Խոնարհություն

Դասեր անապատականների կյանքից

Սուրբ Մակարը, վաղ այրիանալով, հեռացել է անապատ և այնտեղ ապրել ճգնակեցությամբ: Մինչև մեր օրերը պահպանված նրա իմաստուն զրույցները մեծապես օգտակար են բոլոր քրիստոնյաների ներքին հոգևոր կյանքի համար: Մի անգամ իր խցում մի գողի հայտնաբերելով` Մակարը չի հայտնում իր անձը և օգնում է գողին հավաքել իրերը ու սիրով ճանապարհ է դնում` ասելով. «Ես ոչինչ չեմ բերել այս աշխարհ և ոչինչ էլ չեմ տանելու»: Այսպիսի հեզությամբ Սուրբ Մակարը կարողանում էր մարդկանց սրտերը դարձի բերել ի Քրիստոս` ապացուցելով, որ ճշմարիտ է Քրիստոսի այն խոսքը, թե միմիայն թշնամիներին սիրելով կարելի է կատարելապես հաղթել նրանց:

Մեկ ուրիշ անապատական` Հովհաննես կարճահասակը, իր Պիմեն անունով ուսուցչի հրահանգով անապատում ճգնության տարիներին երեք տարի անընդմեջ ջրում է մի չորացած ծառ, որն ի վերջո պտղակալում է` ստանալով հնազանդության ծառ անվանումը: Այս դեպքը մեզ սովորեցնում է, որ Քրիստոսի պատվիրած խոնարհությամբ ապրելը միշտ բարի արդյունք է ունենում, նույնիսկ եթե մենք հաճախ այդ խոնարհությունը համարում ենք անտեղի և անօգուտ:

Ինքնամեծարում

Մեր օրերում մեծության պատկերացումը շատ է աղավաղվել: Շատեր իրենց մեծ են համարում` իրականում չափազանց փոքր լինելով: Որքան ճիշտ է ասված, թե մտքի աղքատութեան նշան է միշտ, երբ մարդիկ փորձում են իրենք իրենց մեծ ձևացնել, քանզի նրանք, ովքեր իրապես մեծ են, ոչինչ չգիտեն իրենց մեծության մասին:

Գիտություն խոնարհության մասին

Եթե ձեզ հարցնեն, թե ինչ է խոնրարհությունը, որն է դրա սահմանումը, հավանաբար կդժվարանաք պատասխանել: Իսկ ինչպե՞ս կարող եք լինել այն, եթե դրա մասին չգիտեք, թե այն ինչ է: Խոնարհությունը լինում է երեք տեսակի` բնական, տեսական և գործնական: Բնականը այն է, որ մարդ հիշելով իրերի բնական ընթացքը, թե որտեղից է սկսվել, և ուր է գնալու, հեռու է մնում հպարտությունից: Խոնարհության այս տեսակը կա սաղմոսերգուի մոտ, որն ասում է. «Անօրենությամբ հղիացավ և մեղքերի մեջ ծնեց ինձ մայրն իմ» (Սաղմ. 50.7): Նաև Աստվածաշնչի խոսքը, թե` հող էիր և դարձյալ հող պիտի դառնաս (Ծննդ. 3.19): Տեսական խոնարհությունն այն է, որ մարդ անդրադառնալով իր ամոթալի մեղքերին տեսնում է, որ անարժան է այն բարիքներին, ուրախություններին, որոնց իրեն արժանի է դարձնում Աստված: Իհարկե, չպետք է անտեսենք մեր արժանիքները, որպեսզի թերարժեքության բարդույթի մեջ ընկնենք, սակայն միևնույն ժամանակ նաև չպետք է ինքնակարծիք կամ ինքնագնահատական ունենանք, որովհետև մարդու գնահատականը իր արժանիքների մասին գրեթե միշտ չափազանցված է լինում, ինչը և տանում է հպարտության: Օրինակ` Պողոս առաքյալը, իր թղթերում ապացուցելով իր առաքելական արժանիքները, իր հավասարությունը մյուս տասներկու առաքյալներին, միևնույն ժամանակ նաև ասում է. «Ես իսկ եմ առաքյալների տրուպը»(Ա Կորնթ. 15.9), նաև` «ես եմ գլուխը մեղավորների» (Ա Տիմ. 1.15): Նույնպես Աստծո կողմից ընտրված Աբրահամն ասում է. «Ես հող եմ ու մոխիր» (Ծննդ. 18.27), նաև Դավիթ թագավորը, ով Աստծո ողորմության շնորհիվ արժանացել էր մեծության, ասում էր` աղքատ և տնանկ եմ ես (Սաղմ. 69.6): Գործնական խոնարհությունն այն է, երբ մարդ իրեն ենթարկելով իմաստավոր զրկանքների` աղոթքի, պահքի, իրենից հեռու է վանում ամեն չար մտածում և հակում, հետևաբար նաև` հպարտությունը և կարողանում է խոնարհ վիճակ ձեռք բերել:

Երբ մարդը, գիտակցելով իր հպարտությունը, գնում է խոստովանահոր մոտ, խոստովանահայրը պետք է ճիշտ դեղ նշանակի հպարտությունը վերացնելու համար: Եթե որպես դեղ նշանակվում է ողորմություն, կամ կերակրի չափավորություն, պահք, ապա դրանից հպարտությունը չի վերանա, որովհետև հատկապես կերակրի չափավորությունը դրվում է հիմնական երկու մեղքերի դիմաց` որկրամոլության և բղջախոհության, իսկ հպարտության դիմաց դրվում է խոնարհությունը, և բարկության դիմաց` հեզությունը:

Հպարտ և խոնարհ մարդու արտաքին դրսևորումները ցույց են տալիս բնության գեղեցիկ օրինակները: Հպարտները նման են բարդիների, որոնք դեպի վեր են ձգտում և գլուխները վեր ցցում, իսկ խոնարհները նման են վարդի թփերի, որոնց վրա բացվում է վարդի գեղեցիկ ծաղիկը: Սա է ցույց տալիս նաև Աստծո խոսքը. «Ես ու՞մ եմ նայելու, եթե ոչ հեզերին ու խոնարհներին» (Ես. 66.2): Նաև հպարտ մարդու օրինակ են անպտուղ ծառերը, որոնց ճյուղերը վեր են ցցվում դատարկությունից, իսկ խոնարհ մարդու օրինակ են պտղաբեր ծառերը, որոնց ճյուղերը գեղեցիկ կերպով խոնարհվում են բերքերի առատությունից:

Հեզություն և խոնարհություն

Անտոն Անապատականի կյանքից մի դրվագ մեզ հեզության դաս է տալիս: Անտոնը լսում է մի ճգնավորի մասին, որը կատարյալ էր դարձել առաքինությունների մեջ, և խնդրում ճգնավորին իր մոտ բերել, որ տեսնի և զրուցի: Երբ բերում են, Անտոնը խցում չի լինում: Քիչ հետո մտնում է խուց և ոչ ոքի ուշադրություն չդարձնելով` իր գործերն է անում, խուցը դասավորում, դուրս գալիս, նորից մտնում: Ի վերջո առաքինությամբ հայտնի ճգնավորը չի դիմանում, պոռթկում է և ասում. «Ցանկացար ինձ տեսնել, և այսքան երկար ճանապարհ կտրեցի, մինչդեռ հիմա ոչ մի ուշադրություն չես դարձնում»: Այդ ժամանակ Անտոնը նրան խրատում է և ասում. «Թեև ասում են, թե կատարյալ ես դարձել առաքինությունների մեջ, բայց իրականում դու նման ես ավերված գյուղի, որովհետև մի փոքրիկ արհամարհանքին անգամ չկարողացար դիմանալ»: Սա խոնարհության ու հեզության մեծ դաս է մեզ համար, որովհետև եթե մենք էլ կյանքում այս կամ այն պարագային չենք կարողանում տանել արհամարհանքը, ապա ինչպե՞ս կարող ենք առավել ևս իրագործել թշնամիներին սիրելու և նույնիսկ նրանց համար աղոթելու Քրիստոսի պատվիրանը (Մատթ. 5.44):

Ոմանք հեզություն և խոնարհություն գրեթե նույն բանն են համարում, սակայն սրանց մեջ տարբերություններ կան, որովհետև խոնարհությունը միշտ դուրս է գալիս հպարտության դեմ, իսկ հեզությունը` բարկության: Սակայն կատարյալ խոնարհ կարող ենք լինել միայն այս երկուսի առկայությամբ, որովհետև Քրիստոս ևս սրանք միասին է ասում. «Սովորեցեք Ինձանից, որ հեզ եմ և սրտով խոնարհ» (Մատթ. 11.29): Եկեղեցական հեղինակների գրվածքները նկատի ունենալով` փորձենք տալ հեզության և խոնարհության սահմանումները: Հեզությունը մարդկային հոգու անվրդով վիճակն է թե՛ փառքի և թե՛ անփառունակության մեջ, ինչը տեսանք, որ պակասում էր առաքինությամբ հայտնի ճգնավորին, որովհետև Անտոնի կողմից դրվելով անփառունակության մեջ, չկարողացավ դրան դիմանալ: «Իսկ խոնարհությունն այն է,- ասում է Սուրբ Գրիգոր Տաթևացին,- երբ մարդ խոնարհվում է իրենից ավելի փոքրին»: Սակայն խոնարհության այս սահմանումը ավելի կատարյալ դարձնելու համար նկատի ունենանք նաև հետևյալ մտածումները: Խոնարհությունը նաև այն է, երբ մարդ խոնարվում է իրենից ավելի մեծին, ավագին, վերադասին: Եվ եթե սա արվում է Աստծո պատվիրանը կատարելու համար և սիրով, ապա այս արարքից բացառվում են քծնողությունն ու երեսպաշտությունը:

Մենք տեսնում ենք, որ մենք նույն կայուն ձևով չենք ներկայանում տարբեր մարդկանց: Օրինակ` իշխանավորների առջև հլուհնազանդ ենք, փոքրերի հետ ինքներս ենք ավելի համարձակ և ինքնավստահ, իսկ երեխաների առջև գտնվելիս և նրանց սիրելիս ինքներս այնպիսի ձևեր ենք անում և այնպիսի ձայներ հանում, որ ուրիշ ոչ մի տեղ մեզ այդպես չէինք պահի: Եվ մեր այս բոլորովին տարբեր ու նույնիսկ հակասական վարմունքները տեսնելով, ինքներս մեզ հարցնում ենք` լավ, ինչպիսի՞ն եմ ես իրականում: Սակայն եթե խոնարհ մարդ ենք, ապա այս բոլոր դեպքերում էլ նույնիսկ հակառակ վարմունքներով դրսևորվում է մեր խոնարհությունը: Եվ մեր կյանքում խոնարհությունն ավելի ամբողջական դրսևորելու համար պետք է միշտ հիշենք հետևյալ ճշմարտությունը. «Խոնարհ լինելը քեզանից գերադասների հանդեպ պարտականություն է, քեզ հավասարների հանդեպ կենցաղագիտություն, իսկ քեզանից ցածրերի հանդեպ` ազնվականություն»:

Համեստություն

«Մեծամասնության փոքրոգությունը ստիպում է ոչ շատ հանճարեղներին տեսք ընդունել, թե իբր չեն նկատում ո՛չ իրենց սեփական արժանիքները, ո՛չ էլ ուրիշների ոչնչությունը, որովհետև միայն այդ պայմանով ամբոխը պատրաստ է դիմանալ ուրիշի արժանիքներին: Եվ ահա այդ բռնությունից առաքինություն են սարքել, որը կոչվում է համեստություն»: Այս դատողությունը տրամաբանական է, բայց ոչ ճիշտ, որովհետև եսասիրական ինքնագնահատականը մարդուն բերում է հպարտության, որը սատանայի մեղքն է, և դրանով մարդը կորցնում է իր հոգու փրկությունը: Պողոս առաքյալն ասում է. «Ինքս ինձ էլ չեմ դատում, որովհետև ինքս իմ մասին բան չգիտեմ: Բայց սրանով չեմ արդարանում, որովհետև նա, որ դատում է ինձ, Տերն է» (Ա Կորնթ. 4.4): Պողոս Առաքյալը նշանակություն չի տալիս իր մասին ուրիշների դատողությանը, նույնիսկ ինքը գնահատական չի տալիս իր գործունեությանը, որովհետև նույնիսկ իր համար ինչ-որ ծածուկ բան կա իր ներքին էության մեջ: Եվ մարդը չափազանց հաճախ չի կարող անկողմնակալությամբ դատել իր և իր արարքների մասին: Իսկ համեստությունը մարդուն օգնում է հեռու մնալ պարծենկոտությունից և իրեն ուրիշներից ավելի բարձր դասելու մոլորությունից: Միայն Դատաստանի ժամանակ Տերը պիտի վերջնական գնահատական տա բոլորի կյանքին ու գործերին (Հռոմ. 2:16):

Հպարտության ծուղակը

Խոնարհությունը հաճախ խորամանկ հնազանդություն է, որի նպատակն է իրեն ենթարկել մյուսներին: Դա իրեն խոնարհեցնող հպարտության թակարդ է` բարձրանալու համար, և չնայած հպարտությունն ունի հազարավոր կերպարանքներ, բայց նրանցից ամենահմուտը և ամենախաբուսիկը խոնարհությունն է: Երբեմն նաև այնպես է լինում, որ մարդը խոնարհությամբ ապրելով` հանկարծ սկսում է հպարտանալ նրանով, որ ինքը խոնարհ է: Հետևաբար, պետք է զգոն լինել անգամ խոնարհության մեջ:

Խոնարհությամբ մեկդ մյուսին ավելի լավ համարեցեք

«Մի՛ արեք որևէ բան հակառակության ոգով, ոչ էլ որևէ բան` սնապարծությամբ, այլ խոնարհությամբ մեկդ մյուսին ավելի լավ համարեցեք, քան ինքներդ ձեզ: Միայն ձեր շահը մի փնտրեք, այլ յուրաքանչյուր ոք` ընկերոջ շահն էլ» (Փիլ. 2.3-4): Առաքյալը զգուշացնում է մեզ հակառակությունից և սնապարծությունից, ըստ սեփական շահերի գործելուց: Նաև հորդորում է, որ մեզանից բարձր դասենք մյուսներին: Այս հորդորը գուցե արտասովոր է թվում, բայց սա լինում է խոնարհությամբ, և սրանով է նաև արտահայտվում խոնարհությունը: Սակայն մեկը կարող է հարցնել. «Արդյո՞ք արդարացի է ամեն դեպքում ուրիշների առաջ ինքնաստորացումը, որովհետև գուցե ես իմ արժանիքներով իրականում ավելի բարձր եմ, քան իմ մերձավորը կամ մեկ ուրիշը»: Առաքյալի հորդորը պետք է հասկանալ այն իմաստով, որ մարդը հաճախ պետք է գիտակցի, որ ամբողջովին չի օգտագործել իր հնարավորություններն ու ձիրքերը, որով կարող էր շատ ավելի բան անել, քան մյուսը, ով գուցե իր ողջ ուժերն է ներդրել բարի իրագործումների համար: Բացի այդ ինքնագնահատականը հաճախ հպարտության է տանում: Իսկ ընկերոջ շահը փնտրելու հորդորով առաքյալը ոչ թե դեմ է մարդու` ինքն իր հանդեպ սիրուն և սեփական շահի համար գործելուն, այլ` նեղ իմաստով էգոիզմին, որով մարդն իր շահերի պատճառով չի ուզում տեսնել մերձավորի կարիքները:

Փառքի և փառասիրության մասին

Զմյուռնիայի պատրիարքներից է եղել առաքինազարդ մի անձնավորություն` Նիկողայոս Սքանչելագործ անունով: Նա ծնվել է 280 թ.: Նիկողայոսը ավելի շատ ցանկանում էր ապրել առանձնացած կյանքով, աղոթքներով: Ծնողների մահից հետո նա իր ունեցվածքը բաժանում է աղքատներին և գնում Երուսաղեմ: Այստեղ ցանկանում է վանական կյանքով ապրել, սակայն նրան լսելի է դառնում Աստծո ձայնը, որն ասում է. «Նիկողայո՛ս, այստեղ չէ, որ դու Ինձանով պետք է պտուղ տաս, այլ գնա ժողովրդի մեջ»: Նիկողայոսը հետագայում դառնում է Զմյուռնայի եպիսկոպոս` բոլորի համար հանդիսանալով խոնարհության և հեզության օրինակ: Դիոկղետիանոս կայսեր հալածանքների ժամանակ նա բանտարկվում է և ազատ արձակվում միայն Կոստանդիանոս կայսեր օրոք:

Նիկողայոսի կյանքից մենք կարող ենք փառքին վերաբերող գեղեցիկ օրինակ վերցնել: Երբեմն մենք էլ Նիկողայոսի նման կանգնած ենք լինում ընտրության առջև. կամ պետք է ընդհանուրի համար բարի գործ անենք, որը մեզ ճանաչում կբերի, կամ պետք է առանձնանանք, նույնպես բարի և արդար կյանքով ապրենք շատերի աչքից հեռու: Երբեմն դժվարանում ենք ընտրություն կատարել, բայց Աստված իր նախախնամությամբ մշտապես ուղղում է մարդկանց քայլերը: Եվ փառքի ու անփառունակության միջև ընտրության կողմնորոշմանը մեզ կօգնի փառքի վերաբերյալ երկու ճգնակյաց մարդկանց խոսակցության մասին իմանալը:

Երկու ճգնակյաց մարդիկ` Աբրահամ և Թեոդորոս անուններով, զրուցում են փառքի մասին: Աբրահամը հարցնում է իրենից ավելի փորձառու Թեոդորոսին. «Ո՞րն է ավելի լավ և օգտակար, փառքի՞ ձգտելը, թե՞ անփառունակության»: Թեոդորոսը պատասխանում է. «Ես ավելի փառք եմ ցանկանում, քան թե անպատվություն, քանզի եթե բարի բան անեմ և փառքի արժանանամ, շատերին նաև օրինակ կլինեմ, իսկ եթե փառասիրությամբ մեղանչեմ, միայն ինձ պետք է մեղադրեմ և ոչ թե մարդկանց»: Աբրահամը տալիս է երկրորդ հարցը. «Իսկ ինչու՞ բոլոր մեծ Հայրերը ոչնչից այդքան չէին վախենում, որքան փառքից»: Եվ սրան հետևում է իմաստուն պատասխանը. «Նրանք վախենում էին ոչ թե փառքից, այլ կեղծ փառքից, կամ ավելի լավ է ասել` նրանք զգուշանում էին, որ իրենց սրտերը չվարակվեն փառասիրությամբ: Բարի գործերին հետևող փառքի և Աստծո պատվիրանները աշխարհի ունայնությամբ փոխարինող փառասիրության միջև մեծ տարբերություն կա: Բարիք գործիր միայն Աստծուն հաճելի լինելու համար, և այն ժամանակ Աստված ոչ միայն չի դատապարտի փառքը, որը մարդ ձեռք է բերել առանց դրան ձգտելու, այլև այս փառքին կգումարի նաև այն փառքը, որը Նա աշխարհի սկզբից պատրաստել է Իրեն սիրողների համար»: Այսպիսի բարի փառքի արժանացավ նաև Նիկողայոս Սքանչելագործը: Հետևաբար, ընդունելի է, երբ բարի գործերը նպատակ ունենալով, որպես արդյունք լինում է նաև ճանաչումը, սակայն Աստծո կողմից խիստ դատապարտելի է, երբ նպատակ ես ունենում փառքը, հանուն որի բարի գործեր ես անում:

Փառք և պատիվ

Մեկն իմաստությամբ ասել է, որ պատիվը արտաքին խիղճ է, իսկ խիղճը` ներքին պատիվ: Տարբերություն կա փառքի և պատվի միջև: Փառքը անմահ երկվորյակն է մահկանացու պատվի: Սակայն պատիվն ավելի կարևոր է, քան փառքը: Փառքը մարդուն նշանավոր և հանրաճանաչ է դարձնում, և փառքի բացակայությունը հռչակի, համբավի պակասն է, սակայն պատվի պակասը հաճախ մարդու անբարոյականությունն է:

 

Տեր Ադամ քհն. Մակարյան

«Քրիստոնեության իսկությունը» գրքից