Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցին տարվա մեջ երեք անգամ է նշում հայոց ազգի լուսավորչի՝ սուրբ Գրիգորի հիշատակը. նրա մուտն ի Վիրապն, ելն ի Վիրապեն և նշխարաց գյուտը:
301-ին հայ ժողովուրդը առաջինը ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն և այդ սրբանվեր գործում առաջնակարգ դեր կատարեցին սբ. Գրիգոր Լուսավորիչը և Տրդատ Գ թագավորը:
Հայ պատմագրությունը՝ հանձինս Ագաթանգեղոսի և այլ պատմիչների, հանգամանորեն լուսաբանում է այդ տառապանքներով, բայց և հրաշքներով, տեսիլքներով ու հաղթություններով զարդարված ուղին:
Ըստ ավանդության՝ Հայաստանում քրիստոնեության պետական կրոն դառնալու իրողությունը սերտորեն կապվում է սբ. Հռիփսիմյանց 37 կույսերի նահատակության հետ: Վերջիններս, Հռոմի Դիոկղետիանոս կայսրի հալածանքներից փախչելով, ապաստան են գտնում Վաղարշապատ մայրաքաղաքին կից հնձաններում:
Տրդատի մոլեգնելը
Տրդատ թագավորը, կույսերից Հռիփսիմեի գեղեցկությունից հմայված, ցանկանում է ամուսնանալ նրա հետ, սակայն մերժվելով, հրամայում է անխտիր բոլորին տանջամահ անել: Բայց «պարկեշտ ու Սուրբն Հռիփսիմեանց» նահատակությունը անհետևանք չանցավ. կորովի արքան ընկավ «խոր տխրության և անտանելի տրտմության մեջ»: Հռիփսիմեի լուսափայլ գեղեցկությունը տանջում էր Տրդատի սիրո տենչով խանձված հոգին: Խղճի տագնապը խռովվում էր ամբողջ էությունը: Եվ մի օր էլ, որսորդության ժամանակ «սկսեց մոլեգնել և մարդկային բնույթից դուրս գալով՝ վայրենի խոզերի կերպարանքով, իբրև նրանցից մեկը գնաց նրանց մեջ բնակվելու» (Ագաթանգեղոս):
Այսպիսով, թագավորի հոգեկան ծանր ապրումները ծնունդ են տալիս խոզակերպություն կոչվող հիվանդության:
Թագավորը լքում է պալատը և թափառում շամբուտներում։ Նրա հիվանդությունը օրեցօր դառնում էր մտահոգիչ:
Նույն հիվանդությամբ վարակվում են նաև թագավորի մերձավորներն ու ծառաները, բացի Խոսրովիդուխտ արքայաքույրից:
Խավարից լույս
Այդ դեպքից որոշ ժամանակ անց թագավորի քույրը՝ Խոսրովիդուխտը, տեսիլք է տեսնում, որով Աստված հայտնում է, թե միայն Խոր Վիրապում բանտարկված Գրիգորը կարող է բժշկել իր եղբորը:
Խոսրովիդուխտը, երբ այդ տեսիլքը պատմում է պալատականներին, նրանք անհեթեթություն են համարում 13 տարի մահապարտների ստորերկրյա բանտում Գրիգորի կենդանությունը և փոխանակ հավատալու, սկսում են ծաղրել և ասել. «Տասներեք տարի վիրապում մնացած մարդու ոսկորները այժմ փոշի են դարձել»: Նույն տեսիլքը հինգ անգամ կրկնվում է: Խոսրովիդուխտ արքայաքրոջ պնդումներից հետո նախարարներից Օտային ուղարկում են Արտաշատ քաղաքը՝ Գրիգորին վիրապից դուրս հանելու:
Երբ ժամանեցին հիշյալ վայրը ու երկար ու հաստ պարանները ներքև իջեցրին, հանկարծ, ի զարմանս ներկաների, «մեկը» բռնեց այն, և նրանք «վեր հանեցին ու տեսան, որ նրա մարմինը թխացել էր, ածուխի նման սևացել: Իսկույն հանդերձներ հագցրին և խնդությամբ Արտաշատ քաղաքից առան-գնացին Վաղարշապատ քաղաքը»: Պալատականների ծաղրն ու ծիծաղը՝ զարմանքի, զարմանքը վախի փոխվեց:
Զղջում և ներում
Գրիգորը, երբ տեսնում է ցավագար Տրդատին, խորապես հուզվում է և, ծնկի գալով, սկսում սրտեռանդ աղոթել: Այս տեսարանը ցնցող տպավորություն է թողնում թագավորի վրա. ինքն ու նախարարները նույնպես ծնկի են գալիս Գրիգորի առջև և արցունքոտ աչքերով ասում. «Խնդրում ենք, ներիր մեզ մեր հանցանքները, որ գործեցինք քո դեմ»: «Ես էլ ձեզ նման մարդ եմ,- պատասխանում է Գրիգորը,- դուք ճանաչեք ձեր Արարչին՝ երկնքի և երկրի ստեղծողին, Նա՛ կարող է ձեզ բժշկել»:
Վաղարշապատում Գրիգորը, նախ ամփոփում է նահատակ կույսերի աճյունները ու երեք վկայարաններ կառուցում, ապաշխարության համար սահմանում հնգօրյա պահք, որն այսօր էլ պահպանվում է Հայ եկեղեցում և կոչվում «Առաջավորաց»: Ապա շուրջ 66 օր քրիստոնեության ուսմունքն է քարոզում և աղոթքներով բժշկում թագավորին:
«Իսկ թագավորը, մինչդեռ խոզի կերպարանքով կանգնած էր ժողովրդի մեջ, հանկարծակի դողի մատնվեց, և մարմնի վրայի խոզի մորթը, ժանտատեսիլ ժանիքով ու կնճիթադեմ երեսով հանդերձ վայր ընկավ: Դեմքն իր իսկական կերպարանքը ստացավ և մարմինը նորածին մանկան նման փափուկ, մատղաշ դարձավ և ամբողջ մարմնով լրիվ բժշկվեց»:
Թագավորը և ամբողջ արքունիքը քրիստոնյա են դառնում՝ քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելով 301-ին:
Նորընծա հայրապետը
Կապադովկիայի մայրաքաղաք Կեսարիայում որպես Հայոց կաթողիկոս օծվելուց հետո մեծ հայրապետը սկսում է կերտել իր կոչմանը հավատարիմ ուղին. քանդվում են մեհյաններն ու կռապաշտական հուշարձանները, կառուցվում եկեղեցիներ, հիմնվում դպրոցներ, ձեռնադրվում են հարյուրավոր եպիսկոպոսներ ու քահանաներ: Գրիգորի միակ ցանկությունն էր խավարի մեջ բնակվող ժողովրդին լուսավորել Աստծու ճշմարիտ Ավետարանի լույսով և հոգևոր վերածննդի մղել:
Նորընծա հայրապետը Արածանիում շքեղ հանդիսավորությամբ մկրտում է Տրդատին, Աշխեն թագուհուն, Խոսրովիդուխտին և ժողովրդին: Մկրտությունից անմիջապես հետո Գրիգոր Լուսավորիչը մատուցում է բացօթյա Սբ. Պատարագ և բոլորին հաղորդակից դարձնում այդ Սուրբ Խորհրդին: Յոթ օր շարունակ նրանք ապրում էին հոգևոր մխիթարության երջանիկ պահեր:
Ագաթանգեղոսը չորս միլիոն է նշում նրանց թիվը, ովքեր մկրտվեցին Լուսավորչի կողմից:
Տրդատ թագավորի բժշկությունից երկու ամիս անց Գրիգոր Լուսավորչին հայտնվում է Միածին Փրկիչը` լույսերի մեջ երկնքից իջնելով: Աստվածային հրաշալի տեսիլքով Լուսավորչին ցույց է տրվում Մայր տաճարի հիմնադրման վայրը: Տերը պատգամում է նաև վկայարաններ կառուցել սբ. Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակման վայրերում:
Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի՝ վիրապից ելնելու տոնը Հայ եկեղեցին տոնում է սբ. Հռիփսիմյանց և սբ. Գայանյանց տոներին հաջորդող և Սբ. Էջմիածնի տոնին նախորդող շաբաթ օրը: Այդ օրը բոլոր եկեղեցիներում մատուցվում է Սբ. Պատարագ:
Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը
Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի