Մար­դու ստեղ­ծու­մը

Երկ­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան վեր­ջում ստեղ­ծեց Աս­տված մար­դուն, որ Աս­տու­ծո ա­րար­չա­գոր­ծու­թյան նպա­տակն է և նո­րա բո­լոր սքան­չե­լիք­նե­րի մեջ ա­մե­նա­բարձր տեղն է բռնում: Ուստիև հրեշ­տակ­նե­րը, հո­գեղեն, հե­տևա­բար բարձր կա­րո­ղու­թյուն­նե­րով օժ­տված լի­նե­լով հան­դերձ, նշա­նա­կված են` մարդ­կանց փրկու­թյան հա­մար սպա­սավո­րե­լու: Սա­կայն հրեշ­տա­կաց բարձր կա­րո­ղու­թյունն էլ մի­միայն նո­ցա հո­գևո­րու­թյան մեջ է. մինչ­դեռ մար­դը, բնու­թյան հետ միա­ցած լի­նե­լով, ա­ռավել փա­ռավոր է յուր հո­գևոր հարս­տու­թյուն­նե­րով (Հաճ., ԻԴ 4). ինչ­պես տե­սանք և նա­խըն­թա­ցում: Այս ար­տա­հայտում է և Ս. Գրի­գոր Լու­սավո­րիչն` ա­սե­լով. «Յայ­սո­սիկ ե­րեւի Աս­տու­ծոյ սէրն ի մեզ, զի վասն մեր ա­րար զեր­կինս եւ զեր­կիր եւ որ ի նա ա­րա­րածք» (Հաճ., Ա.): Ուստիև մինչ­դեռ ամ­բողջ կեն­դա­նա­կան աշ­խարհն ու նո­ցա կեն­դա­նի շուն­չը (նե­ֆես) կամ ո­գին մի սոսկ հրա­մա­նով են հառաջ գա­լիս հո­ղից (Ծննդ., Ա 21, 24. Ղև., ԺԷ 11), Ս. Գիր­քը հան­դի­սա­կան ձևով պատ­մում է, որ Աս­տված ստեղ­ծեց մար­դուն հո­ղից, փչեց[1] կեն­դա­նի շունչ, «հո­գիաց­րեց» և կեն­դա­նի հոգ­վով (րուախ) մարդ դարձ­րեց` «ըստ պատ­կե­րի իւ­րում եւ նմա­նու­թեան» (Ծննդ., Ա 26, 27. Բ 2, 7): Այն­պես որ, «ան­մա­հին Աս­տու­ծոյ ան­մահ պատ­կեր մարդս է» (Եղիշե, 222): Աս­տված հո­գի է, և, ու­րեմն, այս պատ­կեր ու նմա­նու­թյունն էլ հո­գևոր է, այ­սինքն` Աս­տու­ծո` իբ­րև ա­մե­նա­կա­րող Ա­րար­չի սահ­մա­նա­փակ նմա­նու­թյունն ենք մենք իբ­րև ո­րոշ կա­րո­ղու­թյուն­նե­րով ա­րա­րած­ներ: Աս­տու­ծո իս­կա­կան պատ­կե­րը կամ նկա­րա­գի­րը Քրիս­տոս է, որ Աս­տու­ծո բանն է, մեզ ստեղ­ծեց «ի պատ­կեր իւր», «մար­դա­կերպ ե­րեւե­ցաւ ի ստեղ­ծա­նելն Ա­դա­մայ» (Հայսմ.) և ժա­մա­նա­կի լրման մեջ մեր այն պատ­կերն ա­ռավ, ո­րով ե­րևաց նա­հա­պետ­նե­րին և ա­ռա­ջին ար­դար­նե­րին (Հովհ., ԺԴ 9. Եբր., Ա 3. Ընդ­հանր., 14): Հե­տևա­բար մենք ևս մեր բա­նա­կա­նու­թյամբ ենք Աս­տու­ծո նման, ըստ ո­րում` «բա­նա­ւոր` մարդ եւ հրեշ­տակ միայն, եւ Աս­տուած ի վեր քան զեր­կինս եւ զեր­կիր» (Ե­ղի­շե, 27. Հարց., 271, 273): Այդ բա­նա­կա­նու­թյունն ար­տա­հայտ­վում է մեր մեջ ե­րեք կա­րո­ղու­թյուն­նե­րով, ո­րոնք են` մեր մտա­ծո­ղու­թյունն, ա­զատ կա­մե­ցո­ղու­թյունն ու ճշմար­տու­թյան ու սրբու­թյան զգա­ցո­ղու­թյունը (խղճմտանք): Այդ պատ­ճա­ռով մինչ­դեռ մարմ­նով կա­պված ենք աշ­խար­հի հետ, նո­րա մի ան­դամն ենք ու նո­րա մեջ ենք ա­ճում, միևնույն ժա­մա­նակ աշ­խար­հից ա­զատ ենք ու նո­րա­նից ան­կախ ենք: Հին հե­թա­նո­սա­կան հա­յաց­քով մար­դը միայն աշ­խար­հից ա­նա­սուն­նե­րի աճ­ման ըն­թաց­քով է հառաջ գա­լիս, ինչ­պես այդ ար­տա­հայտ­վում է ա­ռաս­պե­լա­կան սֆինքս­նե­րի մեջ: Բայց Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունը քա­րո­զում է, որ նա մարմ­նով աշ­խար­հի ա­մե­նաստոր գո­յու­թյունից է` այն է` հո­ղից, ցե­խից, իսկ հոգ­վով նա Աս­տու­ծուցն է (Ե­ղի­շե, 370): Մար­դու ստեղծ­ման որ­պի­սու­թյունը հաս­կա­նալ մեզ նույն­քան ան­մատ­չե­լի է, որ­քան առ­հա­սա­րակ Աս­տու­ծո բո­լոր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյունը, զի մենք ա­րա­րած ենք և ա­րա­րա­ծա­կան սահ­մա­նա­փակ միտք ու­նինք. չտե­սա­ծը մեր տե­սա­ծին պես ըմբռ­նե­լու կա­րե­լիու­թյուն չենք կա­րող ու­նե­նալ: Իսկ մեր հավատ­քի լույսը բաց է ա­նում մեր մտքերն այս­պես, որ մենք հո­գով «ազգ եմք Աս­տու­ծոյ» (Գործք, ԺԷ 29), մինչ­դեռ մարմ­նով երկ­րից ենք, ուստիև միջ­նորդ ենք Աս­տու­ծո և բնու­թյան մեջ: Իբ­րև Աս­տու­ծո կող­մից` մար­դու կո­չումն է բնու­թյան տեր լի­նել (Ծննդ., Ա 28. Թ 1-3. Սաղմ., Ը 7. Ի­մաստ., Թ 1-3. Սաղմ., ՃԺԳ 24), միայն թե Աս­տու­ծո ա­րար­չա­կան կամ­քի միջ­նորդ լի­նե­լով աշ­խար­հում, նա միև­նույն ժա­մա­նակ յուր ա­զա­տու­թյունը վա­յե­լում է Աս­տու­ծո հա­ղոր­դակ­ցու­թյամբ միայն (Հաճ., Դ 190, 172): Նո­րա աշ­խար­հա­յին կյանքն Աս­տու­ծո կյան­քով է կյանք և նո­րա աշ­խար­հա­յին բո­լոր նպա­տակ­նե­րի նպա­տա­կը Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն է: Հե­տևա­բար նո­րա միտ­քը և կամ­քի ա­զա­տու­թյունը այս աշ­խար­հում խղճի ձայ­նակ­ցու­թյամբ են հաշտ­վում և նո­րան աշ­խար­հի վրա ա­զատ տեր դարձ­նում: Կարճ ա­սած, մարդ տեր է աշ­խար­հի` մի­միայն աշ­խար­հի վերջ­նա­կան նպա­տա­կի, այ­սինքն` Ա­րար­չին ծա­ռա լի­նե­լով: Աս­տված, մար­դուն յուր պատ­կե­րը դարձ­նե­լով, բա­րե­հա­կում շնորհք ու ձիրք է տվել եր­կի­րը տի­րե­լու և մշա­կե­լու. մարդն էլ ա­զա­տա­պես պետք է ձգտի լի­նել այն, ինչ որ Աս­տված ո­րո­շել է, ինչպեսև սկսեց` ըստ Աս­տու­ծո կա­մաց կեն­դա­նյաց ա­նուն դնե­լով կամ ճա­նա­չե­լով (Ծննդ., Բ 19): Ըստ այսմ` մեր մարմ­նավոր ձգտում­նե­րը պայ­մա­նավո­րված են մեր հո­գևոր ձգտում­նե­րով և եր­կու ձգտում­նե­րը միա­նում են մեր կոչ­ման մեջ, այն­պես որ, մենք, Աս­տու­ծո ծա­ռա­յե­լով և աշ­խար­հը տի­րե­լով, փա­ռավո­րում ենք Աս­տու­ծո ա­նու­նը: Այս է ար­տա­հայտում ա­ռա­քյալի խոս­քը. «Փա­ռա­ւոր ա­րա­րէք. զԱս­տուած ի մար­մինս ձեր եւ յո­գիս, որ է Աս­տու­ծոյ» (Ա Կոր., Զ 20): Այս պա­տվե­րը կա­տա­րե­լու հա­մար պետք է ձգտենք առ մեր կա­տա­րե­լա­տիպն Քրիս­տոս, ո­րի մեջ է Բա­նի և մարդ­կու­թյան ճշմա­րիտ միու­թյունը[2]:

Մար­դու ժա­ռան­գա­կան բնա­կան սե­րումն էլ պայ­մա­նավո­րված է կնո­ջով, որ ստեղ­ծված է տղա­մար­դին հավա­սար պա­տվով: Աս­տու­ծո հայտ­նու­թյունը կա­տա­րե­լա­պես դյուրա­հաս­կա­նա­լի է դարձ­նում այդ հավա­սա­րու­թյունը նո­ցա կո­ղակ­ցու­թյան գա­ղա­փա­րով, որ միև­նույն ժա­մա­նակ պա­րու­նա­կում է յուր մեջ հավա­սա­րու­թյան հիմ­նա­քար միու­թյունը (Ծննդ., Բ 21. Մատթ., ԺԹ 4. Գործք, ԺԷ 26): Ըստ ո­րում` կի­նը, տղա­մար­դու կո­ղա­կի­ցը լի­նե­լով, նո­րա հետ մեկ է և հավա­սար է, այ­սինքն` ոչ ո­տիցն է, որ ստրուկ լի­նի, ոչ գլխիցն է, որ գլխավոր լի­նի, և ոչ էլ այ­լուստ է, որ օտար լի­նի, այլ սի­րա­լիր օգ­նա­կան է: Սա­կայն կի­նը, ըստ տղա­մար­դի հառաջ­նու­թյան (Ծննդ., Բ 21) և ըստ յուր դյուրա­խա­բու­թյան (Գ 7-16), նո­րա տի­րու­թյան պետք է զի­ջա­նի, միայն թե սի­րո սկզբուն­քի հի­ման վրա, ինչ­պես հա­կիրճ ար­տա­հայտում է ավե­տա­րա­նի­չը. «Իւ­րա­քան­չիւր ոք զիւր կին այն­պէս սի­րես­ցէ իբ­րեւ զիւր անձն, եւ կին երկն­չի­ցի յառ­նէ իւր­մէ» (Եփ., Ե 33):

Նա­խա­մարդ զույ­գից սկսվում է մար­դու բազ­մա­նա­լը[3] ծննդա­բե­րու­թյամբ. հար­կավ այս էլ բնա­կան է, և մարդ­կու­թյունը գո­յա­նում է ծնո­ղաց մարմ­նից, բայց ար­դյո՞ք նո­րա հո­գևոր, մարդկա­յին էու­թյունը ծննդա­բեր­վում է, ըստ պնդման ո­մանց, թե ստեղծ­վում է կամ նա­խա­գո­յա­ցված է` ըստ այ­լոց: Ե­ղել են ծննդա­բե­րու­թյունը հաստա­տող­ներ, ե­ղել են նաև հա­կա­ռա­կը պնդող­ներ օտար վար­դա­պետ­նե­րի մեջ, սա­կայն Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին թեև այդ հար­ցով չէ զբա­ղվել, այ­նով հան­դերձ ա­ռիթ է ու­նե­ցել այդ մա­սին խոսե­լու յուր մա­քառ­ման աս­պա­րի­զում (տե՛ս Ա­րա­րատ, 1893, Հարց., 254, 257): Ժա­ռան­գա­կան մարմ­նավոր ու հո­գևոր ա­ռանձ­նա­հատկու­թյունք ազ­գե­րի, ըն­տա­նիք­նե­րի ու ցե­ղե­րի մեջ պար­զա­պես ցույց են տա­լիս, որ ծննդա­բե­րու­թյունը հիմ­նա­կան պայ­մանն է այս խնդրում: Սա­կայն, ո­րով­հե­տև մարդն Աս­տու­ծո պատ­կերն է և ա­ռանց աստվա­ծա­յին կա­մաց ու հա­ղոր­դակ­ցու­թյան նա դառ­նում է սոսկ մար­դու պատ­կեր (Ծննդ., Ե 3), ուս­տի բնա­կան ծննդա­բե­րու­թյունը մի մի­ջոց է, ո­րով մարդ աստվա­ծա­յին ա­րար­չա­կան կա­մաց մի նոր հայտ­նու­թյուն է դառ­նում: Մար­դը բնա­կա­նա­պես հոգվով ու մարմ­նով յուր նա­խորդ­նե­րի ժա­ռանգն է, իսկ էա­պես` Աս­տու­ծո ա­րար­չա­կան գոր­ծու­նեու­թյան հե­տևանք. ա­պա թե ոչ` ե­թե նա լոկ ժա­ռանգ լի­ներ յուր ծնո­ղաց, շղթա­յի մի կա­խյալ օ­ղակ կդառ­նար ա­ռանց ա­զա­տու­թյան և ա­ռանձ­նա­հատկու­թյանց, իսկ ե­թե մի­միայն ստեղ­ծվելով դառ­նար մի նոր Ա­դամ, ա­զատ պետք է լի­ներ ժա­ռան­գա­կա­նու­թյան օրեն­քից ի­րա­կա­նու­թյան հա­կա­ռակ: Ուստիև Ս. Գիր­քը մի կող­մից ժա­ռան­գա­կա­նու­թյունն է շեշ­տում (Սաղմ., ԾԱ 7. Հովհ., ԺԶ 21), մյուս կող­մից` Աս­տու­ծո ա­րար­չա­կան կամ­քի նշա­նա­կու­թյունը (Սաղմ., ՃԼԸ. Ե­րեմ., Ա 5. Ե­ղի­շե, 369, 374). ըստ ո­րում` և յուրա­քան­չյուր մարդ թե՛ կա­տա­րյալ բնու­թյուն է և թե՛ կա­տա­րյալ ա­րա­րած` աստվա­ծա­տուր նոր ձիր­քով, հան­ճա­րով և այլ հատկու­թյուն­նե­րով ա­ռանձ­նա­պես, ո­րոնք ո­րոշ ժա­մա­նա­կի և պատ­մու­թյան ո­րոշ պա­րա­գա­նե­րի կամ կար­գի ո­գու ար­տա­հայտիչ են հան­դի­սա­նում և ա­ռաջ­նոր­դող: Մար­դու ժա­ռան­գա­կա­նու­թյունը հիշեց­նում է յուր նա­խոր­դաց ու նո­ցա ժա­մա­նակն, ուստիև նյութ է տվել հե­թա­նո­սաց և այժմ նո­ցա հե­տևո­ղաց (Շել­լինգ, Բե­նե­կե, Ֆիխ­տե, Յուլ. Մյուլ­լեր) հո­գու նա­խա­գո­յու­թյան բա­ջա­ղան­քին նվի­րվելու: Մարդն, Աս­տու­ծո պատ­կեր լի­նե­լով, բնա­կա­նա­բար յուր հոգ­վով ծագ­ման կա­խումն ու­նի Աս­տու­ծուց, և նո­րա դի­մումն էլ առ Աս­տված է, ինչպեսև ե­րա­նու­թյունն Աս­տու­ծո հետ է (Մատթ., Ժ 28. Ա Կոր., Զ 20. Ե 3. Է 34): Ուստիև մար­դու ճշմա­րիտ զար­գա­ցումն ու հառաջա­դի­մու­թյունը ոչ թե ինք­նու­րույն է, այլ հիմ­նված է Աս­տու­ծո ա­րար­չու­թյան սկզբուն­քի վրա և սերտ կա­պակ­ցված է նո­րա հայտ­նու­թյան ու շնոր­հաց հետ:

Սա­կայն քա­նի որ մար­դու էու­թյունն ու կո­չու­մը ո­րոշ­վում է նո­րա հո­գևո­րու­թյամբ, ար­դյո՞ք ին­չից է ե­րևում նո­րա հո­գևոր բարձ­րու­թյունն ա­նաս­նա­կան աշ­խար­հից: Ա­հա՛ մի հարց, որ որ­քան էլ յուրա­քան­չյուրի ինք­նա­ճա­նա­չու­թյան հա­կա­ռակ է` այ­նով հան­դերձ եր­բեմն ծա­գում է մարդ­կանց մեջ: Որ մար­դու հո­գին տար­բեր էու­թյուն է նո­րա մարմ­նի մեջ, այդ պար­զա­պես ե­րևում է նո­րա հո­գու ե­րեք կա­րո­ղու­թյուն­նե­րից` մտա­ծո­ղու­թյունից, զգա­ցո­ղու­թյունից ու կա­մե­ցո­ղու­թյունից:

Հո­գին պարզ և ան­նյու­թա­կան է. (Ե­փես., Դ 12. Ղուկ., ԻԴ 39), նա գո­յա­ցու­թյուն է (substantia). նա է մար­դու ի­մա­ցում­նե­րը գի­տակ­ցու­թյան հասց­նում, գա­ղա­փար­ներ կազ­մում, դա­տում ու բար­վո, ճշմար­տի ու գե­ղեց­կի հա­սո­ղու­թյուն ու գա­ղա­փար ձեռք բե­րում: Աչ­քը տես­նում է, ա­կան­ջը լսում է, բայց տես­նող, լսող ու դա­տո­ղը հո­գին է. լոկ մարմ­նավոր զգա­յու­թյունը չի կա­րող ճա­նա­չել, զի մար­մի­նը բարդ է և ե­թե մար­մինն ին­քը ճա­նա­չեր, պետք է նո­րա յուրա­քան­չյուր մա­սը ա­ռան­ձին ճա­նա­չո­ղու­թյուն ստա­նար, ո­րից չէր կա­րող ճա­նա­չո­ղու­թյան միու­թյուն լի­նել: Վե­րա­ցա­կան միու­թյունը գո­յու­թյուն չու­նի կեն­դա­նու հա­մար, ուստիև նա թիվ չու­նի և ան­կա­րող է թվել ու հա­շվել, ո­րի հա­մար զու­գոր­դու­թյուն է պետք, իսկ այդ­պի­սի զու­գոր­դու­թյուն ա­ռանց ներ­քին հո­գևոր յուրաց­ման չի կա­րող գո­յա­նալ:

Մարդ ա­մե­նայն ինչ ժա­մա­նա­կից ու տա­րա­ծու­թյունից վե­րաց­նում է և բա­ժա­նված մա­սե­րը մի գա­ղա­փա­րի մեջ ամ­փո­փում: Նա յուր հա­սո­ղու­թյամբ բարձ­րա­նում է տա­րա­ծա­կա­նի ու բա­ժա­նա­կա­նու­թյան, նյու­թի և զգա­յա­կա­նու­թյան վրա և հաս­նում է բո­լո­րի հիմ­քին, բո­լո­րի ճշմար­տու­թյան, այլև մեկի, պար­զի, ան­փո­փո­խի գա­ղա­փար է կազ­մում, որ ան­կա­րե­լի է նյու­թա­կան ու­ղե­ղով ի­րա­կա­նաց­նել:

Հո­գին ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյուն ու­նի և ին­քյան տար­բե­րում է ամեն ոչ ե­սից: Նա նույն է ան­ցյալի հիշա­տա­կաց և ա­պա­գա­յի զար­գաց­ման նկատ­մամբ, ո­րոնց մեջ յուր ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյամբ չէ փոխ­վում ու յուր ան­ցյալ ե­սը ներ­կա­յից և ա­պա­գա­յից տար­բեր հա­մա­րում: Նո­րա գի­տակ­ցու­թյունը մեկ է և ամ­փոփ թե՛ յուր բո­լոր գոր­ծու­նեու­թյանց և թե՛ ար­տա­քին բազ­մա­թիվ ի­մա­ցում­նե­րի մեջ: Նա զու­գոր­դում է, վե­րար­տադ­րում է և դա­սավո­րում. ան­տա­րա­ծա­կան մտա­պատ­կեր­նե­րից և ան­ժա­մա­նա­կա­կան հիշում­նե­րից հո­գին կազ­մում է մի աշ­խարհ տա­րա­ծու­թյան և ժա­մա­նա­կի մեջ և ու­րեմն ին­քը վեր է բարձ­րա­նում ժա­մա­նա­կի ու տա­րա­ծու­թյան վրա յուր բո­լոր գոր­ծու­նեու­թյամբ:

Հո­գին գոր­ծում է ինքնըստինքյան և ներ­գոր­ծում է ինքն իսկ թե՛ յուր և թե՛ ար­տա­քին աշ­խար­հի վրա:

Հա­մե­մա­տե­լով ար­տա­քի­նը ներ­քի­նի հետ` տես­նում ենք, որ հո­գևոր գոր­ծե­րը մարմ­նավոր ու տա­րա­ծա­կան չեն. գե­ղեց­կի, ճշմար­տի ու բար­վո գա­ղա­փա­րը մարմ­նավոր զգա­յու­թյուն­նե­րով չէ գո­յա­նում: Հո­գին է կազ­մում այդ գա­ղա­փար­ներն, այլև թե՛ այ­դոնք և թե՛ զգա­յու­թյուն­նե­րով ստա­ցած մտա­պատ­կեր­նե­րը վե­րար­տադ­րում է ու դա­տում բո­լո­րո­վին ինք­նու­րույնա­բար: Ու­սո­ղա­կան, տրա­մա­բա­նա­կան, բնա­զան­ցա­կան ու բա­րո­յա­կան հար­ցե­րը մի­միայն հո­գու գոր­ծերն են, ո­րոնք չէին կա­րող ի­րա­կա­նա­նալ ա­ռանց հո­գու ան­նյու­թա­կա­նու­թյան: Մի­միայն հո­գու հա­մար կա կա­տա­րե­լա­տիպ, հավի­տե­նա­կա­նու­թյուն, կրոն ու լե­զու:

Չնա­յե­լով, որ հո­գու գոր­ծո­ղու­թյանց մա­սին այս­քան հաստա­տուն հաս­կա­ցո­ղու­թյուն ու­նինք, այ­սով հան­դերձ չգի­տենք հո­գու էու­թյունը, բայց չգի­տենք իս­կա­պես և մարմ­նի էու­թյունն, ուստիև չգի­տենք և դո­ցա կա­պը: Հո­գին մարմ­նի մեջ մեկ տե­ղում չէ, այլ ամեն տե­ղե­րումն է, որ­տեղ ներ­գոր­ծում է, և որ­տեղ կյանք է, ու փո­խա­դարձ ներ­գոր­ծու­թյուն ու­նին ի­րար վրա: Եր­բեմն ար­յունն էին հո­գու տե­ղը հա­մա­րում, եր­բեմն սիր­տը, եր­բեմն ու­ղե­ղը, բայց բո­լորն էլ սխա­լված են: Դո­քա, մա­նավանդ ու­ղե­ղը, հո­գու ա­մե­նաանհ­րա­ժեշտ զգա­յա­րան­ներն են միայն, ո­րոնք յուրյանց կազ­մու­թյամբ զար­մաց­նում են մեզ, սա­կայն` «գո­վի քնար, այլ ի ձեռն քնա­րա­հա­րին» (Ե­ղի­շե, 370): Մարդ­կանց հո­գու հարս­տու­թյան, հան­ճա­րի և ըն­դու­նա­կու­թյանց հետ ոչ մի հա­մե­մա­տու­թյուն չու­նի ու­ղե­ղի մե­ծու­թյունն ու կազ­մու­թյունը, զի ե­թե 30-40 տա­րե­կա­նում է ու­ղե­ղի զար­գա­ցու­մը և ա­պա դեպի ան­կումն է գնում, շատ ծե­րու­նի­ներ մին­չև մահ հո­գու թար­մու­թյուն են ու­նե­ցել և ար­դյունա­բեր են ե­ղել:

Ու­ղե­ղը բարդ է, ուստիև չի կա­րող գի­տակ­ցու­թյան միու­թյուն ու­նե­նալ, ե­թե հո­գի չլի­ներ: Հո­գևոր, մա­նավանդ կամ­քի հիվան­դու­թյունը լի­նում է նաև ա­ռանց մարմ­նավոր հիվան­դու­թյան և հետո է մարմ­նա­կան զեղ­ծում հառաջ բե­րում: Այլև ու­ղե­ղի մի մա­սի վնա­սվի­լը ան­հե­տևանք են դարձ­նում մյուս մա­սի զորաց­մամբ, ինչ­պես և մա­հից ա­ռաջ շա­տերն ա­մե­նա­լավ հիշո­ղու­թյամբ փայ­լում են, թեև մար­մի­նը գնում է դեպի քայ­քա­յումն: Ա­մեն հա­սա­կի հատուկ է և ե­րա­զը, որ ա­ռանց մարմ­նա­կան զգա­յու­թյանց է և ո­րով նույնիսկ հռչա­կավոր ան­ձինք ա­պա­գա­յի նա­խազ­գու­շա­ցումն և հան­ճա­րեղ գա­ղա­փար­ներ են ձեռք բե­րում (տե՛ս և Եզ­նիկ, 177-180):

Այդ­պես և հավատ­քի ներ­գոր­ծու­թյունը մարմ­նի վրա կամ զա­նա­զան հիվան­դու­թյանց բժշկման գոր­ծում և դո­րա­նից ծա­գած ներշնչ­ման ե­ղա­նա­կով մար­դու հիվան­դու­թյանց վրա ազ­դե­լու բժշկա­կան հնար­քը մի-մի ա­պա­ցույց են հո­գու ան­նյու­թա­կա­նու­թյան: Ըստ ո­րում` ա­ռանց հո­գու ան­կա­րե­լի է հաս­կա­նալ նաև մար­դու կեն­դա­նու­թյունը:

Հո­գու ան­նյու­թա­կա­նու­թյան մի երկ­րորդ ա­պա­ցու­ցու­թյուն տա­լիս է նո­րա մյուս կա­րո­ղու­թյունը` կամ­քը: Մարդ ա­զատ կամք ու­նի, ձգտում է դեպի ճշմա­րի­տը, գե­ղե­ցիկն ու բա­րին, նա մեծ հա­ճու­թյուն է զգում, երբ հո­գևոր հե­տա­զոտու­թյանց մեջ հա­ռա­ջա­դի­մում է, նա մին­չև ան­գամ նա­հա­տակ­վում է ճշմար­տու­թյան հա­մար. այս ա­մե­նը նյու­թա­կա­նի կամ մարմ­նի կա­րո­ղու­թյունից շատ բարձր է: Նա տի­րա­պե­տում է մարմ­նի վրա, շար­ժում է կա­մե­ցած ջղե­րը և, ու­նե­նա­լով ինք­նու­րույն տրա­մադ­րու­թյուն ու ներ­քին ցավեր, ազ­դում է մարմ­նի վրա կա՛մ քայ­քա­յիչ և կա՛մ զորա­ցու­ցիչ կեր­պով:

Կամքն, ըստ ա­մե­նայ­նի, կա­խված է մեր հո­գու օրենք­նե­րից, նա ու­նի ա­զա­տու­թյուն մեր բնու­թյան, մարմ­նի հա­կա­ռա­կու­թյան և ամեն անհ­րա­ժեշ­տու­թյան դեմ: Հո­գին ա­զա­տա­պես տի­րա­պե­տում է առ­հա­սա­րակ բնա­կան օրենք­նե­րի վրա: Մենք բնու­թյան մեջ էլ նյու­թա­կա­նի մեզ ան­հայտ մի հատկու­թյունը զորու­թյուն ենք կո­չում, որ ու­նի յուր անհ­րա­ժեշտ ու բնա­կան ըն­թաց­քը, հա­մա­չափ գոր­ծում է ժա­մա­նա­կի ու տա­րա­ծու­թյան մեջ սահ­մա­նա­փա­կված և երբեք իբ­րև ամ­բող­ջու­թյուն և ան­հատ չէ ներ­կա­յա­նում: Մինչ­դեռ հո­գին այս­պի­սի զորու­թյուն չէ, նո­րա մտա­ծո­ղու­թյունն ու կա­մե­ցո­ղու­թյունն ու­նի յուր սե­փա­կան օրենք­ներն, ո­րոնք ա­զա­տու­թյան օրենք­ներն են և ոչ թե անհ­րա­ժեշ­տու­թյան: Բայց ե­թե հո­գին նյութ լի­ներ, ինչ­պե՞ս կա­րող էր պար­զու­թյան, ներ­դաշ­նա­կու­թյան, պատ­ճա­ռա­կա­նու­թյան և ուժի պահ­պա­նու­թյան օրենք­նե­րին հա­կա­ռակ ըն­թա­նալ: Չէ՞ որ այդ օրենք­նե­րը նո­րա մեջ ևս պետք է գո­յու­թյուն ու­նե­նա­յին, և մարդ դառ­նար մի ճա­խա­րակ, մի ճղուղ բնու­թյան հզոր ա­նիվի վրա պտտվելիս:

Հո­գու այս բո­լոր ա­ռանձ­նա­հատկու­թյանց պսակն է խիղ­ճը կամ խղճմտան­քը, այ­սինքն` բար­վո և ար­գա­հա­տու­թյան, ճշմար­տի և ար­դա­րու­թյան, գե­ղեց­կի և ներ­դաշ­նա­կու­թյան զգա­ցո­ղու­թյունը. խղճի խայթն ու խղճա­հա­րու­թյունը բնավ մարմ­նի գործ չեն:

Այս բո­լո­րից արդեն պար­զա­պես հե­տևում է, որ Աս­տու­ծո պատ­կեր և ինք­նու­րույն օրենք ու կյանք ու­նե­ցող հո­գին ան­մահ է, և այս ճշմար­տու­թյունը կրոնի էա­կան սկզբունքն է, որ ընդ­հա­նուր է հին ազ­գե­րի մեջ իսկ: Աս­տու­ծո պատ­կե­րը չի կա­րող կոր­չել ան­հետ. նո­րա հա­մար է փրկու­թյունը, և երբ մար­մի­նը քայ­քայ­վում է, հո­գին գնում է առ Աս­տված և այն ժա­մա­նակ «ինքն յին­քեան ի­մա­նայ, ինքն յին­քեան հանգ­չի, ինքն յին­քեան ա­ռա­ւե­լու, ինքն յին­քեան խնդայ, ինքն յին­քեան տրտմի, ինքն յին­քեան շար­ժի...» (Ե­ղի­շե, 371): Եվ ար­դար հո­գիք, կեն­դա­նի և մարմ­նի մո­լոր կաշ­կան­դու­մից ա­զատ գո­լով, օրհ­նում են Աս­տու­ծուն (Ես., ԼԸ 11, 18-20. Սաղմ., ՃԺԴ 17) յուրյանց կեն­դա­նի նախ­նյաց հետ (Ծննդ., ԻԵ 8. ԽԹ 32. Սաղմ., ՃԺԶ 15): Այս հավա­տում էին թե՛ եբ­րա­յե­ցիք և թե՛ եգիպ­տա­ցիք, փյունի­կե­ցիք, ա­սո­րես­տան­ցիք ու բա­բե­լա­ցիք, ո­րոնց գե­րեզ­ման­նե­րը, ար­ձան­ներն ու հու­շագ­րու­թյունք մի-մի փաստեր են: Եվ այս հավատ­քը ո՛չ կա­րե­լի էր ստու­թյամբ ընդ­հան­րաց­նել և ո՛չ էլ կա­րե­լի է վե­րաց­նել. մեռ­նո­ղը միշտ զգում է յուր մա­հը և պատ­րաստ­վում նոր կյան­քի մեջ մտնե­լու: Ուստիև նույնիսկ հին ի­մաստա­սերք ա­պա­ցու­ցա­կան ա­ռան­ձին ու­շադ­րու­թյուն են դարձ­նում հո­գու ան­մա­հու­թյան վրա, ինչ­պես Պղա­տոն ու Կի­կե­րոն: Նոր գիտ­նա­կանք ևս, նոր ի նո­րո հե­տա­զոտե­լով այդ ճշմար­տու­թյունն, ոչ միայն ան­հեր­քե­լի են ճա­նա­չում, այլև ա­պա­ցու­ցա­նե­լի, ըստ ո­րում` նո­րա­նոր փաստե­րով աշ­խա­տում են նո­րո­գա­պես հաստա­տել և մին­չև ան­գամ փորձ­նա­կա­նա­պես հո­գու ար­տա­շո­ղում նկա­տե­լով` գոր­ծիք­ներ հնա­րել, չա­փել նո­րա ուժն ու լու­սան­կա­րել նո­րա որ­պի­սու­թյունը[4]:

Սա­կայն մի կողմ թող­նե­լով այս ամենը, նույնիսկ հո­գու աստ­վա­ծա­տուր հո­գևո­րու­թյունը կա­տա­րյալ ա­պա­ցույց է նո­րա ան­մա­հու­թյան, վասնզի բնու­թյան մեջ ոչ մի բա­նա­կան ուժ չի կա­րող կոր­չել: Նա ձգտում է աստվա­ծա­յի­նը և ամեն բարձր ճշմար­տու­թյուն հաս­կա­նալ և երբեք այդ ձգտու­մից մարմ­նի պես չէ հոգ­նում ու չէ դադ­րում, նա հառաջա­դի­մում է բա­րո­յա­կան ու մտավոր զար­գաց­մամբ և երբեք չի կա­րող ներ­կա­յով բավա­կան մնալ, նա դի­մում է շա­րու­նակ դեպի կա­տա­րե­լու­թյուն ու բնավ չի կա­րող ան­կա­տա­րե­լու­թյան մեջ ոչն­չա­նալ. և այս բո­լո­րը կա­րող է հաշ­տվել մի­միայն հո­գու ան­մա­հու­թյան հետ: Որ­քան ու­զում ես նո­րան հետ մղե՛, ար­գելք ե­ղիր նո­րա հառաջա­դի­մու­թյան, սա­կայն և այն­պես չես կա­րող նո­րան հանգց­նել. որ­քան էլ հետ մղես նո­րա աստվա­ծան­մա­նու­թյունը, ստվեր ձգես Աս­տու­ծո պատ­կե­րի վրա, այ­նով հան­դերձ չես կա­րող եղ­ծել այդ պատ­կե­րը և նո­րա հառաջա­դի­մա­կան ըն­թաց­քը դեպի աստվա­ծան­մա­նու­թյուն խան­գա­րել: Ծած­կե՛ նո­րա­նից ճշմար­տու­թյունը, հուսա­հա­տեց­րու նո­րան եր­ջան­կու­թյունից ու ե­րա­նա­կան վի­ճա­կից, սա­կայն և այն­պես նա ի վերջո կձգտի դեպի ճշմար­տու­թյուն և ե­րա­նու­թյուն` ինչ­պես մի լար, որ ծա­լե­լով պա­հում ես, բայց վերս­տին ար­ձա­կվելով` ձգվում է դեպի աջ ու ձախ կամ դեպի վեր: Նա պետք է հաս­նի ե­րա­նու­թյան, պետք է հաս­նի ճշմար­տու­թյան և ար­դա­րու­թյան. այս հո­գու ներ­քին պա­հանջն է և ան­կո­ղոպ­տե­լի հա­մոզ­մուն­քի հե­տևան­քը: Ճշմար­տու­թյունն, ա­ռա­քի­նու­թյունը, խիղ­ճը, ար­դա­րու­թյունն ու հա­տու­ցու­մը մի­միայն հո­գու ան­մա­հու­թյան հետ գո­յու­թյուն ու­նին, և հո­գու ան­մա­հու­թյամբ են ո­րոշ­վում մար­դու աստվա­ծան­մա­նու­թյունն ու կո­չու­մը:

Հո­գու ան­մա­հու­թյան վերջ­նա­կան ա­պա­ցույցը Քրիս­տոս աստ­վա­ծա­մարդն է, որ ճշմար­տու­թյան և ար­դա­րու­թյան հաղթա­նա­կի դրո­շա­կը կանգ­նեց` ամեն չար­չա­րանք ու տան­ջանք հանձն առ­նե­լով մար­դու ե­րա­նու­թյան հա­մար:

Արդ` մարդ յուր մարմ­նով հո­ղից է և դեպի հողն է դառ­նում, իսկ հոգ­վով Աս­տու­ծուց գո­լով` վերս­տին գնում է առ Աս­տված` նո­րա­նից, ըստ յուր ձգտման և ար­ժա­նյաց, ե­րա­նու­թյուն կամ ան­տե­սու­թյուն վա­յե­լե­լու[5] (Ե­ղի­շե, 372, 374, 375. Հաճ., Դ 68): Ըստ այսմ` «ե­ղե­րուք կա­տա­րեալ, որ­պէս և Հայրն ձեր երկ­նաւոր կա­տա­րեալ է». (Մատթ., Ե 48). այս է նո­րա հո­գու էու­թյունն ու կո­չու­մը[6]: «Լի­նել Աս­տուած շնոր­հօք ընդ Աս­տու­ծոյ միաւո­րե­լովն». այս է մար­դու կյան­քի նշա­նա­բա­նը (Հա­ճախ.), և այս է մեր ծա­ռա­յել կամ պաշ­տելն Աս­տու­ծո[7]:

 

 

[1] «Իմասցուք զփչելն ոչ ի նմանէ ի նա, այլ նմա փչելն զնա հոգիացոյց, որպէս զան­գոյսն գոյացոյց որպէս զանհոգին հոգիացոյց եւ զկենդանութիւն եդ ի վերայ նորա» (Եղիշե, 372, 373):

[2] « Ես զիմ պատկերս կենդանի ի կենդանի դէմս մարդոյ նկարեցի եւ ոչ ոք բերէ յաշ­խարհի զնմանութիւն Աստուծոյ, բայց միայն մարդ ոչ ումեք երեւի Աստուած, բայց միայն մարդոյ. ոչ զոք սիրէ Աստուած յերկրէ, բայց միայն զմարդ: Աստուած միայն` մար­դասէր, եւ մարդ միայն` աստուածասէր. Աստուած մարդոյ, եւ մարդ Աստուծոյ. վասն մարդոյ Աստուած մարդացեալ, եւ վասն Աստուծոյ մարդ աստուածացեալ» (Եղիշե, 293, 320. Եզնիկ, 93-95):

[3] Բնագիտաց ուղիղ կարծիքն էլ է (մինչդեռ հին ազգեր, նույնիսկ Արիստոտել, Պղատոն ու Սոկրատ ուրիշ ազգերին բարբարոս էին կոչում` հույներից տարբերելով), որ մարդկությունը ցրվել է մեկ օրորանից, ուստի§ ցեղագրական տարբերությունք ամե­նայն ցեղի մեջ խառն են, ու սերակցությունը` ընդհանուր § ոչ որպես բարձր անաս­նոց մեջ անկարելի: Իսկ գույնը լոկ արտաքին բարեխառնության պայմաններից է, խո­շո­րացույցի տակ գրեթե նույն են արտաքին կաշիով: Բոլոր մարդիկ բանական են, կրոնական, քաղաքակրթվող, ընկերակյաց, բարոյական, խոսուն § ազատ կամքով: Լեզ­վաբաժանումն էլ հառաջացավ ժողովրդի ցրվելուց (Ծննդ., ԺԱ, 1-9. Ժ 25. Բաբել. սեպագրությունք): Ս. Գիրքը հիշում է միմիայն Աստուծո տնօրինության հետ կապ ունե­ցող ժողովրդոց (Ծննդ., Ժ 1-ԺԱ 9. Եփրեմ., ԻԵ. Եզնիկ, ԼԷ, ԼԲ 17):

[4] Տե՛ս պրոֆ. դր. Շիլտով, «Հոգու անմահությունը» (ռսերեն), Բ. տիպ., 1898. § նույն ա­նունով Գ. Տայխմյուլլերի, նույնպես § Կարոյի աշխատությունք, որոնք նորերս հրա­տա­րա­կվեցան ի Յուրյ§ § ի Խարկով: Հիմնավոր ուսումնասիրության համար հարկ է կար­դալ § նոցա հիշած աղբյուրները: Հմմտ. դ-ր Լորան, «Մեդիցինա դուշի», ռսերեն. Ս.-Պ. 1896: (Թարգմ.` Վոլֆսոնի):

[5] «Սովորութիւն է գրոց եւ զմարդ աշխարհ եւ երկիր կոչել, որպէս զհրեշտակս եր­կին. զի «Ադամն» երկիր թարգմանի. եւ իմաստասէրքն «փոքր աշխարհ» (միկրո­կոսմոս) ասացին զմարդ75*: Իսկ եկեղեցւոյ վարդապետք «մեծ աշխարհ» ասացին զմարդ վասն բանականութեանն եւ պատկեր գոլոյ Արարչին»: Խոսր. Անձեւացի, Մեկն. Ժամ., 180: Տե՛ս § իմ` «Արարչագործություն ըստ Ս. Գրոց § բնագիտությունը. հիմնական հետա­զոտությամբ պրոֆեսոր դոկտոր Ֆ. Հ. Ռոյշի», որ շուտով լույս կտեսնի:

[6] Սաղմոսերգուն, լավ հասկանալով, որ մարդու կազմվիլը հողից § հողում տա­կա­վին անհասանելի է մարդկային սահմանափակ մտքի հասողության, երգում է. «Խոս­տո­վան եղէց քեզ, Տէր, զի սքանչելապէս արարայ. սքանչելի են գործք քո, եւ անձն իմ գիտաց յոյժ: Ոչ թաքեաւ ոսկր իմ ի քէն, զոր արարեր ի ծածուկ, յորժամ նկարեցայ յալս երկրի» (Սաղմոս, ՃԼԸ 14, 15. Ըստ եբրայերեն բնագրին)76*:

[7] Հմմտ. Ես., ԽԳ 7. Առ., ԺԶ 4. Գաղ., Բ 19. Փիլ., Ա 21, Բ 8. Բ Կորնթ., Բ 15, Ա Կոր., Ժ 31. Գ 23. Հռովմ., ԺԲ 11. ԺԴ 6. Կող., Գ 17, 23. Եփես., Ա 5. Հռովմ., ԺԱ 36. Կող., Ա 16. Եբր., Բ 6:

 

Արշակ Տեր-Միքելյան

«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից

 

12.09.23
Օրհնությամբ ՝ ԱՀԹ Առաջնորդական Փոխանորդ Տ․ Նավասարդ Արքեպիսկոպոս Կճոյանի
Կայքի պատասխանատու՝ Տեր Գրիգոր քահանա Գրիգորյան
Կայքի հովանավոր՝ Անդրանիկ Բաբոյան
Web page developer A. Grigoryan
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի 2014թ․