Պահապան հրեշտակի ձայն կամ ձայն Աստծո

Մարդու էության մեջ դրոշմված է աստվածադիր մի կնիք, որը նրա արարքներին ու բնույթին տալիս է բարոյական գնահատական: Գործում է մարդու մտքում ու հոգում, անբաժան է անձից, թե՛ այս աշխարհում, թե՛ հանդերձյալում և հավիտենական է, ինչպես մարդու հոգին է հավերժ: Սբ. Գրիգոր Նարեկացին իր «Մատյան ողբերգության» երկի 23-րդ գլխում այն այսպես է բնորոշում. «Եվ հատուցումի դատավճիռն է մտքի դիվանում արձանագրված»: Արդ, այդ իրողությունը բնութագրվում է խիղճ անվամբ: Աստվածաշնչյան Ծննդոց գիրքն ասում է, որ մարդը ստեղծվեց Աստծո պատկերով և նմանությանբ (Ծննդ. 1.26): Այդ պատկերի ու նմանության վկայությունն է նաև մարդու խիղճը, որը տալիս է բարոյական գնահատականներ, մարդուն մղում հոգատարության, կարեկցանքի և այլ առաքինությունների, հորդորում գործել բարին և լավը: Հարկ է նշել, որ Աստծո կողմից բարոյական օրենքը տրված է երկու կերպ, առաջինը՝ բնական՝ խղճի միջոցով, երկրորդը՝ հայտնությամբ, ինչպես օրինակ՝ աստվածաշնչյան պատվիրանները: Խիղճը թափանցում է ոչ միայն ներկան, այլև անցյալը, վեր հանում բոլոր իրադարձություններն ու մարդու հոգում թաքնված շերտերը և կշռադատում: Խղճի մեջ ընդգրկված է անհատի ամբողջ բարոյական գիտակցված գործունեությունը:

Երջանկահիշատակ Գարեգին Ա կաթողիկոսն ասում էր, որ, ի տարբերություն բանականության, խիղճը մեր արարքների գնահատականը, վճիռը տալիս է արագորեն, մինչդեռ բանականությունը անհրաժեշտություն ունի մտածելու, խորհրդածելու, օրենքները վերլուծելու և այլն:

Ռուս ուղղափառ եկեղեցու հոգևորականներից մեկն իր «ՈՒղղափառ բարոյական աստվածաբանություն» աշխատության մեջ նշում է, որ խիղճը որպես առանձնահատուկ հասկացություն առաջին անգամ հանդիպում է հունարենում Դեմոկրիտի մոտ, ով օգտագործում է այն իբրև առանձնակի բարոյական չափանիշ: Սա հունարենում «խիղճ» հասկացության առաջին հայտնի կիրառումն է, որը պահպանվել է հունական ձեռագրերում: Եղել է տարածված հասկացություն, օգտագործվել ժողովրդի խոսքում` արտահայտելու համար շատ պարզ գաղափարներ ամենօրյա մարդկային հարաբերություններում, որին բոլոր մարդիկ հանդիպում են իրենց ներսում և միմյանց հետ հաղորդակցության ընթացքում:

«Խիղճ» հասկացությունն օգտագործվել է անհատական արարքներին բարոյական գնահատական տալու համար, առաջին հերթին բացասական արարքներին, քանի որ դրանք հեշտ է նկատել և բնորոշել: Իսկ «բարի խիղճ» հասկացությունը, իբրև պատճառ ներքին խաղաղության և ուրախության, հանդիպում է ստոիկների, հատկապես Ցիցերոնի և Սենեկայի ստեղծագործություններում: Ցիցերոնն ասում է, թե բարոյապես ապրած կյանքի գիտակցումը, բազմաթիվ բարի գործերի հիշողությունը համարվում են մեծագույն ուրախության պատճառ: Նա նշում է կրոնական խղճի բնույթը, որը դատապարտում է մարդուն իր չար արարքների համար, և եթե նույնիսկ որևէ մեկը կարծում է, թե ապահով կերպով պաշտպանված է, համենայն դեպս ներքուստ վախենում է աստվածների աչքից և համոզված է, որ անհանգստությունն ու խայթը զօրուգիշեր բախելով իր սիրտը՝ պատիժ են ուղարկված աստվածների կողմից:

Մեզ հասել են Սենեկայի նամակները Լուցիլիային, որտեղ տեսնում ենք Սենեկայի դատողությունները խղճի վերաբերյալ: Նա ասում է, որ սրբազան և բարձրագույն ոգին հանգչում է մեր ներսում և արձանագրում է մեր բոլոր բարի ու չար գործերը և համարվում է մեր պահնորդը կամ մեր կատարած արարքների վրիժառուն: Սենեկան նույնպես կրոնական բնույթ է հաղորդում «խիղճ» հասկացությանը: Իսկ միստիկ մտածողության մեջ այն սովորաբար դիտարկվում է որպես անտեսանելի և խորհրդավոր ուժ, որն առկա է մարդու մեջ և ազդում է նրա վրա գործելու բարին և ճշմարիտը:

Խղճի մարմնավորումը երբեմն ներկայացվում է իբրև պահապան հրեշտակի ձայն կամ ձայն Աստծո: Սխոլաստիկ աստվածաբանության մեջ խիղճը դիտարկվում է որպես գիտակցված պարտականություն, որը, համապատասխան բարոյական օրենքի, պետք է իրագործի կոնկրետ քայլեր: Մեկ այլ տեսանկյունից խիղճը կարող է դիտարկվել ինտուիտիվիզմում: Այստեղ խիղճը ընկալվում է իբրև բարոյական բնածին չափորոշչի ընդունակություն, որն ամեն ակնթարթում գնահատում է, թե ինչն է ճիշտ կամ սխալ: Հարկ է նշել, որ հին եբրայերենում համապատասխան բառ չկա, որը համընկնի հունարենի «խիղճ» հասկացությանը: Մինչ հելլենական աշխարհի հետ հանդիպումը Սուրբ գրքում չի եղել «խիղճ» տերմինը, որը սուրբգրային տեքստերում հայտնվում է ավելի ուշ, ինչպես օրինակ՝ Սողոմոնի իմաստության մեջ (Սողոմոնի իմաստ.17.10): Թեև «խիղճ» տերմին չի եղել Հին կտակարանում, սակայն խղճի ընկալումը միանշանակ արտահայտված է: Այդ ըմբռնումը փոխանցված է «սիրտ» հասկացությամբ, որը մատնանշում էր ներքին մարդուն: Հինկտակարանյան օրենքին հետևող ազգի համար, որը գիտեր Աստծուն և Նրա օրենքը, խղճի ձայնը ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ սրտի ներշնչում, որն ընդունվում էր որպես Աստծո ձայն: Այն գովասանքի կամ կշտամբանքի ձայն էր օրենքի իրագործման կամ խախտման համար: Այսպիսով խիղճը, իբրև իրական բարոյական գիտակցում, բնորոշ հինկտակարանյան մարդուն, ներքնապես կապված էր Աստծո տված օրենքի հետ և բնորոշվում էր դրա միջոցով:

Մարդու ամբողջ կյանքը Հին կտակարանում խարսխված էր աստվածաշնչյան օբյեկտիվ պահանջների գործադրման մեջ: Աստծո օրենքին համապատասխան կյանքը նշանակում էր մաքուր և բարի խիղճ, որը մարդուն տալիս է Աստծո հետ խաղաղության դաշինքը, ինչպես նաև խաղաղություն իր ներսում:

Խղճի մասին ուսուցումը Նոր կտակարանում պետք է հասկանալ նորկտակարանյան համատեքստում: Թեպետ չորս ավետարանիչները հիմնվում են Հին կտակարանի հասկացությունների վրա, ինչպես, օրինակ, սբ. Պողոս առաքյալը և մյուս նորկտակարանյան հեղինակները «սիրտ» բառն օգտագործում են, նկատի ունենալով «խիղճ» տերմինը, սակայն այն արտահայտել են ժամանակի հելլենական քաղաքակրթության ընկալումներին համապատասխան: Սբ. Պողոս առաքյալը, վերցնելով բոլոր հինկտակարանյան և ավետարանական ուսուցումները «սրտի» վերաբերյալ, այն համապատասխանեցնում է հելլենական աշխարհի մտածողությանը: Սակայն նա «խիղճ» հասկացությունն օգտագործելով` նպատակ է ունեցել ավելի հստակ և ամբողջական արտահայտելու հավատով փրկել քրիստոնեական փրկագործության հիմնական գաղափարը: Առաքյալը խղճի թեման կապում է հավատի, սիրո և Սուրբ Հոգու գործունեության հետ մարդու անհատական կյանքում: Քրիստոսի հանդեպ ունեցած հավատը, սիրո և Սուրբ Հոգու շնորհի ընկալումը նոր իրավիճակ է, որ առաջադրում է նոր բարոյական հարթություն մարդու կյանքում: Այդ իսկ պատճառով խիղճը սբ. Պողոս առաքյալի մոտ պարզապես ոչ թե նույնականացումն է հինկտակարանյան «սիրտ» հասկացության հետ, այլ մարդու նորովի ըմբռնում է, ով ապրում է ավետարանական սկզբունքներով:

Ամենակարևորը, ինչն այստեղ կարելի է ընդգծել, այն է, որ առաքյալի համար խիղճը նշանակում է բարոյական կյանքի բովանդակության գիտակցում` հիմնված հավատի վրա, քանի որ հավատը հասկացվում էր որպես մարդու անհատական պատասխանատվություն Աստծո առաջ և լուսավորում էր մարդուն տեսնելու ամբողջ շրջապատող իրականությունը և ամենայն ինչ, որ տեղի է ունենում աշխարհում: Այս իմաստով խիղճը նշանակում է ավելին, քան պարզապես սուբյեկտիվ դատավճիռ իրագործված արարքների վերաբերյալ: Այն հավատի լույսի ներքո ներառում է մարդու ամբողջական կրոնական կյանքը, աշխարհընկալումը, այսինքն` այն ոչ այլ ինչ չէ, եթե ոչ քրիստոնեական աշխարհայացք, կյանքի իրականության և իրադարձությունների բարոյական ապրում: Ամենայն բան, ինչ անում ենք, և ամենայն բան, ինչ պատահում է մեզ հետ, ինչը կյանքը մեզ պարտավորեցնում է, և ամենայնը, ինչին մենք ձգտում ենք, այդ բոլորը պետք է գնահատվի հավատի լույսի ներքո:

Քրիստոնեական խիղճը սովորեցնում է մեզ թե ինչպես ապրել, ինչպես կարգավորել մեր կյանքը և այն արժանի դարձնել Քրիստոսի աստվածային շնորհին և սիրուն: Սբ. Պողոս առաքյալը խիղճ բառն օգտագործում է նաև իր ժամանակի ընդունված նշանակությամբ, երբ օրինակի համար խոսում է հեթանոսների խղճի դատաստանի մասին (Հռոմ. 2.15), որը նա կապում է վախճանաբանական հեռանկարների հետ (Հռոմ. 2.16): Խղճի միջոցով իրագործվող դատաստանի մասին խոսելիս մարդու արարքների վերաբերյալ, առաքյալը նշում է խղճի որակը. այն կարող է լինել բարի, լավ, մաքուր կամ անմաքուր և չար: Այսպիսով, Նոր կտակարանում «խիղճ» հասկացությունը բացահայտվում է երկու գլխավոր ասպեկտներում: Առաջինը` խիղճը հիմնարար բարոյական համակարգ է, որը բացահայտում է անձի ամբողջ ներաշխարհը և հորդորում, ուղղորդում ապրել Քրիստոսի նմանությամբ: Երկրորդ` խիղճը մի յուրահատուկ բարոյական գնահատման չափորոշիչ է, որը յուրաքանչյուր իրավիճակում և իրադրությունում տալիս է տվյալ արարքի բարոյական գնահատականը և այդ ժամանակ, թե ինչ անել կամ ինչպես գործել:

Եկեղեցական հայրերը և սուրբ հայրերը, հետևելով աստվածային հայտնության ճշմարտությանը, զարգացրել և ավելի են խորացրել խղճի քրիստոնեական հասկացությունը: Որոգինեսը տալիս է հստակ բացատրություններ «խիղճ» հասկացության վերաբերյալ և սահմանում է այն, ինչպես մի ներքին օջախ, որը լույս է ճառագում մարդու ամբողջ բարոյական և կրոնական կյանքի վրա, ով ապրում է Քրիստոսի հանդեպ հավատով և Սուրբ Հոգու շնորհների հաղորդակցությամբ: Սուրբ Հերոնիմոսը նկարագրում է խիղճը որպես ներքին լույս և որպես բարձրագույն միտք, որը դատում է, թե ինչն է բարին և ինչը չարը: Սուրբ Օգոստինոսը նշում է խղճի հիմնարար բնույթը և ասում է, որ մարդը հենց խիղճն է, որովհետև այն մարդու ներքին կյանքի կենտրոնում է գտնվում և նույնիսկ հոգու անմատչելի հանգրվանում, որտեղ Աստված է բնակվում: Սբ. Կղեմես Ալեքսանդրացին մատնանշում է խիղճը՝ որպես կյանքի ճշմարիտ հիմք, քանի որ այն համարում է բարու ընտրության անսխալ միջոց: Սուրբ Գրիգոր Աստվածաբանն ասում է, որ նայելով մեր խղճին, կարելի է քայլել ուղիղ ճանապարհով: Սուրբ Գրիգոր Նյուսացին նշում է, որ մաքուր խիղճը չի առաջացնում վախ մահվան ժամանակ և դրանից հետո: Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը փորձում է թափանցել խղճի թաքնված խորհրդավոր խորքը, երբ խոսում է, թե մարդուն սկզբում տրված է երկու ուսուցիչ` բնությունը և խիղճը, որոնք ունեն անկողմնակալ ձայն և մարդուն սովորեցնում են լռության մեջ: Խղճի հանդիմանությունը սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը համարում է մի յուրահատուկ սրբազան խարիսխ, որը թույլ չի տալիս մարդուն ամբողջապես ընկղմվել մեղքի անդունդի մեջ: Իբրև բարոյական իդեալ՝ սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը նշում է մաքուր խիղճը, որը համարվում է արդար կյանքի և գործերի արդյունք: Նա ասում է, որ ոչինչ ուրախություն չի պատճառում մարդուն այնքան, որքան մաքուր խիղճը: Սուրբ Նեղոս Սինայեցին ուսուցանում է, որ մարդը, լուսավոր անձ դառնալու համար, իր արարքների արդյունքներն արժևորելիս պետք է դիտարկի խղճի վկայությունը: Համաձայն սբ. Թովմա Աքվինացու` խիղճը դատավճռի մտավոր գործառույթ է: Եկեղեցու հայրերի այս ընդհանուր շեշտադրումը խղճի բնույթի վերաբերյալ ստվերում չի թողնում նրանց վերլուծությունները դրա բարոյական գործառույթների մասին: Գործառույթներ, որոնք կարիք ունեն դաստիարակության և կատարելագործման: Այսպես օրինակ` Որոգինեսը ուսուցանում է, որ խիղճը չպետք է պղծել վատ սովորույթներով, ձեռքբերումներով: Աբբա Դորոթեոսը նշում է, որ մարդու պարտականությունն է խիղճը մաքուր պահել Աստծո հետ հարաբերության պահպանման համար, ինչպես նաև մերձավորների և մյուսների հետ: Իր դատողությունները բերելով կոնկրետ պրակտիկ դաշտ, նա ուսուցանում է, որ պետք չէ գործել Աստծո կամքին հակառակ: Պետք չէ վիրավորել մերձավորներին և նույնիսկ չարհամարհել իրերն ու ինչքերը, որոնք նախատեսված են մարդուն ծառայելու համար: Համեմատելով հին հունական և լատինական երկերը` հայրաբանական ավանդությունը «խիղճ» եզրը համապատասխանեցրել է իր ժամանակի գրավոր մշակույթին, ընդգծել մարդու կյանքում խղճի համընդհանուր բնույթը և դրա բարձր դերը իբրև բարոյական գիտակցության կարևոր գործառույթ, որն ունի մարդու անձի ձևավորման համար հիմնարար նշանակություն: