30 Հուլիս, Գշ Սուրբ Վահան Գողթնեցու, Եվգինե կույսի, նրա հոր Փիլիպպոսի, մոր Կղոդիայի և երկու եղբայրների` Սերգեյի և Ապիտոնի, երկու ներքինիների հիշատակության օր

Վահան Գողթնեցի 700-737

Սրտառուչ է Վահանի վկայաբանությունն ու կյանքը՝ հայ ոգու, հավատքի, պարկեշտության և խոհականության ընդհանրության մի արտահայտություն է այն:

Նրա օրերին արաբները տիրում են Հայաստանին, օրվա իշխանավորը Ոկբա կոչված արաբ նշանավոր զորավարն էր, որի գլխավոր նպատակն էր վերացնել նախարարական տները, որոնք, յուրաքանչյուրն իր գավառի և շրջանի հայ քաղաքական և աշխարհիկ առաջնորդներն էին: Ահավասիկ Ոկբան 704 թ.-ին հայ նախարարներին նենգությամբ հավաքում է Նախիջևանում և մի եկեղեցու մեջ այրել է տալիս նրանց: Իսկ նրանց ընտանիքներին գերեվարում է Դամասկոս, որը Հայաստանին տիրող ամիրապետների մայրաքաղաքն էր: Այս գերյալների մեջ էր չորսամյա Վահան մանուկը, որը Նախիջևանում այրված Գողթնյաց գավառի Խոսրով իշխանի որդին էր: Այս անչափահաս տղաները Դամասկոսում իսլամական կրթություն են ստանում, սրանց մեջ իր ուշիմությամբ և առաջադիմությամբ աչքի է ընկնում Վահան մանուկը, որի անումը փոխել էին Վահապ: Իր դաստիարակությունը ավարտելուց հետո ամիրապետի դիվանադպիր է նշանակվում: Թեև Վահապը բոլորովին իսլամացած և գրեթե արաբացած էր, բայց տեղյակ էր իր հայկական ծագումի, քրիստոնյա լինելու և իշխանական տնից սերելու մասին:

Երբ Հովհաննես Օձնեցի մեծանուն Կաթողիկոսի միջնորդությամբ 719 թ.-ին Էոմեր Ամիրապետի կողմից քրիստոնյաներին ընդհանուր ներում և վերադարձի թույլտվություն շնորհվեց, Վահանը նույնպես փափագեց օգտվել այս ներումից:

«Էոմեր ամիրապետը մի հատուկ սեր ուներ իր դիվանապետի՝ Վահապի, հանդեպ և չցանկացավ նրան իր մոտից հեռացնել» (Օրմանյան էջ 848):

Վերջ ի վերջո Վահանը խոստացավ կրկին վերադառնալ Դամասկոս, միայն խնդրեց, որ մի անգամ էլ գնա տեսնի իր հայրենիքը, տիրանա հայրենական ժառանգությանը և գործակալներ նշանակի իր կալվածքների վրա:

Վերջ ի վերջո ամիրապետը զիջում է և 719 թ.-ին Վահանը վերադառնում է հայրենիք: Հաջորդ տարի մահանում է Էոմերը: Վահանն, իր վերադառնալու խոստումից ինքն իրեն ազատ համարելով, մնում է հայրենիքում և ամուսնանում է Սյունյաց իշխանի աղջկա հետ: Վերստին քրիստոնեություն է ընդունում և սրտանց կապվում է իր նոր հավատքի հետ և որպես Գողթնյաց գավառի իշխան՝ երկար տարիներ կառավարում է իր երկիրը, միաժամանակ ապաշխարհելով իր անգիտակից և երկարատև ուրացման համար:

Վերջ ի վերջո Դամասկոսի արքունիքի կողմից Վահանը փնտրվում և նրա վերադարձն է պահանջվում: Այս դեպքերից Վահանը որոշում է, մինչև իսկ իր ընտանիքից գաղտնի, հեռանալ Հայաստանից, անցնել հունական բաժինը և այնտեղ ազատաբար պաշտել իր վերագտած կրոնը, որին կապվել էր հոգով: Իր մտադրությունները գործի վերածելով, մի գիշեր, 20 ձիավորների ընկերակցությամբ, հեռանում է տնից: Կինը, իր հորը՝ Սյունյաց իշխանին լուր է ուղարկում և հայտնում է Վահանի անհետանալու մասին: Սյունյաց իշխանը նրան գտնում է Վայոց ձորում և իր քաղաքն է վերադարձնում:

Վերջ ի վերջո Վահանը բոլորին հայտնում է, որ ինքը ակամա իսլամացել է և այժմ վտանգված է թե՛ իր անձը և թե՛ իրեն պահողներինը: Հետևաբար խնդրում է, որ իրեն ընտանեկան կապերից ազատեն, որպեսզի ինքը առանձին մի հնար գտնի իր համար: Բոլորն էլ համաձայնվում են: Ուստի Վահանը հեռանում է յուրայիններից և շուրջ հինգ տարի թափառական կյանք է վարում: Այդ ընթացքում այցելում է Հայաստանի և Վրաստանի տարբեր վանքեր, սակայն ոչ մի տեղ մեկ տարուց ավելի չի կարողանում մնալ, քանզի վախենում է ոչ միայն իր համար, նաև այն բանի, որ իրեն հյուրընկալողների համար նեղությունների ենթարկվելու պատճառ կլինի: Այս ազնվական իշխանը ամբողջությամբ հրաժարվել էր աշխարհից, աղքատի տեսք ուներ և ապրում էր անհաստատ և անորոշ կյանքով՝ «մեկ հանդերձով և բոկոտն»:

Այս թափառական կյանքին մեկընդմիշտ վերջ տալու համար, որոշում է անձամբ ներկայանալ օրվա ամիրապետին, իր վիճակը պարզաբանել և նրանից իր հայրենի կրոնն իր հարազատ հայրենիքում ազատ պաշտելու շնորհը խնդրել:

Այս մտքով, 737 թ.-ին մեկնում է հյուսիսային Սիրիայի Ռուծափ, կամ Սերգիոպոլիս քաղաքը, որտեղ գտնվում էր այդ օրերի Հեշամ ամիրապետը: Նախ ներկայանում է արքունիքի իր երբեմնի ծանոթներին և բարեկամներին և նրանցից իր համար ամիրապետի մոտ միջնորդություն է խնդրում: Վահանը նրանց նախ հայտնում է իր հաստատամիտ քրիստոնյա լինելու, ապա անգիտակցաբար իսլամացած լինելու և քրիստոնյա մնալու իրավունքի մասին. «Նույն բանը ամիրապետի մոտ պաշտպանելու համար եմ եկել»,- ասում է նա: Սակայն երբ տեսնում է, որ ոչ ոք այս պայմանների համաձայն չի ցանկանում միջնորդել ամիրապետի մոտ, իր ասելիքը գրի է առնում և դահճապետի ձեռքով ամիրապետին է ուղարկում.

«Հեշամը (ամիրապետը) թուղթը կարդալուց հետո հրամայում է Վահապին իր մոտ բերել: Նախ խնդրանքներով, ապա խոստումներով և վերջապես սպառնալիքներով փորձում է Վահանին մտափոխել, բայց անօգուտ: Վահանը իր քրիստոնյայի իրավունքն է պաշտպանում, գանձեր ու հարստություն մերժում է, նույնիսկ չի վարանում Գողթնյաց աշխարհի վրա վերահաս սպառնալիքներից, միայն խնդրում է. «Ինձ թույլտվություն տուր համարձակապես քրիստոնեության սովորությունների համաձայն պահել իմ օրենքների ավանդությունը» (ՍՈՓ. ԺԳ 35-42): Հեշամը բարկանում է և հրամայում բանտ նետել նրան (Ազգ էջ 860):

Վահանը այլևս հասկացել էր, որ ազատապես քրիստոնեություն դավանելու համարձակություն ստանալու հույս չկար, և որ գործը վերջնակետին էր հասել (իսլամությունից հրաժարված համարվելով, մահվան էր արժանի): Ուստի, աղոթքով ինքն իրեն նահատակության էր պատրաստում… Հեշամը Վահանին նորից ատյան է հանում և հարձուփորձից, խոստումներից և սպառնալիքներից հետո մահվան վճիռ է արձակում, մանավանդ, որ Վահանի համարձակ պատասխանների համար ներկաներն էլ էին աղաղակում «որպեսզի անհապաղ կյանքին վերջ տրվի» (Ազգ հտծ. 589:

Սակայն Հեշամը տակավին հույս ուներ, որ Վահանին վախեցնելով՝ մտափոխվել կտա, ուստի հրահանգավորում է դահճապետին, որ սուրը շողացնելով և նրա պարանոցը քիչ-քիչ վիրավորելով՝ արյունոտի, որ թերևս ցավին չդիմանալով վերադառնա իրենց հավատքին:

Վահանը քաղաքից դուրս հանվեց: Դահճապետի սպառնալիքները անօգուտ եղան և տեսնելով Վահանի հաստատակամությունը, ի վերջո նրա գլուխը կտրելով գործադրեցին վճիռը 737 թ.-ին: Սուրբ նահատակի մարմինը մի գիշեր մնում է նահատակության վայրում և մյուս օրը հրաման է գալիս արքունիքից, որ եթե քրիստոնյաները ցանկանան՝ կարող են վերցնել նրա մարմինը: Քանի որ հայ քրիստոնյաներ չէին ապրում այդ քաղաքում, ուստի տեղի քրիստոնյաները նախ վիճում են թե ո՞վ պիտի վերցնի սրբի մարմինը: Վերջ ի վերջ «Հակոբիկյանները, Նեստորականները և Հոռոմները հավաքվելով՝ սրբի մարմինը թաղեցին Օտարների գերեզման կոչված տեղում»: Սերգիոպոլիսի Ասորի եպիսկոպոսը մի հատուկ վկայարան կանգնեցրեց սրբի գերեզմանի վրա:

Իսկ Հայաստանից Արտավազդ Վարդապետը, որը որոշ ժամանակ հյուրընկալել էր Վահանին իր հովվության տակ եղող վանքում, 744 թ.-ին որպես ուխտավոր եկավ Ռուծափ քաղաք;

«Եվ քննելով և գրավոր վկայություններ հավաքելով… և Հայաստանում իր լսածին Վահանի պատմածները միացնելով՝ մանրամասն վկայաբանություն կազմեց (Ազգ էջ 861-862):

Վահան Գողթնեցու տոնն էլ «Ապայից« կոչված տոներից է, ուստի երբ տարեգիրը Ա-Ծ է Գողթնեցու տոնը կատարում ենք Վարդավառից հետո եկող երրորդ, կամ չորրորդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի, երեքշաբթի, կամ հինգշաբթի օրերին: Իսկ երբ տարեգիրը Կ-Ք է՝ տոնվում է Ութօրեքին հաջորդող առաջին կամ երկրորդ երկուշաբթի, երեքշաբթի, կամ չորեքշաբթի օրերին: Երբեմն առանձին ենք տոնում, երբեմն տոնի հարևանությամբ հանդիպող սուրբերի հետ:

Մի յուրահատուկ, սրտառուչ Մանկունք ստեղի շարական ունի, որն ըստ ավանդության որպես հոգևոր երգ, իր քրոջն է վերագրվում:

Այդ շարականի առաջին և վերջին տները հետևյալն են.

«Երգերի եղանակներից ավելի,

քո ողբերի հնչյունները

ինձ համար զարմանալի եղան.

ով երանելի տեր Վահան, Աստծուց ընտրյալդ:

Քաջ նահատակի նման պատերազմի պատրաստվեցիր.

հարավային ազգերից արիաբար ընթացքդ կատարեցիր…

անմարմին հրեշտակների հետ դասվեցիր,

Ով երանելի Գողթնյաց իշխան Վահան:

 

«Հայազգի Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան1997 

Արևելահայերենի փոխադրեց՝ Վաչագան սրկ. Դոխոլյանը

 

 

Եվգինե կույս և Կղոդիա

Այս երկուսը դուստր և մայր են, որոնց ընտանիքի բոլոր անդամները քրիստոնեական չարչարանքների ժամանակ նահատակվել են և հետևաբար բոլորն էլ ընդգրկվել են տոնացույցում: Ընտանիքի հայրը՝ Փիլիպպոսը, մի հռոմեացի ազնվական էր, որը երբ Եգիպտոսի կառավարիչ նշանակվեց (տես գլ. Գ թիվ 2), իր կնոջ Կղոդիայի, դուստր Եվգինեի և երկու արու զավակի հետ տեղափոխվեց Ալեքսանդրիա՝ Եգիպտոսի այն ժամանակվա մայրաքաղաքը: Այս քաղաքը, իր ժամանակին, գիտության մեծ կենտրոն էր, ուստի Եվգինեն, հոր թելադրանքով, հետևեց բարձրագույն ուսմանը: Իր ընթերցանության ընթացքում մի բարի առիթով ձեռքն է ընկնում Պողոս Առաքյալի թղթերի հավաքածուն, որը նա մեծագույն հետաքրքրությամբ կարդաց և այնտեղ արտահայտված գաղափարների ճշմարտության վերաբերյալ իր մոտ համոզմունք ձևավորվեց և որոշեց քրիստոնյա դառնալ: Նաև իրենց տան երկու ներքինիներին էլ համոզեց և նրանց հետ մկրտվեց որպես քրիստոնյա:  Եվգինեն այլևս չցանկանալով տուն վերադառնալ, երկու ներքինիների հետ, որպես տղամարդ, մի վանքում ապաստանեց: Մանկուց ընթերցասեր լինելով, ընթերցեց ամբողջ Աստվածաշունչը և խորապես հմտացավ նրանում և իր Ս. Գրքի գիտությամբ բոլորի սքանչացումը հրավիրեց իր վրա: Վանահոր մահից հետո, Եվգինեն, որը վանքում Եվգինեոս անունն էր կրում, որպես բոլորից խելացի և հոգևոր անձնավորություն՝ վանահայր է ընտրվում: Որոշ ժամանակ հետո, մի կին բուռն կերպով սիրահարվեց նոր վանահորը և երբ վերջինս մերժեց նրա անպարկեշտ առաջարկները, կինը, վրեժ լուծելու համար, որպես իրեն բռնաբարած մեկին, ամբաստանեց նրան Ալեքսանդրիայի եպարքոսի մոտ, որը նույն ինքը՝ Եվգինեի հայրը՝ Փիլիպպոսն էր, որը իր «կորած» աղջկան փնտրելուց ամբողջությամբ հուսալքված, զայրութով էր լցվել քրիստոնյաների հանդեպ, քանզի նրանց էր վերագրում աղջկա «կորած» լինելու պատասխանատվությունը: Ուստի, այս «անբարոյական» վանահորը խայտառակելու և չարաչար պատժելու համար մեծ ատյան հրավիրեց: Երբ Եվգինեն վանական հագուստով ատյան հանվեց, խիստ անարգվեց թե՛ ինքը, թե՛ իր կրոնը և վանականությունը: Վերջ ի վերջո Եվգինեն հարկադրված եղավ խոստովանել իր ով լինելը, ինչը որ ամոթահար արեց անպարկեշտ կնոջն ու հավատքի թշնամիներին և իր ընտանիքն անհուն ուրախությամբ լցվեց: Երբ եպարքոսը մանրամասն տեղեկացավ իր աղջկա պատմությանը, նրա հավատքից և իմաստությունից խորապես ազդվելով, ինքը և իր ամբողջ ընտանիքը քրիստոնյա դարձան և այլևս քաղաքի քրիստոնյաների պաշտպանը դարձավ: Երբ կայսրը տեղեկացավ՝ նրան պաշտոնանկ արեց և նրա հաջորդին հրամայեց սպանել նրան: Իրենց հոր նահատակությունից հետո, ընտանիքը Հռոմ է վերադառնում և որպես քրիստոնյա ձերբակալվում է: Նախ նահատակվեցին երկու ներքինիները և ապա Եվգինե կույսը, ըստ լատինական վկայաբանությունների 200-ական թթ.-երին, ըստ հունականի՝ 180, ըստ մեր հայսմավուրքների՝ 80-ական թթ.-երին:

 

Փիլիպոս Եպարքոս և նրա երկու որդիները

Փիլիպպոսն ու իր կին Կղոդիան Եվգինե նշանավոր կույսի և Սերգիոս և Ապիտոն եղբայրների ծնողներն են, որոնք իրենց երկու ծառաների՝ Պրոստոսի և Հակինթոսի, հետ միասին են տոնվում: Սրանց պատմությունը այնքան սերտորեն է միմյանց հետ միահյուսված, որ դժված է նրանց բաժանել: Այստեղ մենք պիտի ներկայացնենք հորը և իր երկու որդիներին, մյուսներին էլ՝ իրենց համապատասխան գլուխներում:

Փիլիպպոսը Բ դարերում Հռոմում ապրած մի ազնվական է: Այդ օրերի կայսրը Եգիպտոսի եպարքոս է նշանակում նրան: Փիլիպպոսը ամբողջ ընտանիքով մեկնում է: Իրենց աղջիկը՝ Եվգինեն, այնտեղ քրիստոնյա է դառնում և դեպքերը այնպես են դասավորվում, որ ի վերջո ամբողջ ընտանիքը հաջողվում է դարձի բերել: Ալեքսանդրիայի հեթանոս մեծամեծերը կայսրին իրազեկում են սրա մասին: Կայսրը պաշտոնանկության հրահանգ ուղարկեց: Փիլիպպոսը սիրով հրաժարվեց իր պաշտոնից, վաճառեց իր ունեցվածքը և աղքատներին բաժանելով՝ իր ընտանիքով մեկուսացավ քաղաքի քրիստոնեական մասում: Եվ քանի որ Փիլիպպոսը մի իմաստուն և առաքինի մարդ էր, խոսելու և առաջնորդելու շնորհով օժտված, տեղի քրիստոնյաները նրան եպիսկոպոս ընտրեցին, որով էլ աշխարհիկ բարձրաստիճանությունից անցավ հոգևոր առաջնության: Մեծապես օգտակար եղավ իր ժողովրդի համար, մինչև իսկ հիվանդներ և դիվահարներ բժշկելը:

Կայսրը նոր եպարքոս է ուղարկում Եգիպտոս՝ պատվիրելով նրան, որ գաղտնի, առանց ժողովրդի մեջ խռովություն գցելու, մեջտեղից վերացնել տա Փիլիպպոսին: Նոր կայսրն իր մարդկանցից մի քանիսին ուղարկեց, որոնք նոր եպիսկոպոսի մոտ որպես քրիստոնյաներ ներկայացան նրան: Եվ մի օր պատեհ առիթ գտնելով՝ մահացու վիրավորեցին Փիլիպպոսին, որը երեք օր հետո, վկայական պսակների արժանանալով, հոգին ավանդեց:

Փիլիպպոսի որդիները՝ Սերգիոսը և Ապիտոն, իբրև իրենց կյանքը բարեպաշտությամբ ավարտողներ, ևս ընդգրկվել են մեր տոնացույցում:

 

Պրոստոս և Հակինթոս

Առաջին անվան հունական և լատինական տարերակը Պրովստոս է: Սրանք Եվգինե կույսի երկու ներքինի ծառաներն են, որոնք նրա հետ, Եգիպտոսում, քրիստոնյա դարձան և վանք մտան (տես Գլուխ Դ թիվ 3,4): Երբ Եվգինե կույսը իր հոր նահատակությունից հետո Հռոմ վերադարձավ, սրանք էլ նրանց ընկերակցեցին: Հռոմում, Գաղիանոս կայսեր օրոք, որպես քրիստոնյաներ ձերբակալվեցին և կուռքերին զոհ մատուցելը մերժելով՝ նախ անխնա ձաղկման ենթարկվեցին, ապա գլխատվեցին, 262 թ.-ին: Պրոստոսի և Հակինթոսի գերեզմանները, իրենց տապանաքարերով, անաղարտ պահպանված գտնվել են Հռոմում 1845 թ.-ին: Հակինթոսի գերեզմանից գտնվել են սրբի ածխացած ոսկորները, սակայն Պրոստոսի գերեզմանը դատարկ է եղել:

 

«Համաքրիստոնեական Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան1997 

Արևելահայերենի փոխադրեց՝ Վաչագան սրկ. Դոխոլյանը