Հա­րու­թյուն մե­ռե­լոց

Քրիս­տո­նեա­կան հավատ­քի հիմ­նա­կան դավա­նանք­նե­րի ան­մի­ջա­կան հե­տևանքն է մե­ռե­լոց հարությունը: Թե՛ Քրիս­տո­սի աս­տվա­ծու­թյան ու մարդ­կու­թյան միու­թյունը, թե՛ քրիս­տո­նեա­կան աս­տված­պաշ­տու­թյունը, թե՛ Քրիս­տո­սի փրկա­գոր­ծու­թյունը, թե՛ մկրտու­թյան ու հա­ղոր­դու­թյան ու թե՛ ա­պաշ­խա­րու­թյան և առ­հա­սա­րակ քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու խոր­հուր­դը պար­զա­պես ցույց է տա­լիս, որ հավա­տա­ցյալ­ներն ու­նին հան­դեր­ձյալում մի նոր կյանք և ե­րա­նու­թյուն: Թվելով այն բո­լոր հի­մունք­ներն, ո­րոնք հաս­տա­տում են մե­ռե­լոց հարությունը, կու­նե­նանք հե­տևյալ ամ­փո­փում­նե­րը:

1. Մար­դը ստեղ­ծված է`ըստ Աս­տու­ծո պատ­կե­րին, և նո­րա էու­թյուն է ոչ միայն աս­տվա­ծա­յին հո­գու նմա­նու­թյունն, այլև այն, որ նա Աս­տու­ծո հարությունն ըն­դու­նող մի զգա­յա­րանք է: Ե­թե ըստ հա­մաս­տվա­ծյանց Աստ­ված անձ­նավո­րու­թյուն չլի­նի, նո­րա այդ ստեղ­ծած մարդն ևս մի­միայն այն ժա­մա­նակ մի տե­սակ ան­մա­հու­թյուն կու­նե­նա, երբ այդ Աստ­վա­ծը նո­րա վրա ժա­մա­նա­կավո­րա­պես ազ­դեր: Մինչ­դեռ քրիս­տո­նեա­կան Աստ­վա­ծը անձն է, և նա յուր հայտ­նու­թյունն ու հա­ղոր­դակ­ցու­թյունը կա­րող է տալ մի­միայն յուր նման անձ­նավո­րու­թյան, իսկ այդ­պի­սի անձ­նավո­րու­թյուն չի լի­նիլ մարդ, ե­թե ան­մա­հա­կան չլի­նի և չի լի­նիլ` ըստ պատ­կե­րի Աս­տու­ծո:

2. Աշ­խար­հի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան ժա­մա­նակ մար­դու ե­րևան գա­լը ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ հան­դեր­ձյալ կա­տա­րե­լու­թյան մեջ հառ­նե­լու նա­խա­տի­պը. ինչ­պես հաս­տա­տուն է ա­ռա­ջի­նը, նույն­պես հաս­տատ է և երկ­րոր­դը. ա­ռաջ­նի կա­տա­րե­լու­թյունը նույն­իսկ այն է, որ նո­րա մեջ ամ­փո­փված է հան­դեր­ձյալ կա­տա­րե­լու­թյան սաղմն ու պատ­կե­րը, կա­րե­լիու­թյունն ու հավաս­տին: «Ա­դամ ոչ էր սեր­մա­նեալ` բու­սաւ եւ ոչ էր յղա­ցեալ` ծնաւ. այժմ ծնունդք նո­րա սեր­մա­նեալ են եւ անձ­րե­ւի սպա­սեն, եւ բու­սա­նին. եւ եր­կիրս ա­ւա­սիկ յղի է բազ­մօք, եւ մերձ է ժա­մա­նակ ծննդեան նո­րա»[1]:

3. Աստ­ված, սեր լի­նե­լով, սի­րո հա­ղոր­դու­թյունը ու­նի յուր ստեղ­ծած մար­դու հետ, իսկ ե­թե հա­ղոր­դու­թյունը ժա­մա­նա­կավոր և ան­ցա­կան լի­ներ, նա չէր կա­րող յուր հավի­տե­նա­կան սի­րուն մաս­նա­կից ա­նել յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րին կամ յուր ե­կե­ղե­ցուն: Ուստիև երբ սա­դու­կե­ցիք չէին ըն­դու­նում մե­ռե­լոց հարությունը և մին­չև ան­գամ ծաղր ու ծա­նակ էին շի­նում, Քրիս­տոս խստիվ հան­դի­մա­նեց այդ ան­հավատ­նե­րին` ա­սե­լով. «Եւ Աս­տուած չէ մե­ռե­լոց, այլ` կեն­դա­նեաց, զի ա­մե­նե­քին նմա կեն­դա­նի են» (Ղուկ., Թ 38): Աս­տու­ծո ա­ռաջ ա­մեն­քը կեն­դա­նի են, մինչ­դեռ հա­մաս­տված­նե­րի Աստ­ծուն հա­մար ա­մենքն էլ մե­ռյալ են ու մեռ­նում, ան­հե­տա­նում են:

4. Այս­պես կա­մե­ցավ Աստ­ված ու տնօ­րի­նեց, ըստ ո­րում, ամ­բողջ աշ­խար­հը մար­դուն հա­մար ստեղ­ծե­լով և նո­ցա կո­չու­մը ո­րո­շե­լով աս­տվա­ծա­յին կա­տա­րե­լու­թյան ձգտե­լը (Մատթ., Ե 48), յուր նպա­տա­կը ի­րա­գոր­ծած չէր լի­նիլ, ե­թե մարդ­կանց ան­ցա­կան կյանք պար­գևեր: Մարդ­կանց կո­չումն է հառաջա­դի­մու­թյունն, իսկ հառաջա­դի­մու­թյունը ո­չինչ ու դա­տարկ կլի­ներ և անն­պա­տակ, ե­թե յուր կա­տա­րե­լու­թյունը չու­նե­նար և այս աշ­խար­հի սահ­մա­նա­փակ դրու­թյան մեջ վեր­ջա­նար: Մարդ­կա­յին լու­սավո­րու­թյան ու հառաջա­դի­մու­թյան հավա­տա­ցողն անհ­րա­ժեշ­տա­պես կհավա­տա և այդ հառաջա­դի­մու­թյան կա­տա­րյալ պսա­կին:

5. Փրկա­գոր­ծու­թյունը, բար­վո, ճշմար­տի և ար­դա­րու­թյան հաղթա­նակն ա­մեն­քի հա­մոզ­մունքն է, սա­կայն այդ հաղթա­նակն երբեք չի կա­րող այս աշ­խար­հում լրիվ լի­նել և յուր էու­թյան հա­մա­պա­տաս­խա­նել: Հե­տևա­բար ե­թե հարություն մե­ռե­լոց չլի­նի, սուտ ու խա­բու­սիկ կլի­նին և այդ բո­լոր հավա­տա­լիք­ներն ու գա­ղա­փար­նե­րը, հե­տևա­բար և խաբ­վում են ճշմար­տու­թյան նա­հա­տակ­ներն ու վկա­նե­րը, իսկ այդ պնդել, նույն է, թե նա­խըն­թաց ե­րեք կետե­րը մեր­ժել: Բայց «ճշմա­րիտ յա­րու­թեանն մե­րոյ` կա­ցոյց զիւ­րոյ ան­ձինն զյա­րու­թիւն օ­րի­նակ»[2]:

6. Հա­րու­թյուն մե­ռե­լո­ցը կազ­մում է և կրոնի ու հավատ­քի էու­թյունն, և ժխտել ա­ռա­ջի­նը, նույն է, թե ժխտել և երկ­րոր­դը և առհասարակ մարդ­կա­յին կյան­քի մեջ ա­մե­նայն հա­մոզ­մունք ու ճշմար­տու­թյուն[3]: Ըստ ո­րում, ա­մե­նա­հին ազ­գերն ան­գամ ա­ռան­ձին հո­գա­տա­րու­թյամբ պահ­պա­նում էին մար­մին­նե­րը և թան­կա­գին նյու­թե­րով զմռսե­լով` պատ­րաստ էին թող­նում հարության հա­մար, այլև յու­րյանց հիշա­տակ­նե­րի գրու­թյուն­նե­րով և ար­ձան­նե­րով ան­մա­հաց­նում[4]: Այդ­պես և ա­րվեստն ու ար­ձա­նագ­րու­թյունը մի տե­սակ նա­խաս­տվեր են հարության:

7. Հա­րու­թյունը հաս­տատ­վում է և հո­գու էու­թյամբ ու պար­զու­թյամբ, ո­րոնք բա­ցատ­րվե­ցան ա­ռաջ[5], այլև հո­գին պետք է վեր­ջա­պես հան­դեր­ձյալում ծավա­լե և յուր ինք­նա­բավա­կա­նու­թյունը գտնե, այս­պես ա­սած, վերջ­նա­կա­նա­պես փռվի ինքն յուր կա­րո­ղու­թյուն­նե­րով իբ­րև ճշմա­րիտ Աս­տու­ծո պատ­կեր: Մին­չև ան­գամ նյու­թա­պաշ­տա­կան տե­սու­թյամբ մար­դու գի­տակ­ցա­կան ու բա­նա­կան էու­թյունն ու կյան­քը չի կա­րող ոչն­չա­նալ, վասնզի, ըստ նո­րա ու­սուց­ման հի­մունք­նե­րի, նյութն ու յուր հատկու­թյունը հավի­տե­նա­կան է:

8. «Որ զմի մե­ռեալ կա­րէ յա­րու­ցա­նել, նաեւ զա­մե­նայն ննջե­ցեալսն. թէ զայ­լոց մահ հա­լա­ծա­կան ա­րար, ա­ռա­ւել եւս զձերդ», - ա­սում է Մամբ­րե Վեր­ծա­նո­ղը, և քա­նի որ Քրիս­տոս շա­տե­րին հարություն տվավ յուր քա­րո­զու­թյան ժա­մա­նակ, այդ ա­մե­նը ե­րաշ­խավո­րում է յու­րա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալի հան­դեր­ձյալ հարությունն ու կյան­քը[6]:

9. Վեր­ջա­պես մա­հա­քու­նը (լե­տար­գի), որ հայտ­նի է ա­մե­նա­հին ժա­մա­նակ­նե­րումն ևս և տևում էր ամ­սից ավե­լի էլ, նույն­պես այժ­մյան հնդկա­կան ու չի­նա­կան ձեռ­նա­ծու­նե­րի ամ­բողջ ամ­սով քնա­փու­թյան մեջ ընկ­նե­լը կամ ըստ նո­ցա և այժ­մյան գիտ­նա­կան քնա­ցու­մը մի-մի ստվե­րա­կան ա­պա­ցույց­ներ ու հավաս­տիք են հարության կա­րե­լիու­թյան` թե­րա­հավատ մարդ­կանց հա­մար ան­գամ:

Քա­նի որ ան­հա­տի հան­դեր­ձյալը պատ­րաստ­վում է այս աշ­խար­հումն իսկ յուր աշ­խա­տու­թյամբ ու գոր­ծե­րով, ուստիև հա­րու­թյունը պետք է լի­նի ոչ միայն հո­գու, այլև` մարմ­նի: Ինչ­պես որ ա­ռա­ջին Ա­դա­մի մե­ղան­չու­մով մա­հվան մատ­նվե­ցանք, այն­պես էլ երկ­րորդ Ա­դա­մի շնոր­հով հարություն կառ­նենք ու կյանք: «Թո­շակ մե­ղաց մահ է, այլ շնորհքն Աս­տու­ծոյ` կեանք յա­ւի­տե­նից ի Քրիս­տոս Յի­սուս ի Տէր մեր» (Հռ., Զ 23, 10): Մահ­վամբ բա­ժան­վում է հո­գին մարմ­նից, որ հե­տևանք է Աս­տու­ծո դեմ մե­ղան­չե­լուն, իսկ հարությամբ միա­նում է հո­գին մարմ­նի հետ, որ փո­խա­դար­ձա­բար հե­տևանք է մար­դու հաշ­տու­թյան Աս­տու­ծո հետ Քրիս­տո­սի փրկա­գոր­ծու­թյան շնոր­հով: Եվ ինչ­պես որ Քրիս­տոս հարություն ա­ռավ պայ­ծա­ռա­ցած մարմ­նով իբ­րև անդ­րա­նիկ ի մե­ռե­լոց, այն­պես էլ բո­լոր հավա­տա­ցյալ­նե­րը պետք է հարություն առ­նեն մի այն­պի­սի հո­գևոր մարմ­նով, որ իբ­րև Ս. Հո­գու տա­ճար հա­մա­պա­տաս­խա­նի յուր գա­ղա­փա­րին[7]: Միայն թե հա­րու­ցյալ մար­մինն էա­պես նույն է լի­նե­լու մեր այս­տեղ ու­նե­ցած մարմ­նի հետ, նույն և ոչ թե ու­րիշ, յուր ան­հա­տա­կա­նու­թյամբ է հառ­նե­լու` պայ­ծա­ռա­ցած յուր գե­րա­գույն կեր­պավո­րու­թյամբ: Եվ այս պարզ հե­տևանք է հո­գու ու մարմ­նի խորհր­դավոր միու­թյան, վասնզի ոչ ըստ հո­գե­պաշտ­նե­րին` մար­մի­նը հո­գու բանդն է և ոչ էլ ըստ բնա­պաշտ­նե­րին` ան­բա­ժա­նե­լի միու­թյուն ու գրե­թե նույնու­թյուն, այլ խորհր­դավոր միու­թյուն է, որ չկա կեն­դա­նի­նե­րի ու բույսե­րի մեջ միայն: Մար­դու մար­մի­նը յուր հո­գու զգա­յա­րանքն է և հո­գին նո­րա մեջ ա­զա­տա­պես գոր­ծում է թե՛ ին­քյան տար­բե­րե­լով նո­րա­նից ու թե՛ հարա­բե­րու­թյան մեջ ան­կախ ու միա­ժա­մա­նակ կա­խյալ ճա­նա­չում: Իսկ այդ­պի­սի մի հո­գու հա­մար ա­ռան­ձին և հա­րու­ցյալ վի­ճակ կա­տա­րե­լա­պես կա­րե­լի է: Նույնիսկ կյան­քում հա­ճախ զգում ենք այդ­պի­սի վի­ճակ` չտար­բե­րե­լով մեր մարմ­նում կամ նո­րա­նից դուրս լի­նե­լը, ինչ­պես զգա­ցել է և Պո­ղոս ա­ռա­քյալը (Բ Կոր., ԺԲ 2-4): Այս հարության նման օ­րի­նակն է Քրիս­տո­սի հարության մի­ջո­ցին ե­ղած շա­տե­րի հարությունը, ո­րի հա­մար Ս. Ե­ղի­շեն ա­սում է. «Նմա­նու­թիւն եւ օ­րի­նակ էին ա­ւուրն յա­րու­թեան մե­ծի, որք ոչ եւս մի-մի յառ­նե­լոց են եւ ոչ մասն ի բազ­մաց, այլ ա­մե­նե­քեան միան­գա­մայնք ա­ռանց թուոյ եւ ա­նուա­նա­կո­չու­թեան»:

Քրիս­տո­սով ենք փրկվել, և Քրիս­տոս է հաղթա­նա­կել մա­հվան վրա և մեզ յուր մարմ­նի ան­դա­մը դարձ­նե­լով` ձգում է յուր մարմ­նի հետ դեպի կյանք: Նա նո­րո­գեց մեզ, «որ­պէս զի ստեղ­ծուածն ա­ռա­ջին, որ ա­ռանց ա­պա­կա­նու­թեան էր, ի հան­դեր­ձեալ յա­րու­թեանն մե­ռե­լոց` ե­րե­ւես­ցի փա­ռօք»[8]: Մարդ հող էր և հող է դառ­նում[9], սա­կայն ինչ­պես որ ցո­րե­նը սեր­մա­նվելով մեռ­նում է և ա­պա հաս­նում ու կեն­դա­նա­նում, այն­պես էլ մարդ մեռ­նե­լով սեր­ման­վում է, որ հետո կեն­դա­նա­նա[10]: «Նոյն­պէս եւ յա­րու­թիւն մե­ռե­լոց` սեր­մա­նի ա­պա­կա­նու­թեամբ եւ յառ­նէ ա­ռանց ա­պա­կա­նու­թեան. սեր­մա­նի ա­նար­գու­թեամբ եւ յառ­նէ փա­ռօք. սեր­մա­նի տկա­րու­թեամբ եւ յառ­նէ զօ­րու­թեամբ. սեր­մա­նի մար­մին շնչա­ւոր եւ յառ­նէ մար­մին հո­գե­ւոր, ե­թէ գոյ մար­մին շնչա­ւոր, գոյ եւ հո­գե­ւոր»[11]: Երկ­րավոր կյան­քում ու­տում ենք Քրիս­տո­սի մար­մինն և ա­րյունը, իսկ վեր­ջում Քրիս­տոս, հարություն շնոր­հե­լով մեզ, ինչ­պես ա­րե­գա­կը` ցո­րե­նին, կեր­պա­րա­նա­կից է ա­նե­լու մեզ յուր փառ­քին[12]: Սա­կայն հարություն առ­նե­լու են ոչ միայն ար­դար­ներն, այլև մե­ղավոր­նե­րը[13] և «զգեն­լոց են սուրբքն զանս­տուեր լոյսն»: Այս ճշմար­տու­թյան ե­րաշ­խիք է ոչ միայն Քրիս­տո­սի պայ­ծա­ռա­կեր­պու­թյունը, Մով­սի­սի ու Ե­ղիա­յի նո­րա հետ ե­րևա­լը[14], այլև նո­րա հարությունը: Եվ այդ ա­ռավել ևս հաս­տա­տուն հավատք է մեզ հա­մար, վասնզի վա­յե­լում ենք ոչ թե միայն Քրիս­տո­սի խոս­քե­րի կեն­դա­նա­րար ազ­դե­ցու­թյունն, այլ` նո­րա հարության շնորհ­նե­րը[15]: Ա­ռանց բա­ցա­ռու­թյան է այդ հարու­թյունը, միայն թե «ո­րոց զբա­րիս գոր­ծեալ ի­ցէ` ի յա­րու­թիւն կե­նաց, եւ ո­րոց զչար ա­րա­րեալ` ի յա­րու­թիւն դա­տաս­տա­նաց»[16]: Այ­սինքն` Քրիս­տո­սից կտրված ամ­բա­րիշտ և ա­նաս­տված մար­դիկ հառ­նե­լով չեն վա­յե­լիլ Քրիս­տո­սի հետ կա­պված շնորհ­նե­րը, կեր­պա­րա­նա­կից չեն լի­նիլ նո­րան և ու­րեմն չեն ստա­նալ Քրիս­տո­սի պար­գևած ե­րա­նու­թյան պայ­ծա­ռա­ցյալ մար­մին, այլ` տան­ջան­քի և ան­հանգս­տու­թյան, ծանր ու խավար, ո­րոնք «որդն ու հուր» են կոչ­վում Քրիս­տո­սի խոս­քե­րի մեջ[17]: Այ­լա­պես[18] ա­սած` «ըն­կալ­ցի իւ­րա­քան­չիւր ոք իւ­րով մարմ­նովն, զոր յա­ռաջ գոր­ծեացն` ե­թէ բա­րի եւ ե­թէ չար»:

Բայց կլի­նին և կեն­դա­նի մար­դիկ, ո­րոնք և իբ­րև լոկ մար­մին և ա­րյուն չեն կա­րող Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը ժա­ռան­գել, իբ­րև երկ­րավոր և ա­պա­կա­նա­ցու գո­յու­թյուն­ներ չեն կա­րող կա­պվիլ ա­նա­պա­կան բա­րյաց հավի­տե­նա­կա­նու­թյան հետ[19]: Ար­քա­յու­թյան հա­մար պետք է մարդ նախ ա­նա­պա­կա­նու­թյուն և ան­մա­հու­թյուն ու­նե­նա, ուստիև երբ մե­ռյալ­նե­րը հան­կար­ծա­կի հառ­նեն ա­ռանց ա­պա­կա­նու­թյան, այն ժա­մա­նակ «եւ մեք նո­րո­գես­ցուք», - ա­սում է Պո­ղոս ա­ռա­քյալը: Այս­պի­սի նո­րո­գու­թյամբ հաղթա­նա­կը կպան­ծա մա­հվան վրա[20]:

Ա­րա­րա­ծա­կան աշ­խարհն էլ ստեղ­ծվել է զար­գաց­ման հա­մար, ո­րի հառաջա­դի­մու­թյան և բարձր բար­գավաճ­ման օգ­տին աշ­խա­տե­լու տեր նշա­նա­կվեց մար­դը, բայց մար­դիկ չկա­րո­ղա­ցան սկզբից գոր­ծա­կից լի­նել Աս­տու­ծո բա­րե­րար կամ­քին և ա­նեծք և ա­պա­կա­նու­թյուն բե­րին դո­ցա վրա յու­րյանց հետ: Քրիս­տոս վե­րաց­րեց այս ա­մե­նը` դնե­լով յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րին ճշմա­րիտ ուղ­ղու­թյան հառաջա­դի­մու­թյան վրա և տա­լով նո­ցա վերջ­նա­կան ա­զա­տու­թյան հույս: «Քան­զի գի­տեմք, ե­թէ ա­մե­նայն ա­րա­րածք հե­ծեն եւ երկ­նեն մին­չեւ ցայժմ»[21]. և սպա­սում են, որ յու­րյանք էլ վա­յե­լեն Աս­տու­ծո որ­դի­նե­րի փա­ռավոր ա­զա­տու­թյան բա­րիք­նե­րի հե­տևանքն երկն­քի ու երկ­րի պայ­ծա­ռաց­մամբ: Սո­րա ե­րաշ­խիքն է այն մեծ քա­ղա­քակր­թու­թյունն ու մշա­կու­մը, որ փայ­լում է քրիս­տո­նյա աշ­խար­հում, և ո­րի կա­տա­րումն է այդ խոս­տու­մը: Այն ժա­մա­նակ այլևս չի լի­նիլ հան­գիստ հառաջա­դի­մա­կան զար­գա­ցումն, որ խան­գա­րվեց մար­դու մե­ղան­չու­մով, այլ հան­կար­ծա­կի ա­մե­նայն ինչ կընկ­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան սկզբում ե­ղած դրու­թյան մեջ, «եր­կինք հրայ­րեացք լու­ծա­նի­ցին, եւ բնու­թիւնք հրդե­հեալ հա­լի­ցին: Նո­րոց երկ­նից եւ նո­րոյ երկ­րի ըստ ա­ւե­տեացն հա­յե­ցեալ սպա­սի­ցեմք, յորս ար­դա­րու­թիւնն բնա­կէ»[22]: Կլու­ծվի, ու­րեմն, աշ­խարհն ու մի նոր կար­գի մեջ կմտնի, և քա­նի որ մար­դու մար­մի­նը գլխավո­րա­պես ջրած­նից, թթված­նից, բո­րա­կած­նից ու քլո­րից է կազ­մված և մա­հվան կամ ջեր­մու­թյան մեջ, կամ բնա­լու­ծա­բար, կամ ջրում այ­դոնք ցնդվում են, այդ տիե­զե­րա­կան մեծ հեղա­փո­խու­թյան ժա­մա­նակ, մարդ­կա­բար դա­տե­լով, նույն գա­զե­րը կմիա­նան աս­տվա­ծա­յին ազդ­մամբ և վերս­տին հո­գևոր մար­մին կկազ­մեն` ըստ յու­րա­քան­չյուր ան­հա­տա­կա­նու­թյան:

Այս­պի­սի մի ա­ղետա­լի հա­րվա­ծով, ու­րեմն, նո­րո­գու­թյան մեջ կմթնի ամ­բողջ մարդ­կա­յին և ա­րա­րա­ծա­կան աշ­խար­հը, դի­մե­լով դեպի այն, որ Քրիս­տոս խոս­տա­ցել է և հաս­տա­տուն ավե­տիք տվել ան­հավատ­նե­րին ի պա­տիժ և հավա­տա­ցյալ­նե­րին ի բա­րե­զար­դու­թյուն: Եվ խոս­տա­ցած այս փառ­քե­րի ե­րաշ­խիք է Քրիս­տո­սի աս­տվա­ծու­թյունն, և հիշե­ցու­ցիչ է նո­րա հարության օ­րը` կի­րա­կին կամ միա­շա­բա­թը, ըստ ո­րում և Հովհան Ի­մաս­տա­սերն ա­սում է. «Յայսմ ա­ւուր Քրիս­տոս զմահ խա­փա­նեաց` ընդ ին­քեան ի մե­ռե­լու­թե­նէ զմարդ­կա­յինն վե­րա­ծե­լով բնու­թիւն: Ի սմա եւ Հո­գին Սուրբ ա­ռա­քեալ ի Հօ­րէ, զան­մեր­կա­նա­լին մեզ զգե­ցոյց մխի­թա­րու­թիւն: Ի սմին ա­ւուր եւ զերկ­րորդն իւր խոս­տա­ցեալ է առ­նել Քրիս­տո­սի յաշ­խարհ զգա­լուստն...»[23]: