«Օդիգիտրիա» Աստվածածնի պատկերագրությունը

Քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակվելուց հետո «Օրանտին» հիմնականում փոխարինեց «Աստվածամայրը Մանկան հետ» (Օդիգիտրիա) պատկերը: Աստվածամայր «Օդիգիտրիայի» հայտնի կերպարը առաջիններից մեկը հանդիպում է մեր IV-VI դդ. կոթողներում: Ըստ էության՝ դա առանձնացվել է «Մոգերի երկրպագության» տեսարանից և ստացել ինքնուրույն սրբապատկերի կարգավիճակ: Հիսուսի, նաև Տիրամայրը Մանկան հետ կերպարը՝ սկսած 7-րդ դարից, կենտրոնական տեղ է գրավել եկեղեցիների գեղարվեստական համակարգում:

«Աստվածածինը Մանկան հետ» պատկերն Ավետարանի որևէ կոնկրետ պատմության հետ կապված չէ, օրինակ՝ Ավետման, Տեառնընդառաջի, Խաչելության, Համբարձման և այլ տեսարանների: Ն. Կոնդակովը այս պատկերի առաջացումը կապում է քրիստոնեական հավատքի և պատմական իրադարձությունների հետ, գտնելով, որ այն անմիջականորեն առնչվում է մոգերի երկրպագությանը, և «անկասկած այդ հորինվածքները վերածվեցին սրբապատկերի և դարձավ Աստվածամոր կերպավորում այն ժամանակ, երբ թեմայից հեռացվեցին մոգերը»: Աստվածածնի այս պատկերներն ընդունված է անվանել «Օդիգիտրիա»: Այս բառն առաջացել է հունարեն «Օդիգոն» առաջնորդող, ուղի ցույց տվող բառարմատից: Աստվածամոր այս պատկերի անվան առաջացման հետ կապված որոշ հարցերի պարզաբանմանը հանդիպում ենք 1990-ական թվականներին հույն գիտնականների հայտնաբերած ձեռագրում: Սույն ձեռագրում նշվում է Բյուզանդական կայսրության մայրաքաղաքում 5-րդ դարում կառուցված Օդիգոն վանքի եկեղեցու և այնտեղ գտնվող Աստվածամոր սրբապատկերի մասին:

Վաղ միջնադարում Աստվածածնին պատկերելու հարուստ և հետաքրքիր օրինակներ են ստեղծվել: Ս. Կույսին պատկերելու կանոնակարգված հորինվածքի կառուցվածքն հետևյալն է՝ գահաթոռին բազմած, հազվադեպ՝ հասակով մեկ կանգնած Աստվածածինը ձեռքով ցույց է տալիս գոգին կամ էլ ձախ թևին նստած Մանուկ Հիսուսին, Ով հիմնականում աջով օրհնում է, իսկ ձախ ձեռքին Ս. Գիրք է բռնել, երբեմն նաև նրանց երկու կողմերում ավելանում են հրեշտակների կամ պատվիրատուի պատկերներ:

Հայկական Օդիգիտրիային բնորոշ վաղ շրջանի պատկերագրության առանձնահատկություններից է. «Օդիգիտրիայի նախնական օրինակները մեծամասամբ երկֆիգուր հորինվածք ունեն, ուր մայրն ու Մանուկը պատկերվում են դիմահայաց» (Ն. Կոնդակով): Պատկերման այս ձևն ունեն Օձունի տաճարի ներսի, ինչպես նաև Խարաբավանքի, Եղվարդի կոթողների Աստվածածնի ու Մանկան ֆիգուրները: Այդ դարաշրջանի հուշարձաններում Աստվածածինը հիմնականում պատկերվում է գահի կամ աթոռի վրա նստած: Պատկերագրական այս տարբերակն արվեստաբանական գրականության մեջ հայտնի է «Նստած Օդիգիտրիա» անունով:

Տատյանա Իզմայլովան գրում է, որ նստած «Օդիգիտրիա» Աստվածամոր պատկերագրությունը Հայաստանում հնագույն ավանդույթ ունի: Նա ենթադրում է, որ Հիսուսին դիմահայաց, Մարիամին՝ գլուխը դեպի Որդու կողմը թեքված պատկերման ձևն առաջացել է 8-9-րդ դարերի արևելաքրիստոնեական արվեստում (նկատի ունի նաև Հայաստանը), չնայած որ նախօրինակները հայտնի են ավելի վաղ շրջանից և բերում է Դվինի խոյակի օրինակը:

Հաջորդը հասակով մեկ կանգնած Աստվածամոր պատկերագրական տարբերակն է, որը կոչվում է կանգնած Օդիգիտրիա: Այն հին ավանդություն ունի: «Օդիգիտրիայի» պատկերագրական տիպը սկզբնապես ներկայացվել է կանգնած տարբերակով: Նստածը ձևավորվել է ավելի ուշ: Այս տարբերակն առանձնապես տարածում չի գտնում մեզանում: Կանգնած տարբերակի հնագույն օրինակներից է «Ռաբուլայի» Ավետարանի (586թ.) պատկերը: Ի դեպ, Աստվածամայրը Մանուկը ձեռքին կանգնած տարբերակի լավագույն նմուշներից մեկը իտալական Տորչելլո եկեղեցու (XII դ.) խճանկարն է: Բոլոր ժամանակներում հայ նկարիչներն ու քանդակագործները նախապատվություն են տվել գահակալ Օդիգիտրիայի կերպավորմանը, որը հավաստում է հնագույն ազգային ավանդույթին հավատարիմ մնալու փաստը:

Հայ արվեստում (հատկապես մանրանկարչության և հաստոցային սրբանկարչության մեջ) առավել լայն տարածում են գտնում գահակալ Օդիգիտրիայի բազմաֆիգուր այն պատկերները, ուր հրեշտակներից բացի պատկերվում են առաքյալների, Հայ եկեղեցու սրբերի և պատվիրատուների ֆիգուրներ:

Հնագույն պատկերաքանդակներում (Օձուն, Թալին, Հառիճավանք, Խարաբավանք) Աստվածածինը, Հիսուս, նաև հրեշտակներն ու աշխարհիկ անձինք պատկերվում են բաց ափով ձեռքը վեր բարձրացրած շարժումով, որն ընդունված է Արևելքում և արտահայտում է ողջույն: Ձեռքի այսպիսի դիրքով պատկերներ արվել են նաև վաղ շրջանի արևելաքրիստոնեական արվեստի գործերում, ավելի հաճախ ղպտական քանդակներում: Հետագա դարերի հայ արվեստի հուշարձաններում ձեռքի խորհրդանշական այս շարժումը այլևս չի պատկերվում:

Վաղ շրջանի պատկերաքանդակներում Աստվածածինը ձախ ձեռքով պահում է թևին կամ գոգին նստած Մանկանը, իսկ ազատ մնացած աջ ձեռքի ափն ուղղված է դեպի Հիսուս, որով ցույց է տալիս իր գրկին նստած Փրկչին: Այդ շրջանի բյուզանդական օրինակներում ավելի հաճախ Աստվածածինը երկու ձեռքերն իրար վրա դրած պահում է թևին նստած Մանկանը: Ն. Կոնդակովը Աստվածամոր այդ պատկերն անվանում է «Հրաշագործ Օդիգիտրիա»: Հայկական մի շարք քանդակներում նույնպես Աստվածածինը երկու ձեռքերով գրկել է Հիսուսին, սակայն, ի տարբերություն բյուզանդական գործերի, նրա ձեռքը հանգչում է Մանկան գոգին, աջը՝ նրա ոտքին հպած (Թալինի կոթողի բեկոր, Դվինի խոյակ) կամ էլ Մանկան գոտկատեղից և ոտքերից բռնած (Պեմզաշենի եկեղեցու բարավոր):

Ուշագրավ պատկերատիպ է Մանուկ Հիսուսին մերկ ոտքերով պատկերելը: Գիտնական Գ. Սիդորենկոն, հիմնվելով Աստվածաշնչում (Բ Թագ. 15:30) գործածվող «ոտք, ոտքեր» բառերի խորհրդանշական տարբեր իմաստների վրա, գրում է. «Հիսուսի մերկ ոտքերը ընկալվում են որպես նրա խոնարհության և հնազանդության արտահայտություն, ապագա փրկչարար ինքնազոհաբերման խորհրդանիշ, աշխարհ եկած Փրկչի վարդապետության մաքրություն»: Պատկերման այս ձևը տարածված է հայկական մանրանկարչության և 17-18-րդ դարերի սրբանկարչության մեջ: Բազմաթիվ գործերում մերկ ոտքերով են պատկերվում ոչ միայն Մանուկ Հիսուս, այլև Աստվածածինը, որով նկարիչները Տիրամոր կերպարում մարմնավորում են աստվածային կամքին հնազանդությունը, խոնարհությունը և անարատությունը:

Կարապետ Աղթամարցու 1471թ. նկարազարդած Ավետարանում (Մ.Մ. 5702, 1բ) կանգնած Տիրամոր գրկում գտնվող Մանուկը մեդալիոնի մեջ է: Վերևում երկու պահապան հրեշտակներն են:

Աստվածամայրը Մանկան հետ կերպարի եզակի տարբերակի ենք հանդիպում Տաթևի Ս. Պողոս-Պետրոս եկեղեցու հարավային պատի վրա, նրանից աջ և ձախ՝ Հովհաննես Մկրտիչն է և մի առաքյալ: Աստվածամայրը կանգնած է երեք քառորդ թեքությամբ դեպի աջ: Լ. Ա. Դուրնովոն, որը մանրաքնին ուսումնասիրել էր այդ հուշարձանը, գտնում է, որ Աստվածամոր կերպարի եզակի այդ տարբերակը հանդիպում է հատկապես պաղեստինյան 4-5-րդ դդ. յուղաշշերի վրա, ավելի ուշ՝ Խլուդովյան Սաղմոսարանում (IXդ.):

Տիրամայրը Մանկան հետ սրբապատկերների մեջ առանձին տեղ են գրավում նրանց՝ խաղողի ողկույզների հետ ներկայացնելու օրինակները: Էջմիածնի գանձատանը գտնվող նույնատիպ նկարներից մեկում Տիրամոր և Մանուկ Հիսուսի հետ պատկերված են նաև Հովհաննես Մկրտիչը և Գրիգոր Լուսավորիչը: Մանուկը կանգնած է Տիրամոր ծնկներին դրված բարձի վրա, որը խորհրդանշում է նրա արքայական իշխանությունը: Հիսուսի ձեռքին փոքրիկ խաչափայտ է՝ ծածկված խաղողի ողկույզներով: Մանուկը այդ որթատունկից առանձնացրել է մի ողկույզ և պահել Գրիգոր Լուսավորչի գլխավերևում, ըստ էության, շեշտելով այն միտքը, որ Հայ եկեղեցին կազմում է ընդհանրական եկեղեցու մասը: Գրիգոր Լուսավորիչը ներկայացված է հայրապետական հանդերձանքով: Նկարի ձախ մասում ներկայացված է նաև Գրիգոր Նարեկացին՝ ձեռքերը կրծքի մոտ պաղատողի կեցվածքով:

Տպավորիչ է անհայտ նկարչի կողմից 17-րդ դարում կատարված «Տիրամայրը Մանկան հետ» կտավը: Մանուկ Հիսուսը, որն ասես մի հայ գեղջուկ լինի, մոր ձախ ձեռքին է: Նա աջով օրհնում է, ձախ ձեռքով բռնել է ավետարանական փաթեթը: Տիրամոր ու Մանկան հագուստների կարմիր ու շագանակագույն մուգ տոների հարևանությամբ ֆոնի առկայծող կապույտը լավատեսական ու լուսավոր տրամադրություն է թողնում: Ազգային պատկերասրահի սրբապատկերների մեջ առանձնանում է մի նկար, ուր Մանուկը մոր աջ գրկում է, և բացի այդ, թե մոր և թե Մանկան դեմքերը, նույնիսկ հագուստները խոսում են այն մասին, որ դա, հավանաբար, կատարված է վրացական օրինակից:

«Տիրամայրը Մանկան, Հովհաննես Մկրտչի և Գրիգոր Լուսավորչի հետ» նկարում Մանուկը գլուխը երանավետ հպել է մոր երեսին, աջը փոքր-ինչ վեր բարձրացրած օրհնում է: Տիրամոր ձեռքին Հաղորդության սկիհն է: Կտավի աջ ու ձախ եզրերի երկայնքով Քրիստոսի տասներկու առաքյալների պատկերներն են, ինչպես դրանք հանդիպում են հունական կամ ռուսական սրբապատկերներում:

Սրբանկաչության հիանալի նմուշ է «Ադրիանուպոլսի» Ավետարանի (1007թ.) «Աստվածամայրը Մանկան հետ» նկարը: Ձեռագիրն ընդօրինակվել և պատկերազարդվել է Մակեդոնիայի Ադրիանուպոլիս քաղաքում, Բյուզանդական մշակույթի վերելքի շրջանում, այստեղից էլ ձեռագրի անվանումն է: Ուստի և ենթադրվում է այն ժամանակ լայն տարածում գտած բյուզանդական սրբանկարչության ինչ-ինչ ազդեցությունը: Մայրը և Որդին տոնական հանդիսավոր դիրքով նստած են շքեղ գահաթոռին՝ կարմիր մութաքայի վրա: Մանուկը մոր ձախ ձեռքում է: Նրա ձախ ձեռքին փաթեթն է: Աջով օրհնում է:

Հույն վարպետները Հիսուս-Մանկանը տեղավորում են մոր գրկում՝ ուղիղ կենտրոնում, կարծես ներքին մի զգացմամբ շեշտելով մոր և Մանկան խորհրդավոր միասնությունը: Հայկական հուշարձաններում, Աղթամարի եկեղեցու (915-921թթ.) հարթաքանդակից սկսած, մանուկ Հիսուսը գտնվում է մոր աջ ծնկի վրա: Երեխան մանկական անմեղությամբ ձեռքը պարզում է մոր կողմը, երբեմն՝ օրհնանքի նշանով:

Որոշ դեպքերում օրթոդոքս եկեղեցու միջավայրում ևս հանդիպում է Մանկան՝ մոր ձախ ծնկին նստելու տարբերակը, սակայն Մանուկը ներկայացված է բավականին բարձր դիրքով՝ գլուխը գրեթե հավասարեցված մոր գլխին ու մոտեցրած նրան: Ի տարբերություն հայկական մանրանկարների (XIIդ. հետո ստեղծվածները)՝ հունական պատկերներում առկա են նաև բյուզանդական պալատական միջավայրի վարքի ու կենցաղի ատրիբուտները՝ շքեղ գահաթոռներ ու ճարտարապետական կամարներ, ոսկեփայլ զարդեր:

XIII դ. մանրանկարչության հետաքրքրական օրինակներից մեկը Վախթանգ Խաչենցու պատվերով Թորոս նկարչի 1212թ. Ավետարանում է, Տիրամայրը Մանկան հետ: Գունաշարը, ինչպես Էջմիածնի Ավետարանում, կառուցված է թանձր կապույտի, թավշյա կանաչի ու վարդագույնի տոներով: Տիրամոր լայն բացված աչքերը, հազիվ նշմարվող բերանը ավելի են շեշտում խորհրդավոր ներգործությունը՝ իրեն գամելով դիտողի հայացքը: Այս նկարում և Աստվածամայրը, և նրա ձախ կողմում կանգնած Գաբրիել հրեշտակը և երկու ավետարանիչները՝ բոլորն էլ ճակատային դիրքով են, մեկուսացված մեկը մյուսից, ասես միմյանց հետ չեն առնչվում: Բայց նրանք ներքին խոր ու խորհրդական միասնության մեջ են՝ հավատացյալի հայացքը գամած իրենց վրա:

Քրիստոսի բազմաթիվ սրբապատկերներում, այս կամ այլ կերպ, թեկուզ որևէ փոքրիկ մանրամասով, ակնարկվում են խաչի կամ խաչելության պարագաները: Անգամ Նրա մանկական հասակը ներկայացնող (Տիրամոր հետ) սրբանկարներում դրանք կան:

Սրբապատկերային մանրանկարների հետաքրքրական նմուշներ են ստեղծվել Սյունիքում: Գլաձորի դպրոցի ոչ մի նկարիչ և այդ շրջանի ուրիշ ոչ մի վարպետ այնպիսի ուշադրություն չի նվիրել «մոր և մանկան» կերպարին, ինչպես Թորոս Տարոնացին: Նրա գրեթե բոլոր աշխատանքներում կարելի է տեսնել Տիրամոր և Մանկան պատկերը: Այս պատկերը իր կառուցվածքով հիմնված է սրբապատկերային սկզբունքների վրա: Թորոս Տարոնացու մանրանկարներում էական նշանակություն ունեն աչքերը: Լայն բացված աչքերը այս նկարչի մանրանկարների բնորոշ հատկանիշն են և, որ առանձնապես կարևոր է, այդ աչքերն ասես ոգեշնչված են ներքին կյանքով:

Թորոս Տարոնացու կողմից 1317թ. ընդօրինակած ձեռագրի «Տիրամայրը Մանկան հետ» պատկերում Տիրամայրը և Մանուկ Քրիստոսը բարեսրտությամբ ընդունում են իշխան Գրիգորիսին և նրա կնոջը Մամախաթունին, ովքեր ծնկաչոք պաղատում են Տիրոջը: Տիրամայրը և Մանուկը ներկայացված են շրջանակի մեջ, որպես նկար-սրբապատկեր:

Թորոս Տարոնացու մանրանկարներում մենք տեսնում ենք մոր ու մանկան կենսականորեն ռեալ կերպարի գեղանկարչական մարմնավորումը, որ, շրջապատի կյանքից առնված մի շարք կենցաղային տեսարանների պատկերման հետ մեկտեղ, Գլաձորի այս նկարչի անուրանալի ծառայություններից է:

 

Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը