Խնկարկություն

Խունկի պատրաստումը և խորհուրդը

Երկար դարերի, հազարամյակների պատմություն ունեն անուշաբույր խեժերը, որոնք օգտագործվել են բոլոր ժամանակներում, նույնիսկ նախաքրիստոնեական շրջանում:

Խունկը որևէ տեղ չի աճում, այն ստացվում է տարբեր խեժերի խառնուրդից: Կան բույսեր աշխարհի տարբեր տեղերում աճող, որոնց կեղևը հատելիս բնափայտից արտազատվում են հեղուկ ձյութեր, որոնք արագորեն պնդանում են՝ վերածվելով խեժի գունավոր կտորների, իսկ տաքացնելիս հաճելի բույր են արձակում: Անկախ իրենց զանազան անուններից, կրոնական կիրառության մեջ դրանք բոլորն էլ կրում են «խունկ» ընդհանուր անվանումը, իսկ նրանց բույրը սրբավայրերում տարածելը կոչվում է խնկարկություն: Հայտնի հույն պատմագիր Քսենոփոնը, ով ապրել է Քրիստոսի ծննդից երեք դար առաջ իր «Անաբասիս» գրքում գովեստով է խոսում անուշաբույր խնկերի մասին, որոնք պատրաստվում են Հայաստանում: Այդ ծառատեսակը պիստակենի բթատերևն է, որ շատ սահմանափակ տարածում ունի:

«Վերցրո՛ւ անուշաբույր համեմունքներ. ստաշխ, եղնգաքար, անուշաբույր քաղբան և մաքուր կնդրուկ: Դրանք թող քաշով իրար հավասար լինեն: Դրանք իրար խառնելով՝ մաքուր սուրբ խունկ կպատրաստես: Դրանք մանր կաղաս և կդնես վկայության դիմաց՝ վկայության խորանի մեջ, ուր պիտի երևամ քեզ: Ձեր պատրաստած այդ խունկը ձեզ համար սրբությունների սրբություն թող լինի» (Ելք 30.34-36), «Կպատրաստես խնկակալ սեղան խնկի համար» (Ելք 30.1): Խունկ և խնկակալի սեղան պատրաստելու պատվերը Աստված տվեց Մովսես մարգարեին: Աստծո խոստումը այսօր էլ խորհրդաբանորեն կատարվում է ամեն անգամ Սբ. Պատարագի ընթացքին: Երբ Աստված սկսեց պատուհասել ժողովրդին, Ահարոն քահանայապետը Մովսեսի հրամանով խունկ ծխեց՝ Աստծո առաջ ժողովրդի համար բարեխոսելու նպատակով։ Երբ Ահարոնը վազեց ժողովրդի մեջ և խնկարկեց, պատուհասը դադարեց, և Աստված ընդունեց խունկն իբրև աղոթք (Թվեր 16.44-48): Խունկն ինքնին այնքան նշանակալից էր, որ միայն քահանաները այն մատուցելու իրավունք ունեին: Կորխը, Դաթանը և Աբիրոմը համարձակվեցին խունկ մատուցել, և երկիրը, երախը բացելով, կուլ տվեց նրանց (Թվեր 16.28-32): Խունկն այնքան նշանակալից էր, որ այն մատուցում էին ոսկե բուրվառով (Եբրայեցիներ 9.4), քսանչորս երեցներից յուրաքանչյուրը խնկով լի ոսկե գավաթ ուներ (Հայտնություն 5.8):

Սբ. Գրիգոր Տաթևացին աստվածաշնչյան խնկի չորս նյութերը համեմատում է մեր չորս առաքինությունների հետ, դրանք խնկի նյութերի պես միախառնված պետք են լինեն մեզանում ու խնկի պես էլ պետք է մատուցվեն Աստծուն: Դա խոհեմությունն է, արիությունը, ողջախոհությունը և արդարությունը:

Քրիստոնեությունը նվիրագործեց խունկը, այն սրբալույս Մյուռոնի քառասուն բաղադրանյութերից մեկն է: Այն հարգանք ու նվեր է մատուցված անմերձենալի Աստծուն: Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցում խնկարկությունը հնագույն կրոնական ավանդույթ է և երկու նշանակություն ունի. առաջինը՝ աստվածպաշտության և քրիստոնյայի սրտից բխող ջերմեռանդ աղոթքի նշանն է, ինչպես ասում է սաղմոսերգուն. «Ուղիղ եղիցին աղոթք իմ, որպես խունկն առաջին Քո Տեր» (Սաղմոս 140.2):

Արդ, այս անգամ հաճոյական ի՞նչ աղաչանքներ

Եվ ընդունելի խունկերի անուշ ծուխեր մատուցեմ,

Գովյա՜լ երկնավոր թագավոր Քրիստոս: (Սբ. Գրիգոր Նարեկացի)

Իսկ մյուսը նշանն է ժողովրդի օրհնության: Եկեղեցու սպասավորը, խնկարկելով ժողովրդին, ցանկանում է, որ աստվածային օրհնությունն իջնի նրանց վրա և բոլորի աղոթքը խնկաբույրի պես բարձրանա առ Աստված: Մաշտոց ծիսարանը հատուկ աղոթք է պարունակում խունկն օրհնելու համար: Խունկը նախապես օրհնվում է քահանայի կողմից, խնկարկվող միջավայրը ևս օրհնվում է ու սրբվում: Օրհնված խունկը օգտագործվում է բոլոր արարողությունների ժամանակ թե՛ եկեղեցում և թե՛ եկեղեցուց դուրս:

Խնկի կտորը բուրվառի մեջ դնելը խորհրդանշում է անձնվիրությունը Աստծուն և քանի որ Աստված «մաշեցնող կրակ է» (Երկրորդ օրենք 4.24), հետևաբար կարելի է ասել, որ սրբերը և նահատակները Աստվածային բուրվառում Աստծո սիրուց այրվող խնկի կտորներ են:

Խնկարկության խորհուրդը

Սբ. Պատարագին պատարագիչ քահանան, դեռ բուն պատարագը չսկսած, խնկարկում է ամբողջ եկեղեցին, ընծաները` պատրաստված սկիհը` հացով եւ գինով, ապա Սուրբ Սեղանը եւ բոլորին, որ եկեղեցում են։ Այդ պահերին բոլորը խաչակնքում են ու երկրպագում խնկարկության ծխի առջև՝ փառաբանելով Աստծուն: Հովհաննես Արճիշեցին իր «Մեկնություն Պատարագ»-ի գրքում խնկարկության մասին մեկնում է. «Քահանայի սուրբ Սեղանի շուրջ խնկարկելը, այնտեղից իջնելը, ժողովրդին խնկարկելն ու դարձյալ նույն տեղը վերադառնալը այս է նշանակում: Քահանան պատկերն է Քրիստոսի, թեպետև բարձրագույն է Աստծո Որդու երանությունը, սակայն Նա եկավ ու իջավ մեր մեջ՝ վերցնելով ամեն ինչ մեր նվաստ բնությունից, բացի մեղքերից և համբարձվեց Իր սեփական տեղը՝ հայրական ծոցը: Սույնպես և քահանայապետը, նմանվելով Քրիստոսին, գալիս և անցնում է ամենքի միջով, մինչև իսկ հետիններին հավասարվում և ապա վերադառնում ու մտնում է իր տեղը՝ Սուրբ Խորանը: Իսկ խունկը նշանակում է Քրիստոսի նախախնամական զորությունը, որ այնտեղից՝ ի վերուստ, սեղանից է գալիս և անցնում ամենքի միջով՝ խնամելով բոլոր արարածներին, սակայն Ինքն ամենքին անհասանելի է մնում և Իրեն միայն հասանելի: Սույնպես և խնկարկությունը սեղանից եկավ և դարձյալ սեղան վերադարձավ»:

Սուրբ Պատարագի սկզբի խնկարկությունը նաև նվիրատվություն է Քրիստոսին, Նրա մեր մեջ հայտնվելուն, այդ պատճառով Քրիստոսին խորհրդանշող պատարագիչը, երբ իջնում է մարդկանց մեջ, սարկավագը խնկարկում է նրա ճանապարհը, իսկ ժողովուրդը որպես իր աղոթքի խորհրդանիշ խունկ է նվիրում: Արևելքից եկած երեք մոգերը մանուկ Քրիստոսին երեք ընծաներ էին բերել, որոնցից մեկը կնդրուկն էր՝ խունկը, որն ընծայեցին որպես Աստվածության, մարդու և Աստծո հաշտության և որ Նրանից բուրած անուշահոտությամբ լուծարվի մահվան հոտը, որ բուրեց Ադամից:

Խնկարկությունը բազում իմաստներ ունի, որոնք մարդու կրոնական զգացմունքները բավարարում են և սնում հոգին: Եկեղեցի հաճախողներից բոլորը չեն, որ անհրաժեշտ հոգևոր խորություն և գիտելիքներ ունեն: Օրինակ, երեխաները բոլորովին չեն հասկանում արարողության ժամանակ ասված խոսքերը, ինչպես նաև Սուրբ Գրքի ընթերցվածքների և աղոթքների իմաստը: Բայց նրանց զգայարանները հոգևոր ազդեցության են ենթարկվում խնկարկությունից, մոմերից և սրբապատկերներից, որոնք հոգեպես կրթում և հոգևոր տրամադրություն մեջ են ներքաշում նրանց: Նույնը կարելի է ասել նաև անտեղյակ, ինչպես նաև մակերեսային գիտելիքներով մարդկանց մասին, ովքեր աստվածաբանական գրքեր չեն ուսումնասիրել և խորը գիտելիքներ չունեն:

Խնկարկությունը տեղի է ունենում աստվածպաշտության հետևյալ պահերին. «Տեր, զի բազում» ասելիս, Սուրբ Ավետարանը կարդալիս, «Օրհնություն» շարականի սկզբին, «Հոգեգալստյան» շարականին, «Փառք ի բարձունս» երգելիս, «Լույս զվարթի» երկրորդ մասը երգելիս, «Սուրբ

Աստված» երգելիս, Սբ. Պատարագի սպասը դնելիս, վերաբերման և գլխավոր աղոթքների ու երգերի ժամանակ, անդաստանի, տյառնագրության ժամանակ և «Կեցո» տալիս:

Խնկարկություն է կատարվում նաև ննջեցյալների տանը կամ գերեզմանատուն այցելելիս, ինչպես Յուղաբեր կանայք Հիսուսի թաղման հաջորդ օրն այցելեցին գերեզման՝ իրենց հետ խունկ տանելով:

Խունկի բուժիչ հատկությունները

Խունկը ոչ միայն անուշահոտություն է տարածում, այլ նաև ախտահարում է միջավայրը: Միջնադարի բժիշկ Ամիրդովլաթ Ամասիացին վկայում է, որ խունկը ամրացնում է հիշողությունը, առողջացնում բանականությունը, օգնում է քաղցկեղային հիվանդություններին ու մազաթափության դեպքում, մաքրում է մաշկը տարբեր տեսակ բորբոքումներից: Հնագույն ժամանակներից խունկը համարվել է հականեխիչ: Մեծանուն բժիշկ Ավիցեննան հավաստում է, որ խունկ ծխելը օգտակար է նույնիսկ ժանտախտի ժամանակ: Ժամանակակից բժշկությունը խունկը օգտագործում է հոգեկան առողջության վերականգնման համար՝ կարևորելով նաև նրա հակասթրեսային ազդեցությունը: Խունկը լայնորեն օգտագործվում է նաև կենցաղում, պայմանով, որ հոգևոր խորհուրդը չստորադասվի:

Հետևելով այրվող խնկին՝ յուրաքանչյուրի հայացքն ուղղվում է դեպի Երկինք: Խունկի անուշ բույրը ամեն մի քրիստոնյայի հիշեցնում է, որ իր կյանքն էլ անուշաբուրություն պետք է լինի Աստծո առաջ՝ Պողոս առաքյալի խոսքերի համաձայն. «Փրկության ճանապարհին գտնվողների մեջ ապրենք, թե կորստի ճանապարհին գտնվողների մեջ, մեր կյանքը Քրիստոսի ձեռքով Աստծուն ընծայված անուշահոտ խունկի նման տարածում է իր բույրը» (Բ Կորնթացիներ 2.15)։

Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը

 

26.10.14
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․