«Ավերումն դժոխոց» դրվագի պատկերագրությունը

Տնօրինական պատկերաշարում «Ավերումն դժոխոց» դրվագը Քրիստոսի փրկագործման առաքելության լրումն է հայտնանշում: Քրիստոս խաչելությամբ բացեց դրախտի դռները, որ փակվել էին Ադամին վտարելու պատճառով, գերեզման դրվելով, իջավ դժոխք և ավերեց այն, ու դուրս հանեց այնտեղ բանտված արդարների հոգիները, կատարվեց Եսայի մարգարեի կանխասացությունը, թե՝ խավարում նստած ժողովուրդը տեսավ մեծ Լույսը (Եսայի 9:2):

Եթե մինչ այդ, ինչպես վկայում են Քրիստոսի կատարած մի շարք հրաշքները, մեռյալը ստանում էր միայն մարմնական կենդանություն և հետո դարձյալ մահանում, ապա դժոխքի ավերումով հանգուցյալի հոգին զգեստավորվում է անապականությամբ՝ ժառանգելով անմահություն: Աստվածաշնչում բացակայում է խաչելությունից հետո Քրիստոսի դժոխք իջնելու և այն ավերելու մասին դրվագի նկարագրությունը, կարելի է հանդիպել միայն մի քանի ակնարկների, որոնք են՝ «Աղաղակեցին Տիրոջն իրենց նեղության մեջ, և նա ազատեց նրանց իրենց վշտերից: Նրանց փրկեց խավարից ու մահվան ստվերներից և փշրեց շղթաները նրանց: Թող մարդկանց որդիները գոհություն մատուցեն Տիրոջը նրա ողորմությունների և հրաշագործությունների համար» (Սաղմոս 106:13-15): «Ես դժոխքից կազատեմ նրանց և մահից կփրկեմ նրանց: Որտե՞ղ է քո հաղթանակը, մա՛հ, որտե՞ղ է քո խայթոցը, դժո՛խք» (Օսէէ 13:14): «Եվ հոգով էլ գնաց քարոզեց բանտարկված հոգիներին, որոնք մի ժամանակ մերժել էին հնազանդվել Աստծուն…» (Ա Պետրոս 3:19-20): «Արդ, քանի որ այս զավակները մարդիկ են, մարմնով և արյամբ, Քրիստոս Ինքն էլ նմանվեց նրանց, հաղորդակից եղավ նրանց մարդկային բնությանը, որպեսզի Իր մահով ոչնչացնի սատանային, որ մահվան իշխանությունն ուներ, և ազատագրի նրանց, որոնք ստրուկների նման իրենց ամբողջ կյանքն անց էին կացնում մահվան երկյուղով» (Եբր. 2:14-15): Բացի աստվածաշնչյան վերոհիշյալ բնագրերից, «Ավերումն դժոխոց» դրվագի պատկերագրական աղբյուրներից են նաև Նիկոդեմոսի անվավեր ավետարանը, Պողոս Սամոստացու, Մելիտոս Սարդիկեցու, Եփրեմ Ասորու, Կյուրեղ Երուսաղեմացու, Ռոմանոս Քաղցրերգուի, Հովհան Դամասկացու և այլոց երկերը:

Ինչպես Հովնան մարգարեն երեք օր ու գիշեր կետի փորի մեջ էր, նույնպես և Մարդու Որդին երկրի ընդերքում կլինի երեք օր ու գիշեր: Եկեղեցական մեկնիչները Հովնան մարգարեի հետ մի քանի զուգահեռներ են անում. Հովնանը ննջեց նավի վրա փոթորկի ժամանակ, Հիսուսը՝ խաչափայտի, Հովնանը ծովը նետվեց, Քրիստոս՝ թաղվեց, Հովնանին կետը կուլ տվեց, Քրիստոս դժոխք իջավ, Հովնանը կետի փորում, իսկ Քրիստոս գերեզմանում և դժոխքում մարմնով անապական մնաց, Հովնանին կետը երեք օր հետո ցամաք նետեց, Հիսուս երեք օր հետո հարություն առավ:

Դժոխքի ավերման թեմայով նկարների պատկերագրական կոմպոզիցիան կազմված է հետևյալ կերպ. Քրիստոս, իջնելով դժոխքի խորխորատները, ավերում է այն և Ադամի ձեռքը բռնած դուրս է հանում դժոխքից: Ադամին դժոխքից հանելով՝ կատարվեցին սաղմոսաց գրքի հետևյալ տողերը. «Մեծ եղավ Քո ողորմությունն իմ հանդեպ, հոգիս փրկեցիր խոր դժոխքից» (Սաղմոս 85:13): Ադամի հետ է նաև Եվան:

Դժոխքից ազատվողները ներկայացվում են երկու խմբով. մի խմբում Ադամն է, Նոյը, նախահայրերն ու նահապետները, մյուսում՝ ծերունազարդ Դավիթ մարգարեն, Սողոմոն իմաստունը, թագավորներն ու մարգարեները, այս խմբում է նաև Հովհաննես Մկրտիչը՝ պատկերված անապատականի այն տեսքով, որով ներկայացված է մկրտության տեսարանում: 11-րդ դարի հեղինակ Անանիա Սանահնեցին գրում է, որ Եղիան կառքով երկինք վերացավ՝ Տիրոջ գալստյան մասին ավետելու հրեշտակներին, իսկ Հովհաննես Մկրտիչը դժոխք իջավ՝ քարոզելու այնտեղ բանտվածներին, որի քարոզության ժամանակ անսովոր լույս է ծագում և դժոխքի դարպասները խորտակվում են: Դավիթ սաղմոսերգուն հիշվում է, քանի որ առաջինը նա խոսեց դժոխքից ազատվելու մասին և նրա պատկերման մատենագրական բուն ակունքը սաղմոսերգուի հետևյալ արտահայտությունն է. «Դժոխքում չես թողնի դու ինձ, և քո սրբին ապականություն տեսնել չես տա» (Սաղմոս 14:10):

Դավիթ մարգարեի՝ «Դժոխքի դռները խորտակեց և երկաթյա նիգերը փշրեց» (Սաղմոս 106:16) խոսքերի հետևողությամբ Քրիստոս կանգնած է դժոխքի խորտակված դռների, հաղթված սատանայի ու նրա իշխանության վրա կամ դրանք կոխկրտելով անցնում է: Իսկ խորտակված դռների շուրջը թափված են փշրված նիգերը, դռների ցիր ու ցան եղած բանալիներն ու կողպեքները և չարչարանքների գործիքները: Փշրված դռների և կամ Քրիստոսի խաչափայտի տակ ճզմված սատանան՝ կապված և հանգույց ընկած, խորհրդանշում է նրա զորության կապվելը և ի չիք դառնալը: Միջնադարյան հեղինակները գրում են, որ երբ խորտակվում են դժոխքի դռները և կապվում է սատանան, չար ուժերն սկսում են կոծել իրենց պարտությունը, ուստի եվրոպական արվեստում պատկերվում են նաև սատանայի արբանյակները, ովքեր չարությամբ նայում են դժոխքից ազատագրվող հոգիներին: Ս. Գրիգոր Տաթևացին աստվածաբանական մեկնության է ենթարկում այս իրականությունը՝ պղնձե դռները և երկաթե նիգերը նույնացնելով մեղքի հետ. «Ամուրն սատանայի է ներքին դժոխքն, ուր են դրունք պղնձիք եւ նիգք երկաթիք, որ է մեղքն մեծամեծք…» (Գիրք Հարցմանց): Դժոխքի խորքում ստվերային ուրվագծերով երևում են այն մեղավորները, ովքեր ծանր հանցանքների պատճառով գամված և անհաղորդ մնացին փրկությանը:

Ըստ Նիկոդեմոսի անվավեր ավետարանի, որն «Ավերումն դժոխոց»-ի վաղագույն և գլխավոր մատենագրական աղբյուրն է՝ դժոխքում գտնվող արդարներն անձկորեն սպասում են Փրկչի էջքին: Հանկարծ երկնային լույսը լուսավորում է դժոխքի բոլոր կողմերը: Առաջինն այն ընկալում է Ադամը՝ երկար սպասումից հետո տեսնելով հուսո ճառագայթը: Եսայի մարգարեի և Հովհաննես Մկրտչի հետ խնդության ձայն են բարձրացնում մարգարեները: Ահ ու սարսափի մեջ են չար ուժերը, որոնք իրենց պարտությունն են խոստովանում: Քրիստոս աջ ձեռքով բարձրացնում է Ադամին, որից հետո սկսվում է հաղթերթը դեպի դրախտ: Դավիթը, Միքիան և բոլոր մարգարեները երգում են ուրախության երգեր: Նիկոդեմոսի անվավեր ավետարանից են օգտվել Եղիշեն և Զաքարիա Ձագեցի կաթողիկոսը՝ Քրիստոսի թաղմանը նվիրված իրենց ճառերը գրելիս:

Հայկական մանրանկարչության մեջ դժոխքի ավերման թեմայով կատարված առաջին պատկերները մեզ են հասել 11-րդ դարում գրված և նկարազարդված երեք Ավետարաններից, որոնցից մեկն այժմ պահվում է Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց վանքում: Թե՛ այս, և թե՛ մյուս երկու Ավետարաններում արդեն ձևավորված է դժոխքի ավերման պատկերագրական կանոնը: Ուշագրավ է հատկապես 13-րդ դարում՝ 1262 թ-ին գրված Թարգմանչաց Ավետարանում առկա դժոխքի ավերման պատկերը. Քրիստոս մի ձեռքով դուրս է հանում Ադամին, մյուսով՝ օրհնում դժոխքից ելնողներին: Փրկչի գլխավերևում՝ երկնային կապույտում, հրեշտակը խաչ է բռնել, կենտրոնական մասում պարզված խաչը հիշեցնում է Հիսուսի խոսքերը, թե երկնքի վրա Մարդու Որդու նշանը պիտի երևա (Մատթ. 24:30): Մանրանկարում իշխում են մուգ գույները, որը պայմանավորված է ոչ միայն դժոխքի խավարով, այլև խորհրդանշում է այն, որ դժոխքի ավերումը գիշերը եղավ, ինչպես որ Քրիստոս գիշերը ծնվեց և գիշերը հարություն առավ: Քրիստոսի աջ և ձախ կողմերում երկու ժայռ է վեր բարձրանում՝ կարծես Նա կիսել, երկու մասի է բաժանել ժայռերը և իջել դժոխքի խորխորատները՝ համաձայն Եսայի մարգարեի խոսքերի. «Ես կընթանամ քո առջևից, կհարթեցնեմ լեռները, կխորտակեմ պղնձե դռները և կփշրեմ երկաթե նիգերը» (Եսայի 45:2):

Ադամը, քանի որ մարդկության նախահայրն է, պատկերվում է բոլորից տարեց, ուժասպառ ու հոգնատանջ, բայց և հույսով Փրկչին դիմող: Հաճախ նա մյուսներից ավելի փոքր է և դուրս է գալիս դժոխքի խորքերից, քանի որ առաջինն էր գնացել դժոխք և հետո սատանան նրան ամենախորքում էր պահում, որպեսզի նրա միջոցով գամված պահի ողջ մարդկությանը: Այս պատճառով Քրիստոս առաջինը Ադամին հանեց: Եվան պատկերվում է Ադամի թևը բռնած, իսկ մյուսները նրանց թիկունքում: Քրիստոսի կողքին, որպես եկեղեցու գլխավոր բարեխոս, երբեմն պատկերվում է Տիրամայրը, ով իր Միածին Որդու առջև բարեխոսում է մեղավորների հոգիների փրկության համար: Մի շարք մանրանկարներում Ադամը պատկերվում է վիշապի երախում, իսկ մյուս բանտվածներին վիշապը պատել է իր գալարներով:

Դժոխքի ավերման պատմողական բնույթի մի շարք մանրանկարների վերևում գրված է ոչ թե ավերումն, այլ՝ ավարումն, դա ամենևին էլ ավերել բառի աղճատված կամ սխալագիր ձևը չէ: Քրիստոս դժոխքի և մահվան իշխանությունից որպես Իր բաժին և ավար դուրս հանեց արդարների հոգիները, ինչպես Պողոս առաքյալի եփեսացիներին ուղղված թղթում է ասվում. «Ելավ բարձունքները՝ բազմաթիվ գերիներ տանելով իր հետ, և պարգևներ բաշխեց մարդկանց» (Եփեսացիներ 4:8): Դժոխքի ավերումը դարձավ նաև հարության ավետիսը և ինչպես որ Գաբրիել հրեշտակը սրբուհի Կույսին տվեց Ծննդյան ավետիսը, նույն ձևով Քրիստոս դժոխքում գտնվողներին նրանց փրկության և ազատության ավետիսն է տալիս Իր հրաշափառ հարությամբ, որի համար տերունական պատկերներում դժոխքի ավերմանը հաջորդում է հարությունը:

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը