկրորդը՝ վարդապետության արտաքին կաղապարը, կերպարանքն ու գիրը։
Ստուգապես, քրիստոնեական վարդապետությունը ոչ միայն այն բաժակն է, որը պարունակում է սրբության ըմպելիքը, այլև միաժամանակ այդ ըմպելիքն իսկ է։ Անտարակույս ըմպելիքն է հագեցնում ծարավը, և ոչ թե բաժակի արտաքին, զարդարուն ձևը, կերպարանքը։
Ուրեմն քրիստոնեական վարդապետության մեջ կա հոգի և գիր։ Հոգին, այսինքն՝ այն գոյացական հիմքը, որը Ավետարանով է ձևավորվել, և գիրը, այսինքն՝ այն արտաքին ձևը, որը որոշակի շրջանի փիլիսոփայությամբ է «հայթայթվել»։ Արդ, որևէ վարդապետություն ըստ հոգու ըմբռնելու դեպքում այն լույս և կյանք է տալիս։ Վերցրե՛ք միայն վարդապետության գիրը, և այն խավար մահ կարող է բերել։
Նկատի առեք այն վարդապետությունները, որոնց Եկեղեցին մասնավոր կարևորություն է տալիս։ Օրինակ՝ Մարդեղությունը, Երրորդությունը, Նախասահմանությունը։ Այս վարդապետությունները «շրջապատված» են անհամար վկաներով ու մարտիրոսներով, որոնք արյուն են թափել այդ վարդապետությունների ամեն մի բառը և տառը պաշտպանելու համար։
Ուսումնասիրողը հիացմունքով և սքանչանալով նկատում է վկաների ու մարտիրոսների՝ այդ մեծազնիվ հոգիների սրբազան պայքարը, որում նրանք իրենց մխիթարությունն են գտել։ Մեզ՝ 20-րդ դարի քրիստոնյաներիս, այդ վարդապետությունները կարո՞ղ էին նույն լույսն ու կյանքը տալ։ Կարծում եմ՝ ո՛չ։ Եթե այդ վարդապետությունները մեզ պարտադրվեն տառացիորեն, իրենց պարունակով, արտաքին ձևով, սխոլաստիկ բացատրություններով և փիլիսոփայական տեսություններով, մենք որքան էլ ջանք թափենք, չենք կարող դրանք «հաշտեցնել» մեր իմացականության հետ։
Վա՜յ ներկա սերնդի այն «բարեպաշտությանը», որն այս վարդապետություններն ընդունում և ըմբռնում է միմիայն արտաքնապես, տառացիորեն, բառ առ բառ, որը հանգեցնում է բաժանման և պառակտումի, քանի որ «գիրն սպանում է»։
Եթե «Մարդեղություն» ասելով պիտի հասկանանք, որ Անսահմանը սահմանավորվեց և Բացարձակը չափ ստացավ, եթե «Երրորդություն» ասելով պիտի հասկանանք մի «թվային» Աստվածություն, ըստ որում երեք «աստվածությունները» մեկ Աստվածություն են կազմում, իսկ մեկը դառնում է երեք, եթե «Նախասահմանություն» ասելով պիտի հասկանանք, որ Աստված նախապես հրապարակել է մեզնից յուրաքանչյուրի փրկության կամ կորստյան հրովարտակը, և ինչ ջանք էլ թափենք, անօգուտ է, ու անհնար՝ ջնջել հրովարտակի արձակած վճիռը, եթե սա է քրիստոնեական վարդապետությունը, ապա ողբալի, բյուր ողբալի է այն։
«Խղճուկնե՜ր,- պիտի գոչեր ամբարիշտը,- սա՞ է ձեր քրիստոնեությունը»։ Այո՛, դժբախտաբար մեծ մասի «քրիստոնեությունը» դա է։ Օ՜հ, դա որքա՜ն վիրավորական է Աստծու և մարդու համար, ու որքա՜ն մահաբեր է մասնավորապես ա՛յն մարդու համար, որի գերեզմանն է հենց պատրաստում այդ «քրիստոնեությունը»։
Սակայն ո՛չ, սխալվում ենք։ Սա չէ քրիստոնեական վարդապետությունը։ Սա քրիստոնեական վարդապետության արտաքին երեսն է։ Սա գիրն է, որ սպանում է, սա հոգին չէ։ Գիտենանք, որ այս վեհ բանաձևերի հոգին հավիտենական է։ Հոգեպաշտ քրիստոնյան դրանք սիրում է, քանի որ, դրանց նայելով, տեսնում է ոչ թե արտաքինը, տառը, այլ ներքինը, հոգին, ուստի այդ բանաձևումները տակավին խոսում են նրա հետ և մշտապես էլ պիտի խոսեն այնպես, ինչպես անցյալում ամենազորեղ հոգիների հետ են խոսել հավատքի մեծագույն արժեքների մասին։
Ըստ այսմ Մարդեղության բուն իմաստը, ոգին այն է, որ Աստված աշխարհից դուրս չէ, Նա ապրում և Իր ողորմությունն ու սերը տրամադրում է մարդկության փրկության համար մինչև աշխարհի վախճանը։ Երրորդության բուն իմաստը, ոգին այն է, որ արարիչ Աստված կենդանի, սիրո Աստված է, որ Նա բնավ համաստվածության ջղագրգիռ աստվածը չէ։ Նախասահմանության բուն իմաստն այն է, որ Աստծու ամենակալ վեհապետությունը, Նրա իրավունքն ու պատիվը վեր է մարդկանց գոռոզ և հպարտ ձեռնարկներից։
Ահա՛ դավանաբանական այս մեծաշուք բանաձևումների ոգին և իմաստը, ահա՛ այն ճշմարտությունները, որոնցով կենդանանում են հոգիները, ահա՛ այն սկզբունքները, որոնց հեղինակներին քրիստոնեական պատմության մեծագույն հանճարներ ենք կոչում։
Եվ այժմ մենք ջանանք ոչ թե հինը ջնջել, այլ Քրիստոսի նման հոգեկան իմաստով ըմբռնենք այդ դավանաբանական բանաձևերը։ Նա օրենքը չավերեց, այլ այդ օրենքի բուն ոգին վերցրեց։ Մենք էլ, գրի ոգին ըմբռնելով, կպահենք հին ավանդությունները։ Հիսուսի օրինակին հետևելով՝ չարհամարհե՛նք, չջնջե՛նք ավանդությունները, այլ լրացնենք՝ ոգեկանացնելով դրանք։
Գիրը մեզ մահ է բերելու, բայց Մարդեղության բուն ոգին, այսինքն՝ Աստծու անսպառ շնորհը, Երրորդության բուն ոգին, այսինքն՝ Աստծու կենսագործող սերը, Նախասահմանության բուն ոգին, այսինքն՝ Աստծու ամենակալ վեհապետությունը, ահա սրա՛նք են լինելու մեր լույսը, զորությունը և կյանքը։
Մի՛ մարեք հոգին, թող մեր Եկեղեցին լինի Հոգու Եկեղեցի. ամեն։
Տեր Ղևոնդ վրդ. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Դ հատոր, Փարիզ, 1929 թ.
Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը
