Միա­բա­նա­կան աս­տված­պաշ­տու­թյու­նը եվ յուր պա­րա­գայք

Մարդ ժո­ղո­վուր­դի մի ան­դամ է, նա ստեղ­ծված է ոչ թե միայ­նու­թյան, այլ ըն­կե­րու­թյան հա­մար. բա­ցար­ձակ միայ­նու­թյունն ան­տա­նե­լի ու խորթ է մար­դուն: Սե­րը, ըն­կե­րու­թյունը նո­րա կյան­քի հիմ­նա­քարն է, ո­րի ա­մե­նա­զորեղ տե­սակն է այն սերն ու հա­ղոր­դակ­ցու­թյունն, որ նա­խա­պես հաս­տատ­վում է մար­դու և Աս­տու­ծո մեջ և ա­պա սփռվում դեպի ըն­կե­րա­կան կյան­քը: Քրիս­տոս էլ ոչ թե մի ան­հա­տի, այլ ամ­բողջ մարդ­կու­թյան փրկու­թյան հա­մար ե­կավ աշ­խարհ և նա յու­րա­քան­չյուր մար­դուց պա­հան­ջում է ոչ միայն հավատք ու հույս, այլև սի­րո ա­ռա­քի­նու­թյուն, ըստ ո­րում, և մարդ Քրիս­տո­սին ճշմար­տա­պես հավա­տում է միայն այն ժա­մա­նակ, երբ սի­րով լցված դեպի յուր ըն­կե­րը` յուր գոր­ծու­նեու­թյամբ ծա­ռա­յում է ժո­ղո­վուր­դի ա­ռա­քի­նու­թյան բար­գավաճ­ման և ամ­րու­թյան: Աս­տու­ծո, այլև մարդ­կանց ա­ռաջ ա­տե­լի է ե­սա­պաշ­տու­թյունը, վասնզի այդ ծայ­րա­հեղ աս­տի­ճան է ամ­բար­տավա­նու­թյան, այ­սինքն` ինք­նա­բարձ­րաց­ման, որ տա­նում է դեպի ինք­նաս­տվա­ծա­ցումն, իսկ այդ այն մեղքն է, ո­րով ըն­կան ոչ միայն ա­ռա­ջին մար­դի­կը, այլև` հրեշ­տակ­ներ: Ուստիև Քրիս­տոս բազ­միցս հրա­մա­յում է. «Զայս պա­տուի­րեմ, զի սի­րես­ջիք զմի­մեանս» (Հովհ., ԺԳ, ԺԵ և այլն): Պո­ղոս ա­ռա­քյալն ևս սեր չու­նե­ցող և մին­չև ան­գամ հրեշ­տա­կա­յին բար­բա­ռով օժ­տված մար­դուն նմա­նեց­նում է պղնձի, որ հնչում է, և ծնծղա­յի, որ ղո­ղան­ջում է (Ա Կոր., ԺԳ):

Ամ­բողջ Ավե­տա­րա­նի քա­րո­զու­թյան ա­ռանցքն այն հավատքն է, որ զար­դա­րված է սի­րով, այն գործն ու կյանքն է, որ հիմ­նված է սի­րո վրա, և այն ձայնն ու խոսքն է, որ բղխում է սի­րուց: Ա­ռանց սի­րո ո՛չ մար­դու կյանքն է աս­տվա­ծա­հա­ճո, ո՛չ հառաջա­դի­մու­թյունն է դեպի Աստ­ված և ո՛չ աղոթքն ու ա­ղա­չանքն է Աս­տու­ծո լսե­լի: Այդ պատ­ճա­ռով և Քրիս­տոս, թեև շեշ­տում է միշտ հավատ­քը, սա­կայն չէ ճա­նա­չում ան­սեր հավատք, չէ ճա­նա­չում մե­ռյալ հավատք ա­ռանց սի­րո շո­ղե­րի և հատկա­պես ա­սում է. «Ուր ի­ցեն եր­կու կամ ե­րեք ժո­ղո­վեալ յա­նուն իմ, անդ եմ ես ի մէջ նո­ցա» (Մատթ., ԺԸ 20): «Ե­թէ եր­կու ի ձէնջ միա­բա­նի­ցեն յերկ­րի վասն ա­մե­նայն ի­րաց, զինչ եւ խնդրես­ցեն, ե­ղի­ցի նո­ցա ի Հօ­րէ իմ­մէ, որ յեր­կինս է»: Ու­րեմն հավա­տա­ցյալ միա­բա­նու­թյան խոս­քի և աղոթ­քի ուժը ավե­լի և ավե­լի զորեղ է Աս­տու­ծո ա­ռաջ, և նույնիսկ հավա­տա­ցյալ մար­դուն հա­մար ե­կե­ղե­ցու կամ հավա­տա­ցյալ բազ­մու­թյան ձայ­նը վերջ­նա­կան կշիռ ու­նի, և այդ ձայ­նի  մեր­ժո­ղը հա­մար­վում է «հե­թա­նոս եւ մաք­սաւոր»[1]: Այս հի­ման վրա և կազ­մված է ժո­ղովր­դա­կան ա­ռա­ծը` «ձայն բազ­մաց - ձայն Աս­տու­ծոյ», այ­սինքն` «ձայն բազ­մաց հաւա­տա­ցե­լոց»: Եվ ա­հա տերու­նա­կան անն­ման աղոթքն էլ, որ իբ­րև ճշմա­րիտ աղոթ­քի նմուշ տրված է Տի­րո­ջից, ոչ թե մի ան­հա­տի, այլ ժո­ղո­վուր­դի կող­մից է աս­վում և ժո­ղո­վուր­դի կամ միա­բա­նու­թյան դե­րա­նուն «մենք»-ը այդ փոք­րիկ աղոթ­քի մեջ ութ ան­գամ կրկնվում է` աղոթո­ղի մտքերն ու զգաց­մունք­նե­րը սի­րո վրա հաս­տա­տե­լու և նո­րա ձայ­նը Աս­տու­ծո ա­ռաջ որ­դիա­կան կամ եղ­բայ­րա­կան ձայն դարձ­նե­լու հա­մար: Պարզ է, որ ճշմա­րիտ և աս­տվա­ծա­հա­ճո ա­ղոթ­­քը այն մար­դու աղոթքն է, որ ոչ թե միայն ինքն է ու­զում Աս­տու­ծո որ­դիու­թյան շնորհ­նե­րը վա­յե­լել, այլ աղոթում է եղ­բայ­րու­թյան կող­մից և յուր եղ­բայր­նե­րի հա­մար ևս հավա­սա­րա­պես: Այդ­պես և Պո­ղոս ա­ռա­քյալը հրա­մա­յում է «Միա­բա­նու­թեամբ ի մի բե­րան փա­ռա­ւոր առ­նի­ցէք զԱստուած եւ զՀայր Տեառն մե­րոյ Յի­սու­սի Քրիս­տո­սի» (Հռ., ԺԵ 6):

Ս. Գիր­քը բազ­մա­թիվ փաս­տեր է տա­լիս այդ ան­խու­սա­փե­լի ճշմար­տու­թյան հաս­տա­տու­թյան հա­մար: Այդ­պես ա­րավ հավա­տա­ցյալ­նե­րի հայր Աբ­րա­հա­մը, բա­րե­խոսե­լով նույնիսկ ըն­կած սո­դո­մա­ցի­նե­րի հա­մար (Ծն., ԺԸ), և Աստ­ված իսկ ա­սում է նո­րան. «Ե­թէ գտցի ի Սո­դոմ յի­սուն (նոյն իսկ տասն) ար­դար ի քա­ղա­քի անդ, թո­ղա­ցու­ցից ա­մե­նայն տե­ղեացն վասն նո­ցա»: Այդ­պես էին աղոթում իս­րա­յելա­ցիք ազ­գա­յին նե­ղու­թյանց մեջ: Այդ­պես ա­րավ Ե­զե­կիա թա­գավորն և լսե­լի ա­րավ յուր աղոթքն Աս­տու­ծո: Այդ­պես ա­րավ և Հովբն յուր որ­դի­նե­րի հա­մար: Յուր ժո­ղո­վուր­դի հա­մար աղոթում էր և Պո­ղոս ա­ռա­քյալը: Այդ­պես և ժո­ղո­վուր­դը աղոթում էր` Պետ­րոս ա­ռա­քյալի ա­զա­տու­թյունը խնդրե­լով: Յուր չար­չա­րող և սպա­նող թշնա­մի­նե­րի մեղ­քե­րի թո­ղու­թյուն էր խնդրում և քար­կո­ծվող Ս. Ստե­փան­նոս նա­խավ­կան[2]: Այդ­պես միա­բա­նա­կան ժո­ղո­վով ըն­դու­նե­ցին Քրիս­տո­սի ա­ռա­քյալ­նե­րը Ս. Հո­գուն և միշտ այդ­պի­սի ե­կե­ղե­ցա­կան ժո­ղո­վով էին աղոթում առ Աստ­ված[3]:

Ուստիև ինչ­պես որ Քրիս­տոս պա­տվի­րեց յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րին. «Սի­րե­ցէք զթշնա­միս ձեր, օրհ­նե­ցէք զա­նի­ծիչս ձեր, բա­րի ա­րա­րէք ա­տե­լեաց ձե­րոց եւ ա­ղօթս ա­րա­րէք ի վե­րայ այ­նո­ցիկ, որ լլկենն զձեզ եւ հա­լա­ծեն», այդ­պես և ա­ռա­քյալը պա­տվի­րում է ճշմա­րիտ միու­թյամբ ու սի­րով աղոթել թե՛ ի­րար հա­մար, թե՛ յուր հա­մար և թե՛ «վասն ա­մե­նայն սրբոց», «վասն ա­մե­նայն մարդ­կան»` լավ գի­տե­նա­լով, որ ա­մենքն էլ հավա­սար եղ­բայր­ներ են, և Աս­տու­ծո ա­ռաջ ակ­նա­ռու­թյուն չկա[4]: Իսկ այս պա­տվե­րը կա­տար­յալ հուսով վա­ռում է մեզ, երբ տես­նում ենք, որ Քրիս­տոս ոչ միայն Իս­րա­յելա­ցոց, այլև հե­թա­նոս­նե­րից մեկի խնդրա­նոք օգ­նում էր մյու­սին, ինչ­պես միա­մոր վրա գթա­լով, հա­րույց նո­րա որ­դուն (Ղուկ., Է 13), Մա­րիա­մի ու Մար­թա­յի ա­ղա­չա­նոք հա­րույց Ղա­զա­րո­սին, հա­րյու­րա­պե­տի խնդրա­նոք բժշկեց նո­րա ծա­ռա­յին[5] և այլն, և այլն:

 

Բ. Բայց հավա­տա­ցյալի սերն ե­կե­ղե­ցու ամ­բողջ լրման հետ պետք է լի­նի, և քա­նի որ հավա­տա­ցյալ ննջե­ցյալ­նե­րի հո­գի­նե­րը, ո­րոնք կեն­դա­նի են Աս­տու­ծո ա­ռաջ (Մատթ., ԻԲ 32), նույն­պես սպա­սում են հան­դեր­ձյալ հա­տուց­ման և Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ան­դամ­նե­րը, հո­գևոր հառաջա­դի­մու­թյան մեջ լի­նե­լով, ան­ընդ­հատ կապ ու­նին բուն հո­գևոր կյան­քի հետ, պարզ է, որ մի ան­խախ­տե­լի միու­թյուն կա նո­ցա ու մեր մեջ: Ե­կե­ղե­ցին չի կա­րող կտրվել, զա­տվել յուր հաղթող անձ­նա­զոհ ան­դամ­նե­րից, անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցուց, ա­պա թե ոչ ան­կա­տար և ա­ռանց սի­րո ու հուսո կլի­նի նո­րա հաղթա­կան ըն­թաց­քը, և նո­րա միու­թյունը լոկ մարմ­նավոր միու­թյուն կդառ­նա ա­ռանց հո­գևոր միու­թյան[6]: Իսկ այդ հո­գևոր միու­թյան  ա­պա­ցույցն է նո­րա այն սերտ կա­պը, որ ու­նի յուր անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցու հետ[7]: Բայց միու­թյունն էլ չի կա­րող ա­ռանց հարա­բե­րու­թյան կամ հա­ղոր­դակ­ցու­թյան լի­նել. միու­թյուն պա­հում ենք Աս­տու­ծո հետ` աղոթե­լով նո­րան ու լսե­լով նո­րա խոս­քը. այդ­պես էլ մեր սրբե­րի և առ­հա­սա­րակ մեր ան­ջա­տված ան­դամ­նե­րի հետ միու­թյուն ենք պա­հում` աղոթե­լով նո­ցա հա­մար և շա­հե­լով նո­ցա աղոթ­քը մեզ հա­մար[8]: Ինչ որ ա­նում ենք մեր բա­րե­պաշ­տու­թյամբ մեզ հա­մար, նույնն ևս ճշմա­րիտ սի­րով ա­նում ենք նո­ցա հո­գու հա­մար. աղոթք, հո­գե­հան­գիստ, պա­տա­րագ, ո­ղոր­մու­թյուն, բա­րե­գոր­ծու­թյուն և այլն ա­նե­լով նո­ցա հիշա­տա­կին` մենք կա­տա­րում ենք մեր քրիս­տո­նեա­կան եղ­բայր­սի­րու­թյան ճշմա­րիտ պար­տա­կա­նու­թյունը[9]: Մենք չենք կա­րող աղոթել միայն վճռա­պես աս­տվա­ծու­րաց­նե­րի, Ս. Հո­գուն հայ­հո­յող­նե­րի և այլ սու­տա­նուն քրիս­տո­նյանե­րի հա­մար, վասնզի ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալը դո­ցա հետ ոչ մի կապ չու­նի և մեր աղոթ­քը մի­միայն հավա­տա­ցյալի թե­թև հանցա­նաց հա­մար է լսե­լի լի­նում. հա­վատքն է էա­կան, և ու­րեմն չի կա­րե­լի ան­հավա­տի հա­մար հա­նուն Հիսու­սի Քրիս­տո­սի աղոթել[10]:

Ինչ­պես որ մենք աղոթում ենք մեր ան­ջա­տված եղ­բայր­նե­րի հա­մար, այն­պես էլ նո­ցա հո­գի­քը կա­րող են մեզ հա­մար աղոթել, և ե­թե Աստ­ված հան­գու­ցե­լոց հո­գի­նե­րի ձայ­նը կամ նո­ցա հա­մար կեն­դա­նյաց աղոթ­քը չլսեր, այդ բա­նից կհե­տևեր հո­գի­նե­րի ա­տե­լի վի­ճա­կը Աս­տու­ծո ա­ռաջ, որ ան­կա­րե­լի է: Աստ­ված ինքն ա­սում է, որ մար­դիկ աղոթել տան սուր­բե­րին յու­րյանց հա­մար, և լսում է նո­ցա աղոթ­քը, ինչ­պես լսեց ար­դար Հա­բե­լի ձայնն, ո­րի մա­սին Պո­­ղոս ա­ռա­քյալն ա­սում է, թե «տա­կաւին խօսի»[11]. Ե­րե­միա­յի բե­րա­նով ևս Աստ­ված ա­սում է, որ Մով­սեսն ու Սա­մուե­լը բա­րե­խոսում էին յուր ա­ռաջ, և կա դեպք, երբ նո­ցա չի լսիլ: Հով­բի բա­րե­կամ­ներն էլ հիշեց­նում են Հով­բին, թե նո­րա ձայ­նը չեն լսիլ սուր­բե­րը իբ­րև ամ­բարշ­տի ձայն: Նաև Մով­սես մար­գա­րեն Աս­տու­ծո շնորհն է խնդրում ի սեր Աբ­րա­հա­մի, Ի­սա­հա­կի և Հա­կով­բի, ինչ­պես և Սո­ղո­մոնն, Աս­տու­ծո ա­ղա­չե­լով, լսել է տա­լիս յուր ձայ­նը Դավիթ մար­գա­րեի ա­նվամբ, այլև ինքն աղոթում էր յուր հոր հո­գու հա­մար[12]: Ըստ այսմ և Քրիս­տոս ոչ միայն միջ­նոր­դու­թյունն է հիշում, որ մենք վա­յե­լում ենք, այլև Մով­սի­սի խոսե­լը, որ բա­ցատ­րում է նաև ա­ռա­կով[13]: Եվ ո­րով­հե­տև աղոթք կամ բա­րե­խոսու­թյուն ա­նում են և հրեշ­տակ­ներն, ուս­տի Քրիս­տոս ա­սում է. «Այն­պէս ա­սեմ ձեզ, ու­րա­խու­թիւն ե­ղի­ցի ա­ռա­ջի հրեշ­տա­կաց Աս­տու­ծոյ` ի վե­րայ միոյ մե­ղա­ւո­րի, որ ա­պաշ­խա­րի­ցէ [14]»: Յուր ու­րա­խա­կան աղոթ­քով միա­նում է մեզ հետ հաղթա­կան ե­կե­ղե­ցին, որ չի կա­րող Աս­տու­ծո ա­ռաջ հա­ճե­լի լի­նել, ե­թե յուր հավատ­քի և հուսո հետ վա­ռված չպա­հե նաև աս­տվա­ծա­յին ճշմա­րիտ սեր դեպի յուր երկ­րավոր ան­դա­մա­կից­նե­րը: Եվ ինչ­պես որ մեր բա­րե­պաշ­տու­թյամբ, աղոթակ­ցու­թյամբ և հավատ­քի կեն­դա­նու­թյամբ նո­քա ու­րա­խա­նում են, այն­պես էլ ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալի հո­գուն են ու­րա­խու­թյամբ հան­դի­պում: «Եւ սուրբ եւ ար­դար հո­գեացն ընդ ա­ռաջ գան հրեշ­տակք եւ սրբոցն հո­գիքն եւ տա­նին ա­ռա­ջի Աս­տու­ծոյ սաղ­մո­սիւք եւ օրհ­նու­թեամբ եւ եր­գօք հո­գե­ւո­րօք [15]»: Քրիս­տոս ա­ռանձ­նա­պես շեշ­տում է հո­գի­նե­րի այդ հո­գա­ցո­ղու­թյունը յու­րյանց երկ­րաբ­նակ եղ­բայր­նե­րի հա­մար (Ղուկ., ԺԶ 27):

Սա­կայն բա­ցի հավա­տա­ցյալ­նե­րի փո­խա­դարձ հարա­բե­րու­թյունն յու­րյանց ան­ջա­տված եղ­բայր­նե­րի հետ` ամ­բողջ զի­նվոր­յալ ե­կե­ղե­ցին ևս մի միու­թյուն է անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցու հետ և ու­րեմն ու­նի նո­րա հետ փո­խա­դարձ հարա­բե­րու­թյուն և հավա­տա­ցյալք իբ­րև մի ամ­բող­ջու­թյուն են դի­մում դեպի Աստ­ված: Ըստ ո­րում և նո­րա յու­րա­քան­չյուր մի ս. նա­հա­տակ` իբ­րև «տա­ճար սուրբ մաք­րեալ, օ­թե­ւան տէ­րու­թեան երկ­նա­ւոր թա­գա­ւո­րին», ան­ձամբ իսկ բա­րե­խոսու­թյուն է Աս­տու­ծո ա­ռաջ ամ­բողջ Ե­կե­ղե­ցու հա­մար: Այս ա­սում է և Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը. «Աս­տուած մեծ, հզօր եւ փա­ռա­ւո­րեալ, լու­սա­ւո­րիչ սրբոց եւ ի սուրբս հան­գու­ցեալ, զճգնու­թիւն սրբոց ա­ռա­քե­լոցն բա­րե­խօս ու­նիմք առ քեզ»[16]: Յու­րա­քան­չյուր մի սուրբ նա­հա­տակ մի ա­պա­ցույց է ամ­բողջ ե­կե­ղե­ցու ա­ռա­քի­նու­թյան, և ե­կե­ղե­ցին յուր սուրբ նա­հա­տակ­նե­րով ա­րիու­թյուն է ստա­նում թե՛ գոր­ծե­լու և թե՛ Աս­տու­ծո ա­ռաջ հա­ճու­թյուն գտնե­լու հա­մար: Ուստիև սրբոց բա­րե­խոսու­թյունն առհասարակ ոչ թե մեզ նման բա­նավոր աղոթք պետք է հաս­կա­նալ, այլ նո­քա յու­րյանց հավա­տա­լից ան­ձամբ իսկ մշտա­մռունչ բա­րե­խոսու­թյուն են մեզ հա­մար Աս­տու­ծո ա­ռաջ. նո­ցա ճգնու­թյունը կամ խա­չակ­րու­թյունն է բա­րե­խոսու­թյուն մեզ հա­մար: Ըստ ո­րում, սրբոց նա­խա­տոնա­կին ա­սում ենք «Սուրբ ճգնաւո­րօքն ա­ղա­չես­ցուք զՏէր», այ­սինքն` ինչ­պես որ կյան­քի պա­տե­րազ­մի մեջ նո­քա մեր ա­ռաջ­նորդ են ե­ղել, այն­պես էլ նո­ցա հիշե­լով մեր ա­ռաջ` աղոթում ենք[17]:

Ու­րեմն` «Այս­պէս է ի­մա­նալ զսրբոցն զբա­րե­խօ­սու­թիւն առ հա­ւա­տա­ցեալ ժո­ղո­վուրդն: Զի իւ­րեանց մտե­րիմ վաս­տա­կովքն, ո­րովք զմար­մինս իւ­րեանց պա­տա­րա­գե­ցին յերկ­րի վասն ա­նուանն Աս­տու­ծոյ ի հոտ ա­նու­շից, եւ սուրբ հո­գիք նո­ցա հո­գե­ւոր բա­րե­խօ­սու­թեամբն զԱս­տուած յո­ղոր­մու­թիւն աշ­խար­հի ա­ծեն»^159*: Նո­քա, նա­հա­տա­կվելով Քրիս­տո­սի ա­նվան հա­մար, թո­ղել են յուր­յանց վաս­տակ­նե­րը Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում, ու­րա­խա­նում են, տես­նե­լով այդ վաս­տակ­նե­րի զար­գա­ցում, և հե­տևա­բար նո­ցա սի­րող Աստ­վա­ծը նույնիսկ նո­ցա սի­րուն հա­մար չի թող­նիլ, որ կոր­չին այդ վաս­տակ­նե­րը կամ խա­փա­նվին, չի թող­նիլ նույն­պես, որ ընկ­ճվին այդ վաս­տակ­նե­րի նա­խան­ձախն­դիր մշակ­ներն, ու նո­ցա ան­դա­մա­կից­ներն ա­մոթ բե­րեն սրբու­թյան պաշ­տող­նե­րին: Պարզ է, ու­րեմն, որ սրբոց հո­գի­նե­րը ան­ձամբ իսկ բա­րե­խոս են զին­վոր­յալ ե­կե­ղե­ցու և նո­րա յու­րա­քան­չյուր նա­խան­ձախն­դիր հավա­տա­ցյալի հա­մար: Այդ­պես են նո­քա բա­րե­խոսում մեզ հա­մար, և այդ բա­րե­խոսու­թյունն ենք հիշում և մենք մեր աս­տված­պաշ­տա­կան կար­գե­րի մեջ, ո­րով և պա­հում ենք կեն­դա­նի կապ զի­նվո­րյալ և անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցու մեջ, այլև այ­դով զորաց­նում ենք հավա­տա­ցյալ եղ­բայր­նե­րին նույն նա­խան­ձախնդ­րու­թյամբ վա­ռվելու և նույն ճգնու­թյան պատ­րաս­տա­կամ լի­նե­լու հա­մար: «Այլ եւ սրբոց ա­ռա­քե­լոց եւ մար­գա­րէից եւ մար­տի­րո­սաց յի­շա­տակք Քրիս­տո­սի պա­տա­րա­գաւն կա­տա­րի, խորհր­դա­ծեալ փա­ռա­բա­նու­թեամբ զսրբոցն նա­հա­տա­կու­թիւնս վե­րա­ձայ­նե­լով յոր­դո­րումն աս­տուա­ծա­սի­րաց եւ ի գո­վեստ ա­մե­նա­սուրբ Եր­րոր­դու­թեանն, որ ետ զյաղ­թու­թեան շնորհս ա­մե­նայն սրբոց իւ­րոց: Զի ու­րա­խու­թիւն է զօ­րաց երկ­նա­ւո­րաց յի­շա­տակք սրբոց, որք յաղ­թե­ցին բռնա­ւո­րաց եւ հրեշ­տա­կա­ցան», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը:

 

Գ. Ե­կե­ղե­ցու վրա խոսե­լիս ա­սա­ցինք, որ թե՛ նո­րա սկզբնավո­րու­թյունն ու թե՛ ճյու­ղավո­րու­թյուն­նե­րը հաս­տատ­վում են` ճշմա­րիտ վեմ Քրիս­տո­սի հետ միա­ցած նա­հա­տակ­նե­րի հիմք դառ­նա­լով. ըստ ո­րում, ինչ­պես որ հավատ­քը նո­ցա ժա­ռանգ է դարձ­նում երկ­նավոր կամ անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցուն, այն­պես էլ նո­ցա հավա­տա­հան­դես ոս­կոր­նե­րի հիմք դառ­նա­լը` զի­նվո­րյալ ե­կե­ղե­ցու հաս­տա­տու­թյան, ճշմա­րիտ ե­րաշ­խիք է այն կա­տա­րյալ միու­թյան, որ կա այս և այն ե­կե­ղե­ցի­նե­րի մեջ: Եվ ա­հա ինչ­պես որ սուր­բե­րի ոս­կոր­նե­րը հիմք են կազ­մում նոր ե­կե­ղե­ցի կամ մի ճյու­ղավո­րված ե­կե­ղե­ցի զի­նվո­րե­լուն, այն­պես էլ նո­ցա այդ նշխար­նե­րը տե­սա­նե­լի ե­րաշ­խավո­րու­թյուն են զի­նվո­րյալ և հաղթա­կան ե­կե­ղե­ցու սերտ միու­թյան և պսա­կավոր կա­տար­ման: Այդ է պատ­ճա­ռը, որ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի­քը, նույնիսկ ա­ռա­քյալ­նե­րից սկսած, ոչ թե բավա­կա­նա­ցել են` ե­կե­ղե­ցի շի­նե­լով հաղթող նա­հա­տակ­նե­րի վրա, այլև նո­ցա նշխար­նե­րը պա­հել են նաև ե­կե­ղե­ցում, որպեսզի այդ­պի­սի տե­սա­նե­լի կա­պակ­ցու­թյամբ կեն­դա­նի և զգա­յուն պա­հեն զի­նվո­րյալ հավա­տա­ցյալ­նե­րին յու­րյանց հան­դի­սապ­սակ սուր­բե­րի հետ: Ժո­ղո­վուր­դի հավատքն այդ նշխար­նե­րի ներ­կա­յու­թյամբ բնա­կա­նա­բար զորա­նում է դեպի աս­տվա­ծա­յին այն մեծ շնորհն, որ այդ­պես հաղթող է հան­դի­սա­ցել մար­դու տկար բնու­թյան մեջ, ուստիև Աստ­ված ժո­ղո­վուր­դի հավատ­քի հա­մե­մատ և ի պա­տիվ այդ ս. նա­հա­տակ­նե­րին կա­տա­րում է ե­կե­ղե­ցու այն խնդրվածք­ներն, ո­րոնք ուղղ­վում են առ ինքն այդ ս. նա­հա­տակ­նե­րի նշխա­րաց հի­ման վրա և նո­ցա հավատ­քով զին­ված: Վասնզի «ուր եւ ի­ցեն նշխարք սրբոցն, ա­ռըն­թեր է եւ շնորհք աս­տուա­ծա­յին, որ լսէ խնդրուա­ծոց խնդրո­ղաց եւ հա­տու­ցա­նէ, ըստ իւ­րա­քան­չիւր պի­տո­յից, վասն զի ա­րար­չա­կան է զօ­րու­թիւն», և «շնորհք աս­տուա­ծա­յին` հան­գու­ցեալ յոս­կերս նո­ցա ի ժա­մու նա­հա­տա­կու­թեան», մա­նա­վանդ որ «ա­մե­նայն ա­րա­րա­ծա­կան բնու­թիւն (միայն) բա­րե­խօ­սել` այլ ոչ ու­նի իշ­խա­նու­թիւն զքա­ւու­թիւն պար­գե­ւել», - գրում է Աբ­րա­համ ե­պիս­կո­պոսն Մա­մի­կո­նեից: Այս ա­սաց և Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը ժո­ղո­վուր­դին, երբ հավա­քեց և ամ­փո­փեց ս. կույսե­րի ոս­կոր­նե­րը. «Մար­մինք նո­ցա եւ ոս­կերք նո­ցա Աս­տու­ծոյ տա­ճար են ի մի­ջի ձե­րում», «Աս­տուած յայտ­նե­ցաւ ձեզ յոս­կերս նո­ցա», «կեն­դա­նի է Քրիս­տոս յոս­կերս նո­ցա»[18]: Ըստ ո­րում, Աստ­ված նույնիսկ յուր սուր­բե­րի ոս­կոր­նե­րը ծա­ռա­յեց­նում է մարդ­կանց հավատ­քի զորաց­ման, և ա­ռա­քյալը պարզ ցույց է տա­լիս ճշմա­րիտ հավատ­քի մեծ նշա­նա­կու­թյունը մար­դու մարմ­նի վրա թե՛ երկ­րում և թե՛ կա­տա­րա­ծի ժա­մա­նակ[19]: Եվ այդ հի­մամբ կյան­քի ամեն մի մեծ գոր­ծի քայ­լա­փո­խում Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ոչ թե լոկ յուր զի­նվո­րյալ ան­դամ­նե­րով էր հան­դես դուրս գա­լիս կամ առ Աստ­ված աղո­թում, այլ յուր սուր­բե­րի նշխար­նե­րի հետ միա­սին, ի նշան, որ սերտ և ան­բա­ժան է յուր անդ­րա­նիկ­նե­րից և նո­ցա հետ ու նո­ցա­նով է յուր ըն­թաց­քը կա­տա­րում և առ Աստ­ված դի­մում[20]: Բնա­կա­նա­բար Ս. Գրի­գոր Լու­սավոր­չի նշխար­ներն ամ­բողջ ե­կե­ղե­ցու ա­ռաջ­նոր­դու­թյան գոր­ծում ա­ռաջ­նա­կարգ տեղ են բռնում[21]: Ըստ այսմ` հավա­տա­ցյալը, յուր ա­ղոթ­քի մեջ ա­պավի­նե­լով ս. նշխա­րին, այ­սինքն` ոչ թե յուր ար­ժա­­նի­քով ա­ղա­չե­լով Աս­տու­ծուն, այլ այն հավատ­քով, որ տկար մարմ­նին խա­չա­կից է դարձ­րել Քրիս­տո­սին ու պսա­կել, նա ան­շուշտ կստա­նա յուր ար­դար խնդրի կա­տա­րու­մը: «Արդ ե­թէ ոք հա­ւա­տովք առ Աս­տուած ան­կա­նի, ա­ղա­չա­նօք ա­պա­ւի­նի ի նշխարս մար­տի­րո­սաց, ըն­դու­նի զբժշկու­թիւն ցա­ւոց, զհա­լա­ծումն ախ­տի, եւ զե­լումն դի­ւաց եւ զթո­ղու­թիւն մե­ղաց»,- ա­սում է Ս. Հովհան Ման­դա­կու­նին: Եվ ինչ­պես որ ող­ջույնի համ­բույ­րով մի­ա­­բա­նակ­ցում ենք մեր կեն­դա­նի եղ­բայր­նե­րին, այն­պես էլ եղ­բայ­րա­կան համ­բույ­րով մոտե­նում ենք առ ս. նշխար­ներն և հո­գեկ­ցում մեր ան­ջա­տված եղ­բայր­նե­րին մեր աս­տված­պաշ­տու­թյան մեջ:

Մեր աղոթքն ու­րեմն առ Աստ­ված է ուղ­ղված, միայն թե այն սուր­բի հավա­տակ­ցու­թյամբ, և մեր երկր­պա­գու­թյունն Աս­տու­ծո է, միայն թե` այդ սուր­բի նշխար­նե­րի հի­մամբ, և մենք խնդրում ենք Աս­տու­ծուց, միայն թե` մեր ա­պավի­նած սուր­բի ձայ­նակ­ցու­թյամբ[22]: Աստ­ված էլ կա­տա­րում է այդ­պես ա­պավի­նո­ղի խնդի­րը. «Եւ նշխարք ոս­կե­րաց նո­ցա` փրկու­թեան շնորհք ըն­ծա­յեն ի ժո­ղովս հա­ւա­տա­ցե­լոց, որ­պէս ա­մե­նե­ցուն է քա­ջա­յայտ, զի ե­րե­ւես­ցի սէրն Աս­տու­ծոյ ի նո­ցա նշխարսն բնա­կեալ, եւ նշա­նօքն ծա­նու­ցեալ յերկ­րի», - ա­սում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը. «Այլ զպաշ­տօնն եւ զփա­ռա­բա­նու­թիւնն երկր­պա­գու­թեամբ ա­մե­նա­սուրբ Եր­րոր­դու­թեանն մա­տուս­ցուք ի յի­շա­տակս կա­տար­ման ա­մե­նայն սրբոց` Աս­տու­ծոյ»[23]: Ա­հա այս գե­ղե­ցիկ կար­գով «ի ժո­ղովս սրբոց հա­ղոր­դես­ցուք», ո­րով կա­տա­րյալ է դառ­նում` Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու լրումն յուր սկզբնավո­րու­թյունից մին­չև այ­սօր յուր երկ­նավոր ու երկ­րավոր ան­դամ­նե­րով: Այս­պի­սի լրմամբ ենք մեր աս­տված­պաշ­տու­թյան մեջ ներ­կա­յա­նում Աս­տու­ծո և աղոթում և այս լրմամբ ենք լցվում և ար­տա­հայտում մեր հավատ­քի հան­դե­սը: Ըստ ո­րում և ինչ­պես որ աս­տված­պաշ­տու­թյան մի­ջո­ցին քա­հա­նա­յի կամ սար­կավա­գի բե­րա­նով հրա­մայ­վում է (կամ` խնդրվում) բո­լոր եղ­բայր­նե­րին` «Աս­տու­ծո երկր­պա­գես­ցուք», «զՏէր ա­ղա­չես­ցուք» և այլն, այն­պես էլ մեզ հետ ան­բա­ժան միու­թյուն կազ­մող անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցու ան­դամ­նե­րը հրավեր են ստա­նում` «Բա­րե­խօսե­ցէք», «Բա­րե­խօս լե­րուք»: Այդ­պես և պա­տա­րա­գի մի­ջո­ցին, երբ Քրիս­տոս ինքն է խորհր­դավո­րա­պես ներ­կա, ոչ մի բա­րե­խոսու­թյուն չէ հիշ­վում, ինչ­պես և սե­ղա­նի վրա սրբոց մա­սունք չենք դնում, վասնզի այդ ժա­մա­նակ մի­միայն Քրիս­տոս է մեր բա­րե­խոսն ու միջ­նոր­դը:

 

Դ. Միա­բա­նա­կան աս­տված­պաշ­տու­թյան բնա­կան կա­տա­րու­մը հիմն­վում է ար­տա­քին պա­րա­գա­նե­րի վրա: Որ­պեսզի հավա­տաց­յալք կա­րո­ղա­նան միա­բա­նա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն ու­նե­նալ Աս­տու­ծո հետ, պետք է, ան­շուշտ, ու­նե­նան նաև ընդ­հան­րա­կան տեղ, ժա­մա­նակ, պա­րա­գա­յա­կան սար­գեր և աս­տված­պաշ­տա­կան կար­գեր: Այդ ա­մե­նը ծա­ռա­յում է աս­տված­պաշ­տու­թյան լրիվ ի­րա­կա­նաց­ման, վասնզի մարդ,  հո­գևոր ու մարմ­նավոր գո­յու­թյուն ու­նե­նա­լով, չի կա­րող աս­տված­պաշ­տու­թյամբ բա­րե­զարդ­վիլ կամ լոկ հո­գևո­րա­պես և կամ սոսկ մարմ­նավո­րա­պես, այլ ան­շուշտ եր­կու­քով հավա­սա­րա­պես պետք է Աս­տու­ծո ա­ռաջ խո­նարհ­վի ու նո­րան պաշ­տե և շնորհ­նե­րը վա­յե­լե: Հո­գևո­րի թու­լա­ցու­մից հառաջա­նում է կեղ­ծավո­րու­թյուն ու ցու­ցա­մո­լու­թյուն, որ խա­բեա­կան է, իսկ մարմ­նավո­րի կա­սե­ցու­մը հե­տևեց­նում է սառ­նու­թյուն և ե­սա­պաշ­տու­թյուն. ըստ ո­րում` եր­կու տե­սակ միա­կող­մա­նիու­թյունք ևս ոչ այլ ինչ են, ե­թե ոչ` մար­դու գո­յու­թյան թե­րա­կա­տար խո­նար­հումն Աս­տու­ծո ա­ռաջ: Մեր կյան­քը ո՛չ լոկ ար­տա­քին է և ո՛չ սոսկ ներ­քին, և հե­տևա­բար լիա­կա­տար կյան­քով պետք է Աս­տու­ծուն պաշ­տենք իբ­րև ըստ ա­մե­նայ­նի նո­րա ստեղ­ծած­ներն ու նո­րա երկր­պա­գու­նե­րը: Աս­տու­ծուցն է մեր հո­գևոր հարս­տու­թյունն ու կյան­քը, մեր հո­գևոր կյան­քի բո­լոր հարս­տու­թյամբ ևս պաշ­տում ենք նո­րան: Աս­տու­ծուցն է նաև մեր մարմ­նավոր մե­ծու­թյունն ու գո­յու­թյունը, մեր մարմ­նավոր գո­յու­թյան բո­լոր մե­ծու­թյամբ ևս հա­մա­ձայն և հա­մե­րաշխ ենք ըն­թա­նում մեր աս­տված­պաշ­տու­թյան մեջ` չերկ­պա­ռա­կվելով և իբ­րև մի միու­թյուն ներ­կա­յա­նա­լով Աս­տու­ծո ա­ռաջ:

1. Աստ­ված­պաշ­տու­թյան միա­բա­նա­կան տե­ղը ե­կե­ղե­ցին է, որ ու­նի, ըստ Հին Ուխ­տի, խո­րա­նի[24] նա­խա­տի­պին ընդ­հա­նուր ստվե­րա­գիծ և ըստ ազ­գա­յին պատ­մա­կան զար­գաց­ման` ընդ­հա­նուր ձևա­կեր­պու­թյուն: Հա­յոց ե­կե­ղե­ցին յուր ստվե­րագ­ծով նավա­ձև, կազ­մով խա­չա­ձև շի­նվածք է չորս սյունե­րի վրա ամ­րաց­րած վե­ղա­րա­ձև կա­թու­ղի­կեով կամ` գմբե­թով, որ և հա­մա­պա­տաս­խա­նում է Ս. Գրի­գոր Լու­սավոր­չի տե­սի­լում նկա­րագ­րված` Ս. Էջ­միած­նի տա­ճա­րին: Ե­կե­ղե­ցու բե­մը դեպի ա­րևելք է, որ­տե­ղից է իս­կա­կան ա­րե­գակն Քրիս­տո­սի գա­լուս­տը` ըստ ան­ցա­կան ա­րե­գա­կի ել­քին: Իսկ մուտ­քը ա­րև­մուտ­քից է, վասնզի հե­թա­նո­սա­կան խավա­րից ենք գա­լիս դեպի աս­տվա­ծա­յին լույսը:

Ե­կե­ղե­ցու մի տե­սակն է վան­քը, որ ներ­կա­յաց­նում է յուր միա­բա­նա­կան եղ­բայ­րու­թյամբ Հայաստանյայց ս. Ե­կե­ղե­ցու միա­բա­նա­կան ուխ­տի փոք­րիկ պատ­կե­րը: Այդ­պի­սի պատ­կեր լի­նե­լով` վանքն ի­րա­կա­նաց­նում է յուր մեջ քրիս­տո­նեա­կան բա­րո­յա­կա­նու­թյան և ա­ռա­քի­նու­թյան սկզբունք­նե­րը: Վար­դա­պե­տա­կան միա­բան եղ­բայ­րու­թյունը նո­րա մեջ ու­նի այդ սկզբանց հա­մե­մատ գոր­ծու­նեու­թյուն, այն է` ուս­ման տա­րա­ծումն, ճշմար­տու­թյան քա­րո­զու­թյուն շրջա­կայ­քի ժո­ղո­վուր­դի մեջ, որ­բե­րի և ա­նօգ­նա­կան­նե­րի պատս­պա­րումն, պան­դուխտ­նե­րին հյու­րըն­կա­լու­թյուն և վտան­գյալ­նե­րին ա­պաս­տա­նա­րան: Վան­քե­րի այս մեծ նպա­տակն է պատ­ճառ, որ Մեծն Ներ­սես ա­ռան­ձին ու­շադ­րու­թյուն դարձ­րեց Ս. Լու­սավոր­չի վան­քե­րի վրա, հասց­նե­լով դո­ցա թիվը 2040-ի. ըստ ո­րում և Ս. Սա­հա­կը, այդ մե­ծա­զոր նա­հա­տա­կի հիմ­նա­կան կա­նո­նադ­րու­թյունը մշա­կե­լով, ո­րո­շում է վան­քե­րի գոր­ծու­նեու­թյունը: «Վաս­նո­րոյ եւ ան­հատ պար­տի պա­հել եւ յար­դա­րուն զդպրոցն ի վանս եւ յայլ ար­ժա­նա­ւոր տե­ղիս, զի լու­սա­ւո­րեալք լու­սով պա­տուի­րա­նացն Աս­տու­ծոյ զա­մե­նե­սեան լու­սա­ւո­րես­ցեն, քան­զի յոր­ժամ ուխտն, որ գլուխն է Ե­կե­ղեց­ւոյ, ըն­տիրք եւ պի­տա­նիք լի­նի­ցին, եւս ա­ռա­ւել ժո­ղո­վուրդն. եւ ե­թէ ե­ղի­ցի ոք ի ժո­ղովր­դե­նէն ծոյլ վա­րուք ա­ռա­քի­նու­թեան, դիւ­րա­գոյն լի­ցի ա­ծել յուղ­ղու­թիւն»: Թե՛ Ս. Ներ­սեսի ու թե՛ Ս. Սա­հա­կի ամ­փոփ կար­գադ­րու­թյուն­նե­րը պար­զա­պես հատուկ ըն­թացք են տա­լիս վան­քե­րին, այն է` վա­նա­կան միա­բա­նու­թյուն և ա­պա հո­գևոր ու մարմ­նավոր հո­գա­ցո­ղու­թյուն թե՛ ամ­բողջ շրջա­կայ­քի և թե՛ յուր գյու­ղի ժո­ղո­վուր­դի բա­րօ­րու­թյան ու բար­գավաճ­ման հա­մար: Կարճ ա­սե­լով` այն դե­րը, որ պետք է կա­տա­րե Ս. Էջ­միած­նի միա­բա­նու­թյունն ամ­բողջ Հա­յաս­տա­նում թե՛ կրթե­լով, թե՛ քա­րո­զե­լով, թե՛ մխի­թա­րե­լով, թե՛ օ­րի­նակ լի­նե­լով ժո­ղո­վուր­դին և թե՛ հո­գա­տար լի­նե­լով ա­մեն­քի հա­մար, նույն դե­րը պետք է կա­տա­րե յու­րա­քան­չյուր վանք յուր գավա­ռում:

Սա­կայն աս­տված­պաշ­տա­կան կար­գե­րը կա­պված են յու­րա­քան­չյուր հա­յի հավատ­քի հետ և ու­րեմն, ըստ հար­կի պա­հանջ­ման, ո­րոշ կար­գեր կա­տար­վում են նո­րա մոտ իբ­րև Աս­տու­ծո տա­ճա­րի վրա: Այս սկզբուն­քով Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու գավիթն է և գե­րեզ­մա­նա­տու­նը, որ ե­թե մա­տուռն էլ չու­նե­նա յուր մեջ, ե­կե­ղե­ցա­կան կար­գի և աղոթ­քի սուրբ վայր է, վասնզի յուր մեջ է ամ­փո­փում Ս. Հո­գու տա­ճար հավա­տա­ցյալ­նե­րի նշխար­նե­րը: Այս նշա­նա­կու­թյան հա­մա­պա­տաս­խա­նում է և «գե­րեզ­ման», այ­սինքն` «եր­կինք» բառն, որ հիշեց­նում է անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցին, և «հանգս­տա­րան» բա­ռը, որ իս­կա­պես ցույց է տա­լիս գե­րեզ­մա­նի երկ­րավոր հոգ­սե­րի նկատ­մամբ նշա­նա­կու­թյունը: Թաղ­վում են նաև ե­կե­ղե­ցու բուն գավ­թում կամ բա­կում, սա­կայն մի­միայն Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու շի­նու­թյան ու բա­րե­զար­դու­թյան հա­մար տքնող և անձ­նա­զոհ աշ­խա­տավոր­նե­րը[25]:

Վեր­ջա­պես Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու մի գավիթն է նաև յուր ամեն մի հավա­տա­ցյալի տու­նը, քա­նի որ ըն­տա­նի­քը Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան բաղ­կա­ցու­ցիչ տարրն է: Այդ է պատ­ճառն, որ հայ ըն­տա­նի­քի մեջ յու­րա­քան­չյուր մի նոր ե­րևույթ օրհ­նու­թյամբ է աս­տվա­ծա­յին շնոր­հաց տակ մտնում և մա­նավանդ` ե­կե­ղե­ցու հաս­տա­տու­թյան հիմք կազ­մող եր­կու նշա­նավոր դեպ­քե­րի օ­րե­րը Աս­տու­ծո պաշ­տոնյան մտնում է և ավե­տի­քով օրհ­նում յու­րա­քան­չյուր տուն: Զատ­կին օրհ­նում է, վասնզի և Քրիս­տոս հա­րությունից հետո մտավ վեր­նա­տու­նը և օրհ­նեց ա­շա­կերտ­նե­րին. օրհ­նում է և ծննդյան, վասնզի այդ օր մար­դա­նա­լով ե­րևե­ցավ Բանն Աստ­ված այ­րի մեջ: Ուստիև նո­րա խաչն ու Ավե­տա­րա­նը տա­նե­լով` քա­հա­նան լույս ավե­տիք է տա­լիս և օրհ­նում Քրիս­տո­սի ար­քա­յու­թյան ըն­տա­նիքն ու նո­րա բնա­կա­րա­նը: (Հարց., 683):

2. Հար­կավոր է և ժա­մա­նակ, որպեսզի աս­տված­պաշ­տու­թյունը միա­բա­նա­կան ու միա­ձայն լի­նի: Այդ նպա­տա­կով դրված են վար­դա­պե­տա­կան-ա­ռա­քե­լա­կան ո­րոշ սկզբունք­նե­րի վրա հիմն­ված տոներ ու ժա­մեր, ո­րոնք մա­սամբ նույնիսկ ա­ռա­քյալ­նե­րի կար­գած­ներն են և մա­սամբ ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցա­կան հիշա­տակ­ներ[26]: Աստ­ված­պաշ­տա­կան ժա­մե­րի ո­րո­շու­թյամբ կապ­վում ենք աս­տվա­ծա­յին տնօ­րի­նու­թյանց ու խոր­հուրդ­նե­րի հետ, որ և սկսում ենք կեսգի­շե­րին, վասնզի Քրիս­տո­սի հարությամբ է մեր աղոթա­կան հա­մար­ձա­կու­թյունը բաց­վում Աս­տու­ծո ա­ռաջ, և շա­րու­նա­կում ենք ի­նը բա­ժան­մուն­քով ըստ հրեշ­տակ­նե­րի ի­նը դա­սին, բայց ե­րեք կար­գի մեջ: Իսկ տոնե­րով կապ­վում ենք թե՛  Քրիս­տո­սի, թե՛ ա­ռա­քյալ­նե­րի և թե՛ ե­կե­ղե­ցու կյան­քի նշա­նավոր դեպ­քե­րի հիշա­տակ­նե­րի հետ, ո­րոն­ցով և միու­թյուն ենք կազ­մում թե՛ ի­րար ու թե՛ մեր նախ­նյաց հետ:

Այդ­պես և կար­գված են պահ­քերն, ո­րոնք, դար­ձյալ ընդ­հան­րա­կան լի­նե­լով, մի­ջոց են տա­լիս ամ­բողջ Հայ ազ­գին միա­ժա­մա­նակ, միա­ձայն ու միա­սիրտ աղոթե­լու և ո­ղոր­մու­թյուն խնդրե­լու Աս­տու­ծուց: Այ­դոնք ևս, ո­րոնք ա­պաշ­խա­րե­լու հա­մար ջեր­մե­ռան­դու­թյան, ող­ջա­խո­հու­թյան և զգաս­տու­թյան մի­ջոց­ներ են, սկիզբն են ա­ռել ա­ռա­քյալ­նե­րի թե՛ նախ­նի և թե՛ հե­տևյալ ժա­մա­նակ­նե­րից[27]. և ոչ միայն ըստ աս­տված­պաշ­տա­կան և ար­դա­րու­թյան նպա­տա­կին, այլև բնավո­րու­թյան զար­գաց­ման, կամ­քի զորաց­ման, մարմ­նավոր[28] սննդա­ռու­թյան բա­րե­խառ­նու­թյան և տնտե­սա­կան հիմ­քե­րի վրա են հաս­տա­տված: Տա­րվա կե­սը պահք է, բայց բա­ժա­նված է օ­րա­պահ­քե­րի ի հիշա­տակ Քրիս­տո­սի դեմ դա­տավճ­ռին ու մատ­նու­թյան չար­չա­րա­նաց, շա­բա­թա­պահ­քե­րի` մա­սամբ մեր վե­րած­նու­թյան մեծ պատ­ճառ­նե­րի հիշա­տա­կով և մա­սամբ լոկ իբ­րև ամ­սի պահք, և քա­ռա­սուն­քի`[29] ի հիշա­տակ մեր վե­րա­կեն­դա­նու­թյան: Այդ նշա­նա­կված ժա­մա­նակ­նե­րի խոր­հուր­դի հա­մե­մատ մենք պա­հում ենք մեզ դեպի չար ճա­նա­պարհ ու փոր­ձանք տա­նող վա­յելք­նե­րից ու հան­գա­մանք­նե­րից և աշ­խա­տում ենք սրբվել հո­գով ու ձգտել դեպի աս­տվա­ծա­յին կյան­քը, գործն ու մտա­ծո­ղու­թյունը: Ըստ ո­րում և մենք գի­տենք, որ ուղղ­վելու և բա­րի ու հաջող ճա­նա­պարհն ըն­թա­նա­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է մեկ` խան­գա­րող ներ­քին և ար­տա­քին պատ­ճառ­նե­րը վե­րաց­նել, և երկ­րորդ` ճշմա­րիտ հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն հաս­տա­տել Աս­տու­ծո հետ` նո­րա օգ­նու­թյունն ստա­նա­լու հա­մար. և եր­րորդ` ան­ցյալի խրա­տով խո­հե­մու­թյամբ և զգաս­տու­թյամբ վա­ռվել նո­րոգ և ուղղ­ված կյանք վա­րե­լու հա­մար:

3. Աստ­ված­պաշ­տա­կան կար­գերն, ո­րոնք կազմ­վում են ա­րա­րո­ղու­թյանց ո­րոշ կեր­պավո­րու­թյուն­նե­րից, աղոթ­քից, եր­գե­րից և ըն­թեր­ցված­նե­րից, նույն­պես ընդ­հան­րա­կան են Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում` ծա­ռա­յե­լով մի նպա­տա­կի և բղխե­լով ո­րոշ վար­դա­պե­տու­թյան սկզբունք­նե­րից: Այ­դոնց մի­ջո­ցով բո­լոր հա­յե­րը միա­պես, միա­խոր­հուրդ և միա­բար­բառ դի­մու­մով ըն­դու­նե­լի են դառ­նում Անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցու հետ Աս­տու­ծո ա­ռաջ: Այդ կար­գե­րը սկիզբն են ա­ռել մա­սամբ Հին Ուխ­տից, մա­սամբ ա­ռա­քյալ­նե­րի հա­լա­ծա­նաց մի­ջո­ցին[30] և զար­գա­ցել են այն ժա­մա­նա­կից, երբ ա­ռա­քյալ­նե­րը ե­կե­ղե­ցի­ներ հաս­տա­տե­ցին և հիմ­նա­կան կար­գեր ավան­դե­ցին: Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու այդ կար­գերն այն­պես են կա­նո­նավո­րված, որ կազ­մում են մի ամ­բող­ջու­թյուն և գրե­թե մի աղոթք ու մի պաշ­տոն: Հավա­տա­րիմ մնա­լով յուր ո­գուն և Ս. Հո­գու կեն­դա­նա­րար ա­ռաջ­նոր­դու­թյան հե­տևե­լով` Հայաստան­յայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին յուր պատ­մա­կան կյան­քում ըն­թա­ցել է ա­ռա­քե­լա­կան վար­դա­պե­տու­թյան հի­ման վրա և յուր կեն­դա­նու­թյան ար­տա­հայտիչ դեպ­քերն ևս յուր հրա­շա­լի պաշ­տա­մուն­քի մեջ հյու­սել: Այդ է պատ­ճառն, որ այ­սօր, ներ­կա գտնվելով Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու աս­տված­պաշ­տա­կան ա­րա­րո­ղու­թյանց և պաշ­տա­մունք­նե­րին, այն­քան ըն­տա­նի և հո­գե­բուղխ ենք զգում, որ կար­ծեք, թե կե­նակ­ցել ենք նո­ցա հա­զար ու վեց հա­րյուր տա­րի:

Վեր­ջա­պես`

4. Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ու­նի և ե­կե­ղե­ցու սար­քեր, ո­րոն­ցից մո­մա­վա­ռու­թյունն ու խնկար­կու­թյունն աս­տված­պաշ­տա­կան ո­րոշ խոր­հուրդ­ներ են ար­տա­հայտում` լույս և ա­նու­շա­հո­տու­թյուն ներ­կա­յաց­նե­լով[31], անոթ­ներն ու զա­նա­զան սպաս­նե­րը աս­տված­պաշ­տա­կան ա­րա­րո­ղու­թյանց անհ­րա­ժեշտ պա­րա­գա­ներ են, իսկ զգեստ­նե­րը[32] ծա­ռա­յում են ե­կե­ղե­ցա­կան պաշ­տոնի վեհ խոր­հուր­դը միա­պես տե­սա­նե­լի դարձ­նե­լու հա­մար. ըստ ո­րում, խո­նար­հու­թյան վե­րար­կուն (սքե­մը) սկիզբն է ա­ռել նույնիսկ Քրիս­տո­սից և յուր ա­շա­կերտ­նե­րից, մտնե­լով նաև մեր մեջ Հա­յաս­­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հիմ­նադ­րու­թյամբ, մինչ­դեռ պաշ­տոնա­կան զգեստ­նե­րը կազ­մվել են ազ­գա­յին ո­գով, հին ժա­մա­նա­կի ար­քա­յա­կան հան­դերձ­նե­րից փո­խա­րի­նվելով, և ձևա­կեր­պվել են Ե. դա­րից սկսած:

Բո­լոր սար­քերն էլ, ինչ­պես և խաչն ու պատ­կեր­նե­րը, ընդ­հա­նուր են, բղխում են քրիս­տո­նեա­կան-կրոնա­կան ճշմա­րիտ սկզբունք­նե­րից, օրհ­նու­թյամբ և օծ­մամբ սրբված են, պա­րու­նա­կում են Ս. Հո­գու օծ­ման շնոր­հաց զորու­թյուն և ծա­ռա­յում են թե՛ մեր մեջ ա­ռա­քի­նի մտքեր, բա­րե­կիրթ կամք և հավա­տա­բուղխ զգաց­մունք­ներ զար­թեց­նե­լու և ամ­րաց­նե­լու և թե՛ մեր աս­տված­պաշ­տա­կան մտքե­րի, աս­տվա­ծա­վախ կամ­քի ու քրիս­տո­սա­հա­ճո հավատ­քի ար­տա­հայտիչ լի­նե­լու հա­մար: Եվ որպեսզի հաս­կա­նա­լի լի­նի, թե այդ ա­մե­նը կա՛մ ծա­ռա­յող պա­րա­գա է և կա՛մ հո­գևոր նշա­նա­կու­թյուն ու­նի և ոչ թե իբ­րև նյութ է պաշտ­վում, Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ավան­դու­թյունը մի­միայն օրհ­նե­լով ու սրբե­լով է ըն­դու­նում այ­դոնք Աս­տու­ծո տա­ճա­րի մեջ (Ընդհ., 375): Այ­նոնք ևս սկիզբ են ա­ռել Հին Ուխ­տից[33], կար­գավո­րվել են ա­ռա­քյալ­նե­րի հիմ­նադ­րու­թյամբ և վսե­մա­ցել են մարդ­կա­յին ար­հես­տի հառաջա­դի­մու­թյամբ, մա­նավանդ որ մարդ­կա­յին ար­հեստն ու գի­տու­թյունն էլ ըստ հարմարու­թյան պետք է ծա­ռա­յեն Աս­տու­ծո ա­նու­նը ճշմար­տա­պես և ար­ժա­նա­պես փա­ռավո­րե­լուն:

Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում այդ բո­լո­րի մեջ պատ­կեր­նե­րը կա­տա­րե­լա­պես հատուկ սկզբուն­քով են միայն ըն­դուն­վում: Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին նախ և ա­ռաջ մեր­ժե­լով մեր­ժում է գո­գավոր կամ դրո­շյալ կամ կուռ­քի որևիցե նմա­նու­թյուն ու­նե­ցող հե­թա­նո­սա­կան պատ­կեր­նե­րը, ո­րոնց դեմ Աս­տու­ծո խոս­քը բա­ցեի­բաց յուր տհա­ճու­թյունն և ար­հա­մար­հանքն է հայտ­նում և պա­տվի­րում է յուր հավա­տա­ցյալ­նե­րին` մա­հու չափ հե­ռու լի­նել այդ ա­մե­նից[34]: Վկա­յու­թյան խո­րա­նը լիքն էր զա­նա­զան սպաս­նե­րով և այլ սար­գե­րով, ո­րոնք, Աս­տու­ծո վե­րա­բե­րյալ նպա­տակ ու­նե­նա­լով, բարձր սրբու­թյան մեջ էին պահ­վում, սա­կայն Իս­րա­յելա­ցիք պետք է զգու­շա­նա­յին երկր­պա­գե­լուց այն ամեն ձե­ռա­գործ­ներն, ո­րոնք ոչ թե Աս­տու­ծունն էին, այլ մարդ­կա­յին ա­րա­րա­ծա­կա­նու­թյունն էին ցույց տա­լիս: Ուստիև Հայաստանյայց ս. Ե­կե­ղե­ցին վար­դա­պե­տում է երկր­պա­գել մի­միայն Աս­տու­ծուն. «Պարտ է ա­րա­րա­ծոցս` Ա­րար­չին միայ­նոյ եւ Փրկչին նկա­րա­գրեալ կեր­պա­րա­նի գե­րերկր­պա­գու­թիւն ըն­ծա­յել, իսկ զմտե­րիմ ծա­ռա­յիցն Աս­տու­ծոյ (այ­սինքն է` սրբոցն) զպատ­կերս եւ զա­նուանս, որ են բնու­թեամբ ծա­ռա­յա­կիցք մեզ, պա­տուել եւ յար­գել` ըստ իւ­րա­քան­չիւր ար­ժա­նա­ւո­րու­թեան, եւ զա­ռա­քի­նու­թեան նո­ցին զվարս ի տես­լե­նէ պատ­կե­րի իւ­րոցն` իւ­րա­քան­չիւր պատ­կե­րացն օ­րի­նակ առ­նուլ մեզ բա­րեաց` զմտաւ ա­ծե­լով զա­նա­զան ճգնու­թիւն նո­ցա, որ վասն ճշմար­տու­թեան», - գրում է Ս. Ներ­սես Շնոր­հա­լին (Ընդհ., 192):

Հե­տևա­բար սուր­բե­րի պատ­կեր­նե­րը, բա­ցի յու­րյանց նա­հա­տա­կու­թյունից ու­րիշ ո­չինչ չհիշեց­նե­լով, հար­գե­լի են մեզ, վասնզի կրթիչ են և կա­պված են նո­ցա աս­տվա­ծա­հա­ճո վար­քի հետ: Իսկ երկր­պա­գե­լի է մի­միայն Փրկչի պատ­կե­րը ըստ այնմ, թե «յա­նուն Յիսու­սի Քրիս­տո­սի ա­մե­նայն ծունր կրկնես­ցի»[35]: Քրիս­տո­սի ա­նունն էլ ոչ այլ ինչ է, ե­թե ոչ մի նշան, մի պատ­կեր, մի ձայն, մի գրու­թյուն, որ մեր Հո­գու մեջ ար­տա­հայտիչ է դառ­նում նո­րա աս­տվա­ծա­յին մե­ծու­թյան ու փա­ռաց[36] և մեր հավատ­քը վա­ռում: Մի­միայն Աս­տու­ծուն պետք է պաշ­տել և Աս­տու­ծո ա­նվան երկր­պա­գել, ըստ ո­րում և Աստ­ված, ան­տե­սա­նե­լի լի­նե­լով, մի­միայն յուր ա­նվամբ է տե­սա­նե­լի ու պաշ­տե­լի: Ա­մե­նայն պատ­կեր, որ Աս­տու­ծուն է ներ­կա­յաց­նում, չի կա­րող երկր­պա­գվիլ[37], ինչ­պես պա­տվի­րված է Ս. Գրքում բո­լոր մար­գա­րեու­թյանց մեջ ան­գամ, սա­կայն Քրիս­տոս է «պատ­կեր ա­նե­րևու­թին Աս­տու­ծոյ» (Կող., Ա 15), Աս­տու­ծո էու­թյան նկա­րա­գիրն ու ճշմա­րիտ հայտ­նու­թյունն, որ ե­րևա­ցել էր մեր մեջ ու երկր­պա­գվել յուր հավա­տա­ցող­նե­րից` հավի­տյան երկր­պա­գվելու հա­մար: Նա միայն է երկր­պա­գե­լի, նո­րա պատ­կերն է պաշ­տե­լի` ինչ­պես և նո­րա ա­նու­նը, և բա­ցի նո­րա­նից ա­մե­նայն երկր­պա­գու­թյուն ե­սա­պաշ­տու­թյուն է: Այս­պես է ա­սում Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րի­չը. «Եւ վասն զի սի­րե­ցին մար­դիկ եր­կիր­պա­գա­նել ան­շունչ պատ­կե­րաց մե­ռե­լոց, ե­ղեւ ինքն պատ­կեր մե­ռե­լոյ ի վե­րայ խա­չին եւ մե­ռաւ եւ անշն­չա­ցաւ, զի ըն­դե­լա­կա­նաւն զնո­սա ա­րագ ա­րագ հա­սուս­ցէ իւ­րում պատ­կե­րին»: Ուստիև բա­ցեիբաց ար­գե­լում է ու­րիշ երկր­պա­գու­թյուն. «զԱս­­տու­ծոյ զպա­տիւ եւ զպաշ­տօն ոչ ու­մեք վա­յել է տալ[38]»: Այդ­պես հրա­մա­յում է և Ս. Հովհան Ի­մաս­տա­սերը. «Որ պա­տուէ զխաչն Քրիս­տո­սի եւ զպատ­կեր նո­րին, զնոյն ինքն պա­տուեալ լի­նի զՔրիս­տոս»: «Մեք զմիայ­նոյ Միած­նի Որդ­ւոյն Աս­տու­ծոյ պաշ­տեմք զպատ­կեր եւ զնշան յաղ­թու­թեան»[39]:

 

Ե. Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին, յուր աշ­խար­հա­յին ձգտման հա­մե­մատ ուժ տա­լով ար­տա­քի­նին և յուր իշ­խա­նու­թյան, աշ­խա­տում է ար­տա­քին մի­ջոց­նե­րի աս­տվա­ծաց­մամբ յուր ձեռ­քը գրավել ժո­ղո­վուր­դին: Ստեղ­ծե­լով «ե­կե­ղե­ցա­կան գան­ձա­րան վաս­տա­կոց» աս­ված ե­րևա­կա­յա­կան բաշ­խա­րա­նը և սուր­բե­րի վաս­տա­կից կա­խյալ վի­ճա­կում դնե­լով ժո­ղո­վուր­դի փրկու­թյունը` նա երկր­պա­գե­լի ու միջ­նորդ է դարձ­նում թե՛ հրեշ­տա­կաց ու սուր­բե­րին, թե՛ նո­ցա պատ­կերն ու թե՛ սուր­բե­րի ոս­կոր­նե­րը: Ըստ այսմ` ժո­ղո­վուր­դը դի­մում է այ­դոնց ու փրկու­թյուն սպա­սում: Նա նույնիսկ Քրիս­տո­սի երկր­պա­գու­թյունը նյու­թա­կան ձևա­կեր­պու­թյան է են­թար­կում, զորօրինակ, նկա­րե­լով իբր Քրիս­տո­սի սիր­տը և երկր­պա­գու­թյուն կար­գե­լով առ նույնը: Մա­սունք­նե­րը գտնվում են ա­մե­նու­րեք, ե­րևան են գա­լիս ան­հայտ սուր­բեր, դրո­շյալ պատ­կեր­ներ են դրվում նույնիսկ ան­տառ­նե­րում ու զա­նա­զան բա­ցօ­թյա տե­ղե­րում և մո­մա­վա­ռու­թյամբ ու երկր­պա­գու­թյամբ հարգ­վում, ա­ղոթք­ներ են կազմ­վում լոկ սուր­բե­րի ա­նուն­նե­րից, ո­րոնց դի­մե­լով` հավա­տա­ցյալը փրկու­թյուն է խնդրում, սուր­բե­րի գե­րեզ­մա­նի ջուր կամ բղխող ձեթ է պաշ­տոնա­պես տրվում դի­մող­նե­րին ի բժշկու­թյուն և ի թո­ղու­թյուն մե­ղաց և այլն, և այլն, ո­րոնք կա­տա­րե­լա­պես հե­թա­նո­սա­կան ըն­թացք են տա­լիս հավա­տա­ցյալ­նե­րի աս­տված­պաշ­տու­թյան: Այդ­պես և հռովմեա­կանք, ինչ­պես և հույնք, դրո­շյալ պատ­կեր­ներ դնե­լով յու­րյանց տնե­րում, մո­մա­վա­ռու­թյամբ հար­գում են ու նո­ցա երկր­պա­գե­լով իբր տնա­յին աստ­ված­պաշ­տու­թյուն կա­տա­րում: Այդ­պի­սի հե­թա­նո­սա­կան ուղ­ղու­թյամբ Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին ոչ միայն հա­կա­ռակ է ըն­թա­նում Աս­տու­ծո պա­տվի­րա­նաց, այլև նախ ձևա­կա­նու­թյան զարկ է տա­լիս հա­կա­ռակ փրկա­րար հավատ­քի զորու­թյան ու պա­տվի­րա­նա­պա­հու­թյան. երկ­րորդ` կա­պե­լով հավա­տա­ցյալ­նե­րին նյու­թա­կա­նի հետ` վա­ռում է նո­ցա հա­կաք­րիս­տո­նեա­կան մո­լե­ռան­դու­թյամբ. և եր­րորդ` Աս­տու­ծո ա­զատ որ­դի­նե­րին ստրկու­թյան լծի տակ է դնում ծուռ ու մո­լար ճա­նա­պար­հի վրա ա­ռանց նո­ցա փրկու­թյան ե­րաշ­խավո­րու­թյան:

Բո­ղո­քա­կանք էլ, խոր­շե­լով այդ ծայ­րա­հեղու­թյունից և խույս տա­լով հռովմեա­կան ամեն մի կար­գից, վե­րաց­նում են ոչ միայն սուր­բե­րի նշխար­նե­րի նշա­նա­կու­թյունը ե­կե­ղե­ցու հա­մար, այլև ու­րա­նում են ու կտրում սուր­բե­րի շոշա­փե­լի կա­պը յու­րյանց եղ­բայր­նե­րի հետ և անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցու կեն­դա­նի հարա­բե­րու­թյունն ու ձայ­նակ­ցու­թյունը զի­նվո­րյալ ե­կե­ղե­ցու հետ: Բայց ոչ միայն այս­քան. բո­ղո­քա­կանք հռովմեա­կան­նե­րից տար­բե­րվելու հա­մար վե­րաց­րել են մին­չև ան­գամ ե­րե­սին խաչ հա­նե­լը[40], որ մի խա­չակ­րու­թյուն է Քրիս­տո­սի հետ, խա­չի երկր­պա­գու­թյունն և առ­հա­սա­րակ երկր­պա­գու­թյունն ու կեն­դա­նի աս­տված­պաշ­տու­թյունը հա­կա­ռակ նույնիսկ Քրիս­տո­սի ճշմա­րիտ օ­րի­նա­կին[41], և մին­չև ան­գամ «Հայր մեր»-ի տնա­յին գոր­ծա­ծու­թյունն և այլն, և այլն: Ակն­հայտ­նի է, որ բո­ղո­քա­կանք, այս­պես թե այն­պես, հա­կա­ռակ են ըն­թա­նում ոչ միայն ե­կե­ղե­ցու էու­թյան ու գա­ղա­փա­րին, վե­րաց­նե­լով նո­րա երկ­նավոր ճա­նա­պարհն ու նշա­նա­կու­թյունն, այլև Քրիս­տո­սի վար­դա­պե­տու­թյան և ա­ռա­քյալ­նե­րի կար­գին, որ պարզ ի պար­զո տես­նում ենք Նոր Կտա­կա­րա­նում ևս հիշված պա­տա­հա­բար: Իսկ այդ­պես վա­րվելով` նո­քա նախ եղ­ծում ավե­րում են միա­բա­նա­կան աս­տված­պաշ­տու­թյան կապն ու կար­գը. երկ­րորդ` զինվո­րյալ ե­կե­ղե­ցին կտրում են հաղթա­կա­նից և ու­րեմն` հան­դեր­ձյալ կյան­քից, ուղ­ղե­լով հավա­տա­ցյալ­նե­րի աչ­քը լոկ դեպի աշ­խար­հի նյու­թա­կան վա­յել­քը. և եր­րորդ` վե­րաց­նում են ե­կե­ղե­ցու աս­տված­պաշ­տա­կան կար­գից հավա­տաց­յալի բա­րե­պաշ­տու­թյան կրթիչ ու զար­թու­ցիչ կող­մե­րը կամ բա­րե­զար­դու­թյունը:

Եր­կու ծայ­րա­հեղու­թյունք ևս ան­շուշտ մեր­ժե­լի են և այդ­պի­սի ծայ­րա­հեղու­թյունք մշտա­պես ան­խու­սա­փե­լի են ամեն ժա­մա­նակ, երբ ո­գևո­րվելով կա՛մ լոկ հո­գևո­րով և կա՛մ լոկ մարմ­նավո­րով` թափ են ըն­թա­նում մի ուղ­ղու­թյամբ և ու­րա­նում կամ մո­ռա­նում մար­դու հո­գևոր և մար­մնավոր կազ­մից բղխած աս­տված­պաշ­տա­կան երկ­սայ­րի պա­հան­ջը: Թե­րա­կա­տար է այն աս­տված­պաշ­տու­թյունը, որ կտրված է մար­դու մարմ­նավոր կյան­քի ըն­թա­ցակ­ցու­թյունից և այդ­պի­սի աս­տված­պաշ­տու­թյունն ո՛չ կրթա­կան զորու­թյուն ու­նի և ո՛չ էլ ամ­րու­թյան հարա­տևու­թյուն, վասնզի զուրկ է ար­տա­հայտու­թյունից, ար­տա­քին կեն­դա­նա­ցու­մից և կեն­սու­նակ վար­ժո­ղու­թյունից: Ընդսմին և կեղ­ծավոր է այն աս­տված­պաշ­տու­թյունն, որ լոկ ար­տա­քին է և զուրկ է հո­գևո­րի կեն­դա­նու­թյունից և այդ­պի­սի աս­տված­պաշ­տու­թյունն ո՛չ հավատ­քի ար­ժա­նավո­րու­թյուն ու­նի և ո՛չ էլ կեն­սա­կան գոր­ծու­նեու­թյուն, վասնզի մար­դու էու­թյան հետ կա­պված չէ, ներ­քուստ պայ­ծա­ռու­թյան սնունդ չէ ստա­նում և Աս­տու­ծո հա­ղոր­դակ­ցու­թյան հիմ­քից չէ բղխում: Ա­ռա­ջինն ինք­նա­բավա­կա­նու­թյամբ գնում է դեպի ե­սամ­տու­թյուն, ինք­նա­սույզ ե­սա­պաշ­տու­թյուն, իսկ երկ­րոր­դը ցու­ցա­մո­լու­թյամբ գնում է դեպի մե­ծամ­տու­թյուն և ամ­բար­տավա­նու­թյուն: Ա­ռա­ջի­նը նախ կեղ­ծավոր­վում է Աս­տու­ծո ա­ռաջ և ա­պա մարդ­կանց ա­ռաջ, իսկ երկ­րոր­դը կեղ­ծավոր­վում է նախ` մարդ­կանց մոտ և ա­պա` Աս­տու­ծո ա­մե­նա­տե­սու­թյան տակ: Մեկը ե­սա­պաշ­տա­կան կեղ­ծավո­րու­թյուն է, իսկ մյու­սը` ամ­բար­տավան կեղ­ծավո­րու­թյուն, եր­կուքն էլ խո­տե­լի են ճշմա­րիտ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու ա­ռաջ:

Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, ընտ­րած լի­նե­լով միան­գամ­ընդ­միշտ ա­ռա­քե­լա­կան ճշմա­րիտ ճա­նա­պար­հը, միա­բա­նա­կան աստ­ված­պաշ­տու­թյան մեջ ևս նույն ճա­նա­պարհն է ըն­թա­նում: Նա ո՛չ ար­տա­քինն է ժխտում ու, ներ­քի­նին ինք­նա­հավա­նու­թյուն տա­լով, յու­րա­քան­չյու­րին ա­զատ թող­նում ա­ռանց ե­կե­ղե­ցա­կան միու­թյան փրկվելու և ո՛չ ներ­քի­նի նշա­նա­կու­թյունն է սքողում և կոր­չե­լու վտան­գի մեջ դնում ար­տա­քին շլա­ցու­ցիչ շու­քի միա­կող­մա­նիու­թյան տակ: Նո­րա քա­րո­զած սկզբունքն է` ո՛չ լոկ հո­գևոր և ո՛չ սոսկ մար­մնավոր աս­տված­պաշ­տու­թյուն, այլ ար­տա­քի­նը` հո­գևո­րի պարզ ու ճշմա­րիտ ար­տա­հայտու­թյուն` ըստ հո­գու և մարմ­նի միու­թյան օ­րի­նա­կին: Ուստիև նա ո՛չ կտրում է յուր աստ­ված­պաշ­տու­թյունն յուր ժո­ղովր­դի պատ­մա­կան և ա­ռօր­յա կյան­քից և ո՛չ էլ թող­նում է, որ ա­ռա­քե­լա­կան կար­գին ու վար­դա­պե­տու­թյան հա­կա­ռակ հե­թա­նո­սա­կան սո­վո­րու­թյուն­ներ և կամ նո­րահ­նար քմա­հա­ճու­թյուն­ներ ներս սպրդվին յուր սրբա­զան աս­տված­պաշ­տու­թյան մեջ: Այդ­պես վար­վելով` նա թե՛ աստ­վա­ծա­յին ճշմար­տու­թյունն է պա­հում, թե՛ հավա­տա­րիմ է մնում ա­ռա­քե­լա­կան նախ­նի կար­գե­րին և թե՛ կեն­դա­նի հարա­բե­րու­թյան ու մտեր­մու­թյան մեջ է մնում յուր ժո­ղո­վուր­դի ար­տա­քին կյան­քի հետ:

Հավա­տա­րիմ մնա­լով այս սկզբունք­նե­րին` Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին թե՛ աս­տված­պաշ­տա­կան ընդ­հան­րա­կան կար­գե­րով ու պա­րա­գա­նե­րով և թե՛ այն կեն­դա­նի հարա­բե­րու­թյամբ, որ պետք է ու­նե­նա զի­նվո­րյալ ե­կե­ղե­ցին անդ­րան­կաց ե­կե­ղե­ցու ու նո­րա ան­դամ­նե­րի երկ­րավոր կյան­քի հիշա­տա­կաց հետ, հա­րուստ, բայց պարզ և շքեղ, բայց ո­րոշ է պա­հում յուր ըն­թաց­քը: Այդ է պատ­ճառն, որ մինչ­դեռ տոներ ու պահ­քեր ու­նի սահ­մա­նած, սա­կայն դո­ցա միա­կող­մա­նի` ա­ռանց հավատ­քի, պահ­պա­նու­թյան փրկա­րար նշա­նա­կու­թյուն չէ տա­լիս. ու­նի աս­տված­պաշ­տա­կան կար­գեր, սա­կայն այդ ա­մե­նի կեղ­ծավո­րա­կան կա­տար­ման ար­դա­րու­թյուն չէ վե­րագ­րում ո՛չ վար­դա­պե­տու­թյամբ ու ո՛չ գործ­նա­կա­նա­պես: Ու­նի յուր մեջ յուր հաղթա­կան կյան­քի հիշա­տա­կու­թյան ծա­ռա­յող պատ­կեր­ներ, սա­կայն մի­միայն չա­փավոր է պա­հում այ­դոնց թիվը, այլև երկր­պա­գու­թյունը, պաշ­տե­լը մի­միայն Քրիս­տո­սի պատ­կե­րին ու խա­չին է վե­րա­պա­հում: Ըստ այսմ` սուր­բե­րի պատ­կեր­նե­րը հիշեց­նում են յու­րա­քան­չյուր եղ­բոր սրտում այն սխրա­գոր­ծու­թյունք, ո­րոնք Աստ­ված կա­տա­րել է զի­նվո­րյալ ե­կե­ղե­ցու ընտ­րյալ ան­դա­մա­կից­նե­րի մի­ջո­ցով. և յու­րա­քան­չյուր եղ­բայր աղոթում է առ Աստ­ված յուր ան­ջա­տյալ հավա­տա­կից­նե­րի ա­ռավել մտե­րիմ միա­բա­նակ­ցու­թյամբ, քան թե կա­րո­ղա­նում է աղոթակ­ցել յուր զի­նվո­րյալ եղ­բայր­նե­րին ար­ժա­նա­պես: Հայտ է, որ Հա­յոց աս­տված­պաշ­տու­թյան մեջ, ա­ռանց որևիցե միա­կող­մա­նիու­թյան ներ­կա­յա­նում են բո­լոր հավա­տա­կից եղ­բայր­ներն և ի­րար ձայ­նակ­ցում:

Ա­հա այս ա­ռա­քե­լա­կան կար­գե­րի ճշմար­տու­թյան ան­խախտ պահ­պա­նե­լու հա­մար շեշտ­վում է, որ մին­չև ան­գամ խա­չը ոչ թե նյու­թով ու­նի նշա­նա­կու­թյուն, այլ յուր սրբա­գոր­ծյալ հո­գևոր զորու­թյամբ` ըստ նա­խա­տի­պին. «Պաշ­տօն եւ երկր­պա­գու­թիւն մա­տուս­ցի ի սմա ոչ նիւ­թոյն, այլ զօրու­թեանն Աս­տու­ծոյ միա­ցե­լոյն ի սմա ան­բա­ժա­նե­լի», վասնզի աս­տվա­ծա­յին զորու­թյունն օրհ­նու­թյամբ և օծ­մամբ ներ­կա է յուր խա­չի, յուր պատ­կե­րի ու յուր ա­նվան մեջ[42]: Ու­րեմն երկր­պագ­վում են մի­միայն Քրիս­տո­սի խա­չը և տերու­նա­կան պատ­կեր­նե­րի կեն­դա­նա­գի­րը, ո­րոնց օրհնվելով և օ­ծվելո­վը աս­տվա­ծա­յին զորու­թյուն ու շնորհ է իջ­նում հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ, բայց «երկր­պա­գե­լի միայն Ա­րար­չին է պատ­կեր և ոչ ա­րա­րա­ծոյ»[43]: «Ա­նուն եւ պատ­կեր ա­ռանց էու­թեան, ոչ սրբոյ է երկր­պա­գե­լի և ոչ անսր­բոյ, քան­զի Ա­րար­չին միայն է ընդ ա­մե­նայն տե­ղիս լի­նել էու­թեամբ, ո­րով և երկր­պա­գի էու­թիւնն ա­նե­րևոյթ յե­րևե­լի պատ­կեր նո­րին և յա­նուն»:

Ուստիև պատ­կե­րի օրհ­նու­թյան մի­ջո­ցին քա­հա­նան աղոթում է. «Տէր Աս­տուած բա­րե­րար, որ ար­ժա­նի ա­րա­րեր զհա­ւա­տա­ցեալս քո` եղ­բարս քեզ ա­նուա­նել, որ կա­տա­րե­լոցն վասն ա­նուանդ քո պա­տուա­կան հա­մա­րե­լով զմահ, ըն­կալ եւ զպատ­կեր զայս եւ սրբեա՛. եւ ցոյց ի վե­րայ սո­րա զզօ­րու­թիւն սրբոյն, որ­պէս ցու­ցեր զզօ­րու­թիւն շնոր­հին Ե­ղիա­յի ի վե­րայ մաշ­կե­կի նո­րին, զի ե­ղի­ցի սա յի­շա­տակ վկա­յին քո եւ պատ­ճառ երկր­պա­գու­թեան հա­մա­գոյ Եր­րոր­դու­թեան»:

Կամ` «Սուրբ ես, Տէր, եւ ի սուրբս բնա­կեալ, սրբեա՛ զպատ­կերս վկա­յից քոց զայ­սո­սիկ, զորս այժմ մեք ստա­ցաք կեն­դա­նա­գրու­թեամբ առ ի յի­շա­տակ նո­ցին եւ ի պայ­ծա­ռու­թիւն ս. Ե­կե­ղեց­ւոյ քո, ի պա­տիւ եւ յերկր­պա­գու­թիւն Ս. Եր­րոր­դու­թեանդ»:

Առհա­սա­րակ ինչ պատ­կեր էլ օրհն­վում է, միշտ շեշտ­վում է աղոթ­քի մեջ, որ Աստ­ված այդ պատ­կե­րը դարձ­նե «պատ­ճառ երկր­պա­գու­թեան հա­մա­գոյ Եր­րոր­դու­թեան» և ոչ թե` երկր­պա­գե­լի: Մի­միայն Փրկչի պատ­կե­րի հա­մար աս­վում է. «Օրհ­նեա՛ զպատ­կերս զայս եւ տուր սմա շնորհս` լի­նել յի­շա­տա­կա­րան պատ­կե­րիդ ա­նեղ­ծի: Բաց ի քէն զայլ ոք ոչ գի­տեմք, եւ զա­նուն քո ա­նուա­նեմք զօր­հա­նա­պազ, եւ պատ­կե­րի քում եր­կիր­պա­գեմք...» :

Խա­չի օրհ­նու­թյան ժա­մա­նակ էլ քա­հա­նան աղոթում է առ Աստ­ված. «Եւ արդ մեք` ծա­ռայքս եւ հա­ւա­տա­ցեալքս ի քեզ, ա­րա­րաք զխաչս զայս` ո՛չ զնիւթս սո­րա պաշ­տե­լով եւ ո՛չ զաս­տուածս ձե­ռա­գործս ա­նուա­նե­լով, այլ ա­րա­րաք զսա նշան ս. խա­չի քո, յո­րոյ վե­րայ տա­րա­ծե­ցեր զբա­զուկս քո` Միա­ծին Որ­դի Տէր մեր Յի­սուս Քրիս­տոս: Ու­րեմն ըն­կալ զսա ի ձե­ռաց մե­րոց եւ օրհ­նեա՛ եւ սրբեա՛ զսա` լի­նել ար­ժա­նի եւ կո­չիլ աս­տուա­ծա­յին նշան, եւ պատ­ճառ երկր­պա­գու­թեան հա­մա­գոյ իշ­խա­նու­թեան Հօր եւ Որդ­ւոյ եւ Հոգ­ւոյն Սրբոյ»:

Արդ, ու­րեմն միա­բա­նա­կան աս­տված­պաշ­տու­թյան մեջ ա­մե­նայն ինչ պետք է ըստ յուր էու­թյան և նշա­նա­կու­թյան մի­ջոց դարձ­նենք մեր բա­րե­պաշ­տու­թյան և ոչ թե աչ­քից ձգենք մեր բա­րե­պաշ­տու­թյան հո­գևո­րու­թյունն ու լոկ նո­րա ար­տա­քին ար­տա­հայտու­թյան վրա դարձ­նենք մեր ու­շադ­րու­թյունը: Հո­գի ենք ու մար­մին և ու­րեմն մեր բո­լոր զգա­յա­րանք­նե­րը պետք է թե՛ բա­րե­պաշ­տու­թյան գրգիռ­ներ ստա­նան և թե՛ մեր հո­գու եր­կյու­ղա­ծու­թյունն ու ջեր­մե­ռան­դու­թյունը մեր զգա­յա­րանք­նե­րով ար­տա­հայտվին աս­տված­պաշ­տու­թյան մեջ, որպեսզի թե՛ մեր աս­տված­պաշ­տու­թյունը լիա­կա­տար լի­նի ու թե՛ կրթիչ: Ըստ այսմ` Հա­յաս­տա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում ժո­ղով­վում են բո­լոր հավա­տա­ցյալ հա­յե­րը, տես­նում են Աս­տու­ծո զորու­թյան միևնույն հայտա­րար­նե­րը, խոս­տո­վա­նում են միևնույն ճշմա­րիտ հավա­տա­լիք­նե­րը, հնչեց­նում են միա­բա­նորեն և ի­րար հա­մար միևնույն խնդրված­ներն ու փա­ռա­բա­նու­թյունք Աս­տու­ծո ա­նվան` և այդ­պես մի հո­գով դի­մում են ա­մենքն էլ իբ­րև միևնույն Հոր որ­դի­ներ ու միև­նույն արյամբ գնված­ներ դեպի ա­մե­նախ­նամ Աստ­վա­ծը: