Մատաղ

«Երբ ճաշ կամ ընթրիք ես տալիս, մի՛ կանչիր ո՛չ քո բարեկամներին, ո՛չ քո եղբայրներին, ո՛չ քո ազգականներին և ո՛չ էլ քո հարուստ հարևաններին, որպեսզի նրանք էլ փոխարենը քեզ չհրավիրեն, և քեզ հատուցում լինի: Այլ երբ ընդունելություն անես, կանչիր աղքատներին, խեղանդամներին, կաղերին ու կույրերին և երանելի կլինես, որովհետև փոխարենը քեզ հատուցելու ոչինչ չունեն: Եվ դրա փոխարեն քեզ կհատուցվի արդարների հարության օրը» (Ղուկաս 14.12-14):

«Մայր Մաշտոցի» համաձայն՝ ավետարանական այս հատվածը, որ ընթերցվում է հոգևոր բարեպաշտական արարողություններից՝ մատաղի ժամանակ, լավագույն կերպով ներկայացնում է արարողության բուն խորհուրդը:

Մատաղի հաստատումը

Մինչ քրիստոնեության ընդունումը՝ շատ ժողովուրդներ, այդ թվում նաև հայ ժողովուրդը հեթանոսական կուռքերին և չաստվածներին փառաբանելու նպատակով զոհաբերություններ էին կատարում: 301թ-ին՝ հայոց ամբողջական Դարձից հետո, զոհաբերությունները վերաիմաստավորվեցին. ըստ Սուրբ Սահակ Պարթև հայրապետի կանոնի՝ մեր առաջին կաթողիկոս՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, սահմանեց, որ անբան կենդանիներին կուռքերին զոհեր մատուցելու փոխարեն, որպես ողորմություն բաժանեն աղքատներին: Ինչպես Տաթևացին է գրում. «Լուսաւորիչն կարգեաց զօրհնութիւն աղին»: Մատաղի՝ աղքատների ու կարոտյալների համար կամավոր նվիրաբերության հիմքը դրվեց 4-րդ դարից և իր շարունակությունը ունեցավ և ունի առ այսօր: Սակայն քրիստոնեական իմաստով մատաղի ակունքները գալիս են դեռ առաջին դարից, երբ բոլոր քրիստոնյաները Սուրբ Պատարագից հետո հավաքվում էին միասին՝ «սիրո ճաշի»՝ ագապեի՝ մատաղի, որն ամբողջությամբ մատուցվում էր հիվանդներին ու աղքատներին: 4-րդ դարի ասորի պատմագիր Զենոբ Գլակը վկայում է, որ հոների դեմ տարած հաղթանակից հետո Տրդատ թագավորը, Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչը և հայ ավագանին բազմաթիվ արջառներ, նոխազներ ու գառներ են զոհ մատուցել ի գոհություն Աստծո և բաժանել աղքատներին: Հայոց պատմիչներ Ղազար Փարպեցու և Հովհան Մամիկոնյանի վկայությամբ՝ հայոց թագավորներն ու իշխանները, մեծապես գոհություն հայտնելով Աստծուն, Սուրբ Պատարագին էին մասնակցում, և, ըստ սովորության համաձայն, անհամար սպիտակ անասուններ, նոխազներ ու գառներ էին մատաղ անում և աղքատներին բազում ողորմություն տալիս:

«Մատաղ» բառի բացատրությունը

Ըստ Մալխասյանցի բացատրական բառարանի «մատաղ» նշանակում է ջահել կենդանի, ըստ Աճառյանի արմատական բառարանի, «մատաղ» բառն ստուգաբանվում է՝ «մատղաշ, փափուկ, դեռատի, մանկահասակ»: Ի տարբերություն նշյալ բառարանների, «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի» բառարանի բացատրությունը, կարծես թե մոտենում է մատաղի հոգևոր իմաստին՝ «որպէս որթ մատաղ զենլի, եւ բաշխելի աղքատաց որպէս ագապ»: Իսկ Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին «մատաղ» բառն ստուգաբանում է «մատուցի՛ր աղ»: Ըստ Տաթևացու մատաղը. «նախ՝ ընծա(ներ) է (են) Աստծուն: Երկրորդ՝ փրկության հույս է…: Երրորդ՝ աղքատասիրություն և ողորմություն է: Չորրորդ՝ ննջեցյալների հիշատակ»:

Մատաղի համար սահմանված օրերը և մատաղի նյութերը

Սուրբ Ներսես Շնորհալի հայրապետը նշում է, որ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի ժամանակներից սկսած՝ մատաղ էին անում Տիրոջ Հարության տոնին, Տերունական և Սրբոց տոներին, Սուրբ Սեղան հաստատելու առթիվ: 12-րդ դարի հայ աստվածաբան-փիլիսոփա Պողոս Տարոնացին ասում է, որ Քրիստոսի Մարմինը և Արյունը ճաշակելուց հետո պետք չէ անսուրբ կերակուրի մոտենալ, այլ նախ պետք է օրհնված և աղահար միս ուտել, ապա այլ կերակուրներ: Ի տարբերություն անցյալի, այսօր մատաղ է արվում ուխտի, ուխտագնացությունների, որևէ փորձանքից ազատվելու կամ հաջողության հասնելու համար՝ Աստծուն գոհություն և փառք մատուցելու նպատակով: Նշենք, որ մատաղ է արվում նաև ննջեցյալների հիշատակին և իբրև հոգեհաց բաժանվում աղքատներին ու կարոտյալներին: Չորեքշաբթի, ուրբաթ օրերին, շաբաթապահքերին և Մեծ պահքի շրջանին մատաղ չեն անում:

Մատաղի նյութերն են՝ կենդանին ու աղը

Մատաղի կենդանի են համարվում «բոլոր ընտանի ուտելի չորքոտանիք». եզ, ցուլ, ոչխար, գառ: Այսօր նաև թռչնազգիներից՝ աքաղաղն ու աղավնին, որոնց մասին որպես մատաղի նյութ մատենագրության մեջ որևէ ակնարկ չկա: Հավանաբար 19-րդ դարի վերջերին է, որ աքաղաղն ու աղավնին մատաղացու են դարձել, ինչը, անշուշտ, կապված է եղել հավատացյալների հնարավորության հետ: Նախկինում մատաղ էին արվում միայն արու կենդանիները, սակայն միջին դարերում այլևս վերանում է արուի և էգի զանազանությունը. «Թէ որձ է եւ թէ էգ, ոչ է խոտելի»: Ներկայումս, հնին վերադառնալով, նախընտրությունը տրվում է արուներին: Նախընտրելի է աղավնիներին ազատ արձակելը՝ որպես գթասրտության նշան:

Մատաղ անելիս պետք է ուշադրություն դարձնել, որ կենդանին խեղված կամ անարգ չլինի, որովհետև Աստծուն մատուցվող ցանկացած ընծա՝ նյութական թե հոգևոր, պետք է լինի անարատ ու մաքուր: Այս դեպքում մատաղը ևս որպես Աստծուն մատուցվող ընծա, պետք է ընտիր և լավագույն լինի, ինչպես Իսահակն էր Աբրահամի աչքին սիրելի (Ծննդոց 22), որպեսզի հաճելի լինի Տիրոջը, ինչպես Աբելի պարագային էր (Ծննդոց 4), քանի որ ավելորդից արված նվիրաբերությունը արժեք չունի (Մարկոս 12.41-44): «Կանոնագիրք հայոցում» նզովյալ է համարվում խեղված կամ արատավոր անասուն մատաղ անելը: Արգելվում է նաև որսորդության միջոցով ձեռք բերված անասունը մատաղ անելը, որովհետև այն պետք է անպայման արդար վաստակով ձեռք բերված լինի (և ոչ թե հափշտակության կամ գողության, կամ գնի իջեցումով գնված, կամ էլ ինչպես այսօր է տարածված՝ մուրացիկությամբ ձեռք բերված վաստակի):

Մատաղի երկրորդ նյութն է աղը

Ինչո՞ւ է աղ օրհնվում: Ինչո՞ւ Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչը հաստատեց աղի օրհնության կարգ: Այս հարցերին, իրենց բացատրություններով, անդրադարձել են Սբ. Ներսես Շնորհալին և Սբ. Գրիգոր Տաթևացին: Ըստ այդմ, «աղը մաքրության օրինակ է, ինչպես որ Քրիստոս ասաց Իր աշակերտներին. «Դուք եք երկրի աղը» (Մատթեոս 5.13)՝ մաքրելու աշխարհի ապականությունը խոսքի քարոզչությամբ: Մատաղի արարողակարգի համաձայն՝ քահանան, սաղմոսներ և աղոթքներ կարդալով, խաչով օրհնում է աղը, որը տալիս է կենդանուն ուտելու, որպեսզվի այն սրբվի աստվածային անեծքից (Ծննդոց 3), վերստանալով առաջին օրհնությունը (Ծննդոց 1.22), և տարբերակվի կուռքերին մատուցվող զոհերից:

«Օրհնի՛ր, Տե՛ր, Քո ողորմությամբ այս աղը և սրբի՛ր սա, որպեսզի ամեն ինչի, որ սա խառնվի, հաճելի և ընդունելի լինի Քեզ և մեզ համար՝ հոգու և մարմնի մաքրություն ու առողջություն…» ասվում է աղի օրհնության աղոթքում:

Քահանայի կողմից օրհնված աղը տրվում է մատաղացու կենդանուն, որից հետո միայն կարելի է մորթել (աղավնու պարագային՝ աղը կտուցի մեջ լցնելով, ազատ են արձակում):

Հետևապես, քանզի կենդանու կամ թռչնի սրբագործումը կատարվում է օրհնված ու սրբված աղի միջոցով, ուստի արգելվում է մատաղացուին եկեղեցի մտցնելը. օծված ու սրբագործված տաճար միայն աղն են տանում օրհնելու համար:

Ըստ Գիրգոր Տաթևացու կենդանուն եկեղեցի չեն տանում՝ քանի որ եկեղեցին դրախտի խորհուրդ ունի, իսկ անասունները դրախտ չեն մտնելու, որով էլ և կենդանիներին չի կարելի եկեղեցի տանել: Երբ Սինա լեռանը անասուն էր մոտենում, քարկոծվում էր (Ելք 19.13, 34.3): Եվ քանի որ եկեղեցին անմատույց լեռ է (Եսայի 2.2), ապա անասուններն ու անարժանները չպետք է մտնեն: Հին տաճարում գառ էր պատարագվում, որն Աստծո Գառի` Հիսուս Քրիստոսի օրինակն էր: Եվ քանի որ եկեղեցում ճշմարիտ Գառն է պատարագվում, ապա օրինակն արգելվում է եկեղեցի մտցնել: Նաև Քրիստոս տաճարից խարազանով հանեց ոչխարներին ու արջառներին (Հովհաննես 2.14-15), մենք ևս արտաքսում ենք և զգուշանում ենք, որ եկեղեցին փարախի չվերածվի: Այլև եկեղեցին բանավոր, այսինքն` բանական հոտի փարախն է և ոչ թե անբան հոտի:

Մատաղի կենդանուն, ըստ Սբ. Գրիգոր Տաթևացու, պետք է մորթի արական սեռից հավատացյալ աշխարհականը: Կինը, մանուկն ու քահանայական դասին պատկանող որևէ մեկը չպետք է մորթեն մատաղացուին: Եռամեծար վարդապետը վկայում է նաև, որ անցյալում մատաղացու կենդանուն, օրհնված աղը տալով, կրակի վրա խորովել են: Ի տարբերություն հնում ընդունված սովորության՝ հավանաբար 19-րդ դարի վերջերից սկսյալ մատաղացու միսը օրհնված աղով խաշել են և ոչ թե խորովել: Այնուհետև խաշված միսը բաժանել են մանր կտորների և հացի մեջ դնելով՝ բաշխել միայն ու միայն աղքատներին ու կարոտյալներին:

Սբ. Բարսեղ Կեսարացու սահմանած կանոնի՝ մատաղի միսը չի կարելի պահել տանն իբրև ուտելիք, այլ նույն օրը պետք է բաշխել աղքատներին: Եթե մատուցվում է արջառ, նախ պետք է 40 տուն բաժանել, ապա նոր սեղան նստել, եթե ոչխար՝ 7, եթե աքլոր՝ 3: Ըստ հնավանդ սովորության՝ մատաղացու անասունից որոշ մասնաբաժին ունի նաև օրհնության կարգ կատարող քահանան: Մատաղացու կենդանու փորոտիքը, գլուխը և մյուս մնացորդները պետք է թաղել, որպեսզի շների ու կատուների կեր չդառնան, քանզի այն օրհնված է:

Մատաղի հետ կապված ոչ ճիշտ սովորույթները

Երբեմն մարդիկ չհասկանալով մատաղի իմաստը և նշանակությունը, մատաղացու կենդանու արյունը քսում են տան դռներին կամ իրենց ճակատին ու ձեռքերին, որը հեթանոսական է և քրիստոնեական իմաստից զուրկ: Ըստ Սբ. Ներսես Շնորհալու՝ արգելված է մատաղացու անասունի արյունը ճակատին քսել, որովհետև մեր բոլոր զգայարանները Քրիստոսի արյամբ օծվեցին, և Մկրտության ժամանակ Սուրբ Մյուռոնի կնիքն ստանալով մեր ճակատին՝ կարիք չունենք այլ կնիքների և Վերջին դատաստանի ժամանակ այս կնիքով է, որ ճանաչվելու ենք (Հայտնություն 9.4): Հայրապետը նաև պատվիրում է. «…Եվ թող մեկը գառի արյունը տգիտաբար չհավաքի կամ ուտի, ինչպես լսում ենք, թե տխմարներն են անում, …որովհետև արյունը պիղծ է ըստ Աստծո հրամանի, որ Նոյին ասում էր. «Կենսատու արյուն պարունակող միս չուտեք» (Ծննդոց 9.4):

Մատաղը ողորմություն է և ոչ թե զոհաբերում կամ էլ խնջույք և գինարբուք

Անցյալում և այսօր էլ Հայ եկեղեցուն մեղադրում են մատաղի հետ կապված՝ այն նույնացնելով հրեական մեղքի պատարագի հետ: Սա չհիմնավորված պնդում է, քանի որ «Քրիստոս մեկ անգամ որպես պատարագ մատուցվեց՝ շատերի մեղքերը վերացնելու համար» (Եբրայեցիներ 9.28), և «Նա է քավությունը մեր մեղքերի եւ ոչ միայն մեր մեղքերի, այլև ամբողջ աշխարհի» (Ա Հովհաննես 2.2): Մատաղը կապ չունի ո՛չ հրեական, և ո՛չ էլ հեթանոսական զոհաբերությունների հետ։ Մատաղ անող անձը մեղքերի թողություն չի ստանում, այլ բարեգործություն է անում՝ գանձեր դիզելով երկնքում. «Քանի որ անողորմ դատաստան է լինելու նրա հանդեպ, ով ողորմած չի եղել, քանզի ողորմածությունը բարձրագլուխ պարծենում է դատաստանի դիմաց» (Հակոբոս 2.13):

Մատաղը խնջույք էլ չէ, այլ ողորմություն, բարեգործություն, աղքատասիրություն, քանի որ մեր Տերն ասում է՝ «Իմ այս փոքր եղբայրներից մեկին արեցիք, այդ Ինձ համար արեցիք» (Մատթեոս 25.40): Մատաղ է, և ընդունելի մատաղ, ցանկացած ընծայաբերում՝ հացեղեն, ուտեստեղեն, հագուստեղեն, շինություն, դրամական նվիրատվություն և որևէ այլ բարեգործություն: Իսկ ողորմության հետ կապված յուրաքանչյուր քրիստոնյա չպետք է մոռանա Տիրոջ պատգամը. «…ձեր ողորմությունը մարդկանց առաջ չանեք, որպես թե այն լինի ի ցույց նրանց, այլապես վարձ չեք ընդունի ձեր Հորից, որ երկնքում է: Այլ երբ ողորմություն անես, փող մի հնչեցրու քո առջև, ինչպես անում են կեղծավորները ժողովարաններում և հրապարակներում, որպեսզի փառավորվեն մարդկանցից… «Այլ երբ դու ողորմություն անես, թող քո ձախ ձեռքը չիմանա, թե ինչ է անում քո աջը, որպեսզի քո ողորմությունը ծածուկ լինի, և քո Հայրը, որ տեսնում է ինչ որ ծածուկ է, կհատուցի քեզ հայտնապես» (Մատթեոս 6.1-3):

Այսպիսով. հայոց մատաղը ազգային- քրիստոնեական և բարեպաշտական մի արարողություն է, որ հնարավորություն է տալիս յուրաքանչյուրին լինելու ողորմած և արժանանալու երանության. «Երանի նրան, ով խնամում է աղքատին, որովհետև դատաստանի օրը Տերը կփրկի նրան անսահման չարից » (Առակներ 14.21-22):

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը