Աս­տու­ծո խոսքն ու Սուրբ գիր­քը

Փրկու­թյունը տա­րած­վում է քա­րո­զու­թյամբ և յուրացնվում է ճա­նա­չո­ղու­թյամբ, իսկ ճա­նա­չո­ղու­թյունը զար­գաց­նում է մար­դու հո­գու մեջ գի­տակ­ցա­կան հավատք, ո­րով նա մոտե­նում է այն փրկա­րար խոր­հուրդ­նե­րին, ո­րոնք տա­նում են հավա­տա­ցո­ղին դեպի Քրիս­տո­սի հա­ղոր­դակ­ցու­թյունն ու Ս. Հո­գու տա­ճար դարձ­նում: Ու­րեմն նախ պետք է քա­րո­զը լի­նի, որ հավատքն էլ նո­րան հե­տևի: Բայց քա­րոզն էլ պետք է Աս­տու­ծո խոս­քից բղխի, վասնզի Աս­տու­ծո շնոր­հաց խոր­հուրդ­նե­րը մի­միայն Աս­տված կա­րող է ա­մե­նա­հավա­տա­րիմ, ա­մե­նավս­տա­հե­լի և ա­մե­նա­հավա­տա­լի  կեր­պով տալ. ինչ որ Աս­տված չէ տա­լիս ու լոկ մարդ­կա­յին է, այն չի կա­րող մեր հո­գու փրկու­թյան ծա­ռա­յել: Եվ քա­նի որ ա­ռաք­յալ­նե­րը հրա­ման էին ստա­ցել քա­րո­զե­լու, պարզ է, որ Աս­տված յուր խոս­քը կտար նո­ցա, ան­մի­ջա­պես յուր աստվա­ծա­յին լու­սով կլու­սավո­րեր նո­ցա միտքն ու սիր­տը այն­պես, որ նո­քա յուրյանց քա­րո­զու­թյան մեջ ա­զատ կլի­նեին սխալ­նե­րից և փրկու­թյան ճշմա­րիտ ճա­նա­չո­ղու­թյուն կտա­յին ա­մեն­քին: Ա­ռա­քյալ­ներն արդեն նույնիսկ Քրիս­տո­սից ստա­ցել էին քա­րո­զու­թյան կեն­դա­նի հի­մունք­ներ, նո­քա ստա­ցել էին կեն­դա­նի սեր­մեր, ո­րոնք պետք է հետզ­հետե ա­ճեին ու պտուղ­ներ տա­յին, սա­կայն նո­քա այն ժա­մա­նակ միայն կա­րող էին կեն­դա­նա­րար վար­դա­պե­տու­թյան պտուղ­ներ տալ, երբ Քրիս­տո­սի ու­ղար­կած ճշմար­տու­թյան Ս. Հո­գու հո­վա­նու տակ զար­գա­նա­յին: Ա­ռա­քյալ­նե­րը պա­հում էին Քրիս­տո­սի անն­ման խոս­քե­րը յուրյանց հո­գու մեջ, սա­կայն դեռևս չէին հասց­րել կա­տա­րյալ գի­տակ­ցու­թյան և ինք­նու­րույն գոր­ծադ­րու­թյան: Նո­քա պետք է յուրաց­նեին այդ ա­մենն և իբ­րև լու­սո շո­ղեր ար­ձա­կեին, իսկ այդ այն ժա­մա­նակ կլի­ներ, երբ Ս. Հո­գին ա­ճեց­ներ այդ ա­մենն և պայ­ծա­ռաց­ներ ար­դյունավո­րու­թյան հա­մար: Ա­ռա­քյալ­նե­րը դեռ այն­քան պատ­րաստ չէին ե­ղել, որ Քրիս­տոս ամեն ինչ ա­սեր նո­ցա, ուստիև հայտ­նեց. «Եւս բա­զում ինչ ու­նիմ ա­սել ձեզ, այլ ոչ կա­րէք հան­դար­տել այժ­միկ: Յոր­ժամ ե­կես­ցէ նա` Հո­գին ճշմար­տու­թեան, ա­ռաջ­նոր­դես­ցէ ձեզ ա­մե­նայն ճշմար­տու­թեամբ. զի ոչ ե­թէ յանձ­նէ ինչ խօ­սի­ցի, այլ զոր լսի­ցէ` խօ­սի­ցի, եւ զգա­լոցն պատ­մես­ցէ ձեզ: Նա զիս փա­ռա­ւո­րես­ցէ, զի յիմ­մէ ան­տի առ­նու­ցու եւ պատ­մես­ցէ ձեզ» (Հովհ., ԺԶ 22): Նո­քա մի­միայն Ս. Հո­գու հո­վա­նու տակ պետք է հաս­կա­նա­յին Քրիս­տո­սի ա­սած­ներն ու վերս­տին հիշեին[1] այն­պես, որ նո­ցա բո­լոր քա­րո­զած­նե­րը նույնիսկ Քրիս­տո­սի քա­րո­զած­նե­րը լի­նեին, նույնիսկ իբ­րև Քրիս­տո­սի ա­սած­ներն ըն­դու­նեին, որ­պես Քրիս­տոս էլ ա­սում է նո­ցա. «Որ ձեզ լսէ, ինձ լսէ, եւ որ զձեզ ա­նար­գէ, զիս ա­նար­գէ...» (Ղուկ., Ժ 16): Այս խոս­քի գի­տակ­ցու­թյունը պինդ պա­հում էին ա­ռա­քյալ­նե­րը` զա­նա­զա­նու­թյուն ո­րո­շե­լով մին­չև ան­գամ յուրյանց և Քրիս­տո­սի հատուկ խոս­քե­րի մեջ (Ա Կոր., Է 6):

Որ­քան էլ հրաշք­ներ գոր­ծեց Աս­տու­ծո խոսքն ա­ռա­քե­լոց` կեն­դա­նի քա­րո­զու­թյան մեջ, այ­նով հան­դերձ զա­նա­զան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի շա­հե­րը պա­հան­ջե­ցին բա­ցա­կա­յող ա­ռա­քյալ­նե­րից խրա­տել հե­ռուստ յուրյանց հավա­տա­ցող հա­մայնք­նե­րը և հիշեց­նել նո­ցա բազ­միցս ա­սված­նե­րը: Թեև գրված­քը չէր կա­րող երբեք կեն­դա­նի քա­րո­զի տե­ղը տալ, սա­կայն և այն­պես ա­ռա­քյալ­նե­րը բար­վոք հա­մա­րե­ցին թղթե­րով նո­րո­գել հավա­տա­ցյալ­նե­րի մեջ յուրյանց քա­րո­զու­թյան հիմ­նա­կան կետե­րը կամ այն ամենը, ինչ որ հե­տաձ­գել մին­չև յուրյանց այ­ցե­լու­թյունն անհ­նար էր կամ վտան­գավոր: Այդ թղթե­րը ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում շա­տա­ցան և ա­պա, ամ­փո­փվելով Հին Կտա­կա­րա­նի ժո­ղո­վա­ծվի հետ, պահ­պա­նվե­ցան ե­կե­ղե­ցում իբ­րև Աս­տու­ծո Նոր Ուխ­տի հիմ­նա­կան վար­դա­պե­տու­թյան հա­րա­զատ ար­ձա­նագ­րու­թյուն­ներ:

Եվ ա­հա ինչ­պես որ Ս. Հո­գին դա­րեր շա­րու­նակ տվել է մեզ Աս­տու­ծո խոս­քը, Աս­տու­ծո նա­խա­պատ­րաստա­կան հայտ­նու­թյունը մար­գա­րե­նե­րի բե­րա­նով[2], միևնույն Ս. Հո­գին տվավ մեզ Աս­տու­ծո կա­տա­րյալ հայտ­նու­թյունը, Աս­տու­ծո խոսքն, Աս­տու­ծո Ավե­տա­րա­նը[3] Ս. ա­ռա­քյալ­նե­րի մի­ջո­ցով: Ուստիև Պո­ղոս ա­ռաք­յալը գրում է յուր ա­շա­կեր­տին. «Ի ման­կու­թե­նէ զգիրս սուրբս գի­տես, որ կա­րող են ի­մաստուն առ­նել զքեզ ի փրկու­թիւն ի ձեռն հա­ւա­տոցն, որ ի Քրիս­տոս Յի­սուս: Ա­մե­նայն գիրք աստուա­ծա­շունչք եւ օգ­տա­կարք ի վար­դա­պե­տու­թիւն են եւ ի յան­դի­մա­նու­թիւն եւ յուղ­ղու­թիւն եւ ի խրատ ար­դա­րու­թեան. Զի կա­տա­րեալ ի­ցէ մարդն Աս­տու­ծոյ յա­մե­նայն գործս բա­րու­թեան հաստա­տեալ» (Բ Տիմ., Գ 15): Այն, ինչ որ մարդ յուր մարմ­նավոր աչ­քով տես­նել չի կա­րող և ա­կան­ջով լսել չի կա­րող, այն, որ աստվա­ծա­յին գաղտ­նյաց է վե­րա­բե­րում և աստվա­ծա­յին սրբու­թյան շրջա­նին է պատ­կա­նում, այդ է, որ տվել են մեզ հե­ղի­նակ­նե­րը Ս. Հո­գով ու միշտ շեշ­տել են, թե` «մեք զմիտս Քրիս­տո­սի ու­նիմք» (Ա Կոր., Բ 16): Նո­քա տվել են մեզ այն, ո­րին ամ­բողջ մարդ­կու­թյունը կա­րոտել է և Աս­տվա­ծա­նից սպա­սել: «Այլ մեք ոչ ե­թէ զհո­գի աշ­խար­հիս ա­ռաք, այլ զՀո­գին, որ յԱս­տու­ծոյ, զի ծա­նի­ցուք զայն, որ յԱս­տու­ծոյն շնոր­հե­ցաւ մեզ: Եւ զոր խօ­սիմքս` ոչ ե­թէ մար­դե­ղէն ուս­մամբ ճար­տա­րու­թեամբ բա­նից, այլ վար­դա­պե­տու­թեամբ Հոգ­ւոյն, ընդ հո­գե­ւորս զհո­գե­ւորսն հա­մե­մա­տեմք», - ա­սում է Ս. Պո­ղոս (Ա Կոր., Բ 13): Ար­դա­րև` չնա­յե­լով ա­ռա­քյալ­նե­րի այն շրջա­նին, ո­րից նո­քա դուրս են ե­կել, նո­քա կա­տա­րյալ վստա­հու­թյամբ քա­րո­զում են Աս­տու­ծո խոս­քը, ոչ մի դեպ­քում չեն տա­րա­կու­սում և չեն դե­տևում, վասնզի գի­տեն, որ Ս. Հո­գին է յուրյանց մեջ խոսում, որ­պես խոս­տա­ցել էր Քրիս­տոս, «ոչ ե­թէ դուք ի­ցէք, որ խօ­սի­ցիքն, այլ Հո­գին Հօր ձե­րոյ, որ խօ­սի­ցի ի ձեզ»[4]: Այս է, որ դավա­նում ենք Հավա­տամ­քում. «Հա­ւա­տամք եւ ի Ս. Հո­գին... որ խօ­սե­ցաւ յօ­րէնս եւ ի մար­գա­րէս եւ յա­ւե­տա­րանս, որ էջն ի Յոր­դա­նան, քա­րո­զեաց զա­ռա­քեալն...»:

Բայց Ս. Հո­գու այս խոսե­լը մի մե­քե­նա­յա­կան թե­լադ­րու­թյուն չպետք է հաս­կա­նալ` ըստ մո­լո­րու­թյան Հռովմեական ե­կե­ղե­ցու, ինչ­պես և հին բո­ղո­քա­կա­նաց, որ Ս. Գրքի բա­ռե­րը, տա­ռերն ու մին­չև ան­գամ կետերն ու ստո­րա­կետ­նե­րը Ս. Հո­գու թե­լադ­րած և հե­ղի­նակ­նե­րի ձեռ­քով մե­քե­նա­յա­պես գրված են հա­մա­րում^53*: Մենք արդեն տե­սանք, որ ա­ռա­քյալ­նե­րը նույնիսկ հատկա­պես յուր­յանց ա­սած­նե­րը տար­բե­րում են Քրիս­տո­սի հրա­ման­նե­րից, այլև կեն­սա­կան զա­նա­զան պա­րա­գայք, ո­րոնք Աս­տու­ծո փրկու­թյան հայտ­նու­թյան չեն վե­րա­բե­րում, չեն կա­րող Ս. Հո­գու թե­լադ­րու­թյունը լի­նել: Նույն­պես և հե­ղի­նակ­նե­րի խոս­քի ձևը, ո­ճե­րի տար­բե­րու­թյունը, բնավո­րու­թյան հատուկ ար­տա­հայտու­թյունն և այլն բո­լո­րո­վին զա­նա­զան են և նոր ա­պա­ցույց այդ մո­լո­րու­թյան դեմ. Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունը նո­րա հա­մար չէ, որ ոչն­չաց­նե մար­դու ան­հա­տա­կա­նու­թյունը:

Հռովմեական ե­կե­ղե­ցու հա­կա­ռակ բո­ղո­քա­կանք Ս. Հո­գու այդ խոսե­լը մի մաս­նավոր ներշն­չումն են հա­մա­րում` ա­սե­լով, թե Ս. Հոգ­վով է այն, ինչ որ հար­կավոր է ան­հա­տի ե­րա­նու­թյան: Սա­կայն Ս. Գրքում շատ բան կա, որ ան­հա­տը չէ կար­դում, բայց յուր հավատ­քով ե­րա­նե­լի է, կամ ավե­լի է ա­սված, քան թե ան­հա­տին անհ­րա­ժեշտ է: Ու­րեմն հավա­տա­ցյալը չի կա­րող չափ լի­նել Ս. Գրքի ար­ժա­նի­քը ո­րո­շե­լու հա­մար, իսկ ե­թե այդ­պես լի­նի, Ս. Գիր­քը կեն­թար­կվի ան­հա­տի քմա­հա­ճու­թյան, ինչ­պես այդ սո­վո­րա­կան է բո­ղո­քա­կան­նե­րի մեջ, և ոչ թե ան­հա­տը կեն­թար­կվի Ս. Գրքին: Առ­հա­սա­րակ նկա­տված է, որ ա­րևմ­տյան` թե՛ Հռովմե­ա­կան և թե՛ 0րթո­դոքս ե­կե­ղե­ցի­նե­րը շեշ­տում են այն, թե Ս. Գիր­­քը Աս­տու­ծո խոսքն է, իսկ բո­ղո­քա­կանք` այն, թե Ս. Գիր­քը բո­վան­դա­կում է Աս­տու­ծո խոս­քը: Մինչ­դեռ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին պնդում է, որ Ս. Գիր­քը Աս­տու­ծո խոսքն է և բո­վան­դա­կում է Աս­տու­ծո խոս­քը` ճա­նա­չե­լով թե՛ նո­րա միու­թյունը և թե՛ տար­բե­րու­թյուն­նե­րը` ըստ Քրիս­տո­սի աստված­մարդ­կա­յին բնու­թյան միու­թյան (Ա Կոր., Է 6): Ս. Գիրքն ու­րեմն Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյան հիմ­նա­կան ար­ձա­նագ­րու­թյունն է կամ Ս. Հո­գու ներշնչ­մամբ աստվա­ծա­յին հայտ­նու­թյան հավա­տա­րիմ ճշմար­տա­խոսու­թյուն է` ըստ Ս.Գրոց և ա­ռա­քե­լա­կան մտաց:

Բայց Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին, ավե­լի ևս ա­ռաջ գնա­լով, շեղ­վում է քրիս­տո­նեա­կան փրկու­թյան սկզբուն­քից ևս, ըստ ո­րում, ԺԳ. դա­րից սկսած նախ` ար­գե­լեց Ս. Գիր­քը կեն­դա­նի լե­զվի թարգ­մա­նել (Տու­լու­զյան ժո­ղո­վով), երկ­րորդ` Վուլ­գա­տա կո­չված լա­տին թարգ­մա­նու­թյունն իբ­րև թարգ­մա­նու­թյուն հա­մա­րեց միակ բա­ռա­ցի ներշն­չվա­ծը (ԺԶ. դար, Տրիդ. ժող.), եր­րորդ` նո­րա մի­ջի գրքե­րը կա­նո­նա­կան ճա­նա­չեց և վեր­ջա­պես աշ­խար­հա­կան­նե­րին ար­գե­լեց Ս. Գիրք կար­դալ ա­ռանց ա­ռան­ձին թույլ­­տվու­թյան: Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին ժո­ղովր­դի վրա հո­գևո­րա­կան­նե­րի բռնու­թյունը պինդ պա­հե­լու նպա­տա­կով վնա­սա­կար է հա­մա­րում Ս. Գրքի ըն­թեր­ցա­նու­թյունն և միայն վստա­հե­լի մարդ­­­կանց է ա­ռան­ձին թույլտ­վու­թյուն ա­նում, այն­պես Պիոս Թ. նախ­կին քա­հա­նա­յա­պե­տը մի չա­րիք է հա­մա­րում Բի­բ­լիա­կան ըն­կե­րու­թյուն­­ներն, ո­րոնք մին­չև այժմ մոտ 400 լե­զվով Ս. Գիրք են տա­րա­ծել:

Ավե­լորդ է մի առ մի խոսել այս ակ­նե­րև մո­լո­րու­թյանց վրա: Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, դա­տա­պար­տե­լով կույր հավատ­քը և քա­ջա­լե­րե­լով գի­տակ­ցա­կան ճշմար­տա­սի­րու­թյունն, անհ­րա­ժեշտ է հա­մա­րում հավա­տա­ցյալ­նե­րի հա­մար Ս. Գրքի ըն­թեր­ցա­նու­թյունն և ու­սում­նա­սի­րու­թյունն`[5] ըստ Քրիս­տո­սի և նո­րա ս. ա­ռա­քյալ­նե­րի պա­տվե­րին[6]: Ս. Գիր­քը գրված է Ե­կե­ղե­ցու ղե­կա­վա­րու­թյան հա­մար ի փրկու­թյուն յուրա­քան­չյուր հավա­տաց­յալի[7]: Եվ ո­րով­հե­տև ըն­թեր­ցո­ղի հա­մար սկզբունք է «որ ըն­թեռ­նուն` ի միտ առ­ցէ» (Մատթ., ԻԴ 15), Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին միշտ հարց­նող է յուր հավա­տա­ցյալ ան­դա­մից` «գի­տի­ցե՞ս արդեօք զոր ըն­թեռ­նուսդ», և լսե­լով` «Զիա՞րդ կա­րի­ցեմ, ե­թէ ոք ոչ ա­ռաջ­նոր­դես­ցէ ինձ» (Գործք, Ը 30), ա­ռաջ­նոր­դում է նո­րան և բա­ցատ­րում` ըստ ա­ռա­քյալ­նե­րի և Ս. Հայ­րե­րի ճշմա­րիտ սկզբունք­նե­րին, քա­նի որ Աս­տու­ծո խոս­քի քա­րո­զու­թյամբ պետք է լի­նի փրկու­թյուն, լույս ու հառաջա­դի­մու­թյուն` ըստ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հիմ­նադ­րու­թյան աստվա­ծա­յին հրա­մա­նին ևս: Այդ­պես ո­րո­շեց Ս. Գրի­գոր Լու­սավոր­չի ա­ռաջ­նոր­դո­ղը. «Զբա­զում ժա­մա­նակս ա­ճե­ցու­ցա­նէ քա­րո­զու­թիւն, եւ ծնա­նին նոր ծնունդ նո­րո­գու­թեան, եւ բազ­մա­ցու­ցա­նէ մկրտու­թիւն»: «Զի բժշկես­ցին հա­րուա­ծեալքն, եւ քա­րո­զու­թեանն յա­ջո­ղուած յա­ռա­ջա­դէմ լի­ցի հա­նա­պա­զոր­դու­թեամբ օ­րըս­տօ­րէ հա­սա­նել ա­մե­նե­ցուն ի չափ կա­տար­ման հա­սա­կի հա­ւա­տոցն Քրիս­տո­սի» (Ա­գաթ., 438):

Ու­րեմն, ըստ Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցուն, ա­մե­նայն մարդ պետք է կար­դա Ս. Գիրքն, որ ան­հատ­նում աղ­բյուր է մխի­թա­րու­թյան ու քա­ջա­լե­րու­թյան, զորաց­ման ու դաստիա­րա­կու­թյան, ամեն դրու­թյան ու հարա­բե­րու­թյան մեջ կյան­քի մի ու­ղիղ շավիղ է, եր­ջան­կու­թյան ու­ղե­ցույց է և դաստիա­րակ է ա­մե­նայն ժա­մա­նա­կի ու հա­սա­կի հա­մար: Նա մեր հո­գուն բո­լո­րո­վին ըն­տա­նի է, բայցև որ­քան կար­դում ենք, վերջ­նա­կա­նա­պես չենք կա­րո­ղա­նում նո­րա բո­լոր մտքե­րի խո­րու­թյունը թա­փան­ցել, որ­քան հարս­տա­նում ենք աստվա­ծա­յին խո­րին մտքե­րով, է­լի մե­ծա­մեծ հարս­տու­թյուն­ներ ենք գտնում նո­րա մեջ և ե­թե սրտանց նվիր­վում ենք նո­րան, մեր հո­գևոր ա­մա­յու­թյունը վե­րաց­նում ենք նո­րա­նով[8]: Նո­րա մի­ջից ամեն դա­րում բղխում է աստվա­ծա­յին նո­րա­նոր ի­մաստու­թյուն ու ճա­նա­չո­ղու­թյուն: Նո­րա ի­մաստու­թյունն ու ճա­նա­չո­ղու­թյունը քրիս­տո­նեա­կան ճշմա­րիտ կյան­քի ա­մե­նապտ­ղա­բեր հարս­տու­թյուն­ներ են ե­ղել, և քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցին յուր բո­լոր բա­րե­զար­դու­թյամբ կա­ռու­ցվել է նո­րա սկզբանց վրա, ո­րոն­ցից երբեք չպետք է շե­ղվի:

Ա­ռա­քյալ­նե­րի ա­շա­կերտ­նե­րի` ինչ­պես Կղե­մես Հռով­մա­յե­ցու, Իգ­նա­տիոս Ան­տիո­քա­ցու, Պո­ղի­կար­պոս Զմյուռ­նիա­ցու և այ­լոց գրված­ներն էլ մեծ տար­բե­րու­թյուն ու­նին ա­ռա­քյալ­նե­րի թղթե­րից: Եվ որպեսզի մար­դիկ լավ տես­նեն Ս. Գրքի աստվա­ծա­յին անն­ման ծա­գումն ու հավի­տե­նա­կան ճշմար­տու­թյունը, պետք է շա­րու­նակ մտա­խոհ լի­նին նո­րա ման­րա­մաս­նու­թյանց, քննեն ու զննեն ըստ ա­ռա­քե­լա­կան մտաց և կտես­նեն, որ այդ ժո­ղո­վա­ծու գրված­քի մեջ Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունը կա­տա­րյալ միու­թյամբ, ներ­դաշ­նա­կու­թյամբ ու ճշմար­տու­թյամբ ըն­թա­նում է սկզբից մին­չև վերջն և ա­մե­նայն ազ­գի, տե­ղի ու ժա­մա­նա­կի հավա­տաց­յալ­նե­րին տա­նում դեպի կա­տա­րումն աստվա­ծա­յին ի­մաստու­թյան ա­մե­նա­փայ­լուն հառաջա­դի­մու­թյան զար­գաց­մամբ: Ս. Գիրքն է մեր հավատ­քի, ա­ռա­քի­նու­թյան և աստվա­ծա­հա­ճո կյան­քի ու­սու­ցի­չը. նա է մեր մտքի, սրտի ու կամ­քի դաստիա­րակն, ո­րի մի խե­լա­հաս հա­սա­րակ ըն­թեր­ցա­նու­թյունն ան­գամ ցույց է տա­լիս յուր վե­հու­թյունն ու աստվա­ծա­յին բարձ­րու­թյունը: Ըստ ո­րում, նո­րա աստվա­ծայ­նու­թյունը նկա­տում ենք ոչ միայն ու­րիշ գրված­նե­րի հա­մե­մա­տու­թյամբ, այլև յուր ներ­քին ուժով` ըստ ա­ռա­քյալի ա­սու­թյան. «Քան­զի կեն­դա­նի է բանն Աս­տու­ծոյ եւ ազ­դող եւ հա­տու, քան զա­մե­նայն սուր երկ­սայ­րի, եւ ան­ցա­նէ մին­չեւ զո­րո­շումն շնչոյ եւ ոգ­ւոյ եւ յօ­դից եւ ուղ­ղոյ, եւ քննիչ է մտաց եւ խորհրդոց սրտից»: Նո­րա մեջ է Աս­տու­ծո զորու­թյունը, բայց ոչ թե լոկ խոսքն է զորավոր, «Զի ոչ ե­թէ բա­նիւք է ար­քա­յու­թիւնն Աս­տու­ծոյ, այլ զօ­րու­թեամբ»[9]: Վաս­ն ո­րո և սկզբից ի վեր Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու ժա­մա­սա­ցու­թյան և ամեն կար­գի մի մեծ մա­սը Ս. Գրքի ըն­թեր­ցա­նու­թյունն է կազ­մում[10]: Ըստ այսմ և ի­րավամբ կոչ­վում է այդ Ս. Գիրքն «աստվա­ծա­շունչ», ո­րով և պար­զա­պես ո­րոշ­վում է առ­հա­սա­րակ Ս. Գրքի նպա­տա­կը յուրա­քան­չյուրիս հա­մար: Կամ ինչ­պես Ս. Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցին է ա­սում. «Արդ` որ­պէս որք ի մօ­րէ կա­թանցն եւ ի սննդե­նէ նո­րա օ­տա­րա­նանն եւ զմահ կրեն, նոյն­պէս եւ որք` յԵ­կե­ղեց­ւոյ եւ ի նո­րա ստեանցն եւ ի հո­գե­ւոր կե­րակ­րոցն ի գրոց, որ է ստինք Ե­կե­ղեց­ւոյ, օ­տա­րա­նան եւ ոչ փա­փաք­մամբ եւ բաղ­ձա­նօք մտա­նեն ի նա` եւ կե­րակ­րին ի նմա գրովք, ոչ կա­րեն կեալ, այլ մե­ռա­նին զան­մահ մահն»[11]: Հե­տևա­բար յուրա­քան­չյուր հա­յի հա­մար մի սկզբունք պետք է լի­նի այն, որ Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու հիմ­քումն է դրոշ­մված. «Գիրք են մեր վար­դա­պետք, եւ ի ձեռն նո­ցա զյա­ւի­տե­նից զյոյսն ըն­կալ­ցուք, եւ նո­քոք վա­րես­ցուք յաշ­խար­հի»[12]: