Ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցու նշան­նե­րը

Քա­նի որ յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մի բաղ­կա­ցու­ցիչ ու գոր­ծու­նյա տարրն է և միան­գա­մայն ներ­կա­յաց­նում է յուր մեջ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը կամ Քրիս­տո­սի թա­գավո­րու­թյունն, ազ­գայ­նու­թյան բնա­կան հիմ­քե­րի վրա հաստա­տված, հե­տևա­բար յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի կկրե այն ազ­գի կրոնա­կան ներ­քին կյան­քի ու դո­րա ար­տա­քին ար­տա­հայտու­թյանց դրոշմն, ո­րի փրկա­րանն է ին­քը: Ներ­քին և ար­տա­քին կյան­քի ար­տա­հայտու­թյունը հավատ­քի վար­դա­պե­տու­թյունն է և հո­գե­բուղխ աստված­պաշ­տու­թյունը: Այդ եր­կու ար­տա­հայտու­թյանց մեջ, ան­շուշտ, կփայ­լի ազ­գա­յին հո­գին, որպեսզի հա­վատքն և աստված­պաշ­տու­թյունը բնա­կան լի­նին և ու­րեմն թե՛ Աս­տու­ծո հա­ճե­լի և թե՛ ճշմա­րիտ հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն դառ­նա նո­րա հետ: Ակն­հայտ­նի է, որ յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի, տար­բեր դրոշմ կրե­լով, այ­լա­պես կձևա­կեր­պվի, իսկ այդ հան­գա­ման­քից կհառաջա­նան թե՛ հեր­ձվա­ծող­ներ (հե­րե­տի­կոս), այ­սինքն` ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյան այս ու այն դավա­նա­կան հիմ­քը փո­փո­խող ու փո­խող­ներ, թե՛ ա­ղան­դավոր­ներ, այ­սինքն` այս ու այն դավա­նա­կան վար­դա­պե­տու­թյունը ուղ­ղա­կի և հիմ­նո­վին ժխտող­ներ ու մեր­ժող­ներ: Ուստիև հարկ է գի­տե­նալ այն նշան­ներն, ո­րոն­ցով ճա­նաչ­վում է ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցին:

Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան մեջ յուրա­քան­չյուր ան­հա­տի էա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նե­նա­լը պար­զա­պես ցույց է տա­լիս, որ ո՛չ ե­կե­ղե­ցու ան­դամ­նե­րի բազ­մու­թյունը, ո՛չ ար­տա­քին շու­քը և ո՛չ աշ­խար­հա­յին որևիցե ուժ ու մե­ծու­թյուն չեն կա­րող ե­կե­ղե­ցու ճշմար­տու­թյան նշան ծա­ռա­յել: Մեկ ճշմա­րիտ հավա­տա­ցյալը Աս­­տու­ծո ար­քա­յու­թյան հա­մար ա­ռավել մեծ նշա­նա­կու­թյուն ու տեղ ու­նի, քան թե բյուր թե­րա­հավատ­ներ ու մո­լո­րյալ­ներ, ո­րոնք դեռ նոր ի նո­րո կա­րոտ են դար­ձի[1]: Ըստ այդմ և ըն­կած մարդ­կու­թյան բազ­մու­թյան մեջ Աս­տու­ծո ե­կե­ղե­ցին է հան­դի­սա­նում մի Նոյ յուր ըն­տա­նի­քով, մի Աբ­րա­համ յուր զավակ­նե­րով, մի Ե­ղիա 7000 աստվա­ծա­պաշտ­նե­րով (Գ Թագ., ԺԹ 18), և երկ­նավոր ու­րա­խու­թյունն ան­հա­մե­մատ է մեկ մե­ղավո­րի դար­ձով (Ղուկ., ԺԵ 7, 10. Հռ., ԺԱ 2-8): Եվ Քրիս­տոս յուրա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալի, հե­տևա­բար և յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցու ճշմար­տու­թյունը ճա­նա­չե­լու հա­մար նշան է տա­լիս նո­րա պտու­ղը կամ ար­դյուն­քը (Մատթ., Է 15), իսկ այդ ար­դյունքն ակ­նե­րև ո­րոշ­վում է այն հարա­բե­րու­թյամբ, որ պետք է ու­նե­նա ա­մե­նայն ե­կե­ղե­ցի դեպի Քրիս­տոս և այն կեն­սա­կան ըն­թաց­քով, որ ստա­ցել է յուրա­քան­չյուր ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցի նույնիսկ Քրիս­տո­սից: Այս հիմ­նա­կան հարա­բե­րու­թյունից և ըն­թաց­քից բղխում են ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցու չորս էա­կան նշան­ներն, այն է` միու­թյուն, սրբու­թյուն, ընդ­հան­րա­կա­նու­թյուն և ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյուն, ո­րոնք և դավա­նում ենք Հավա­տամ­քի մեջ:

1. Ե­կե­ղե­ցին մի է, վասնզի մի է նո­րա միա­ցու­ցիչ գլուխն և Տերը, մի է նո­րա ա­ռաջ­նոր­դող Ս. Հո­գին և մի ս. խոր­հուրդ­նե­րի փրկա­գոր­ծու­թյունը, մեր կոչ­ման հույսն ու մեր հավատքն` ըստ բա­րո­յա­կան ու դավա­նա­կան վար­դա­պե­տու­թյան[2], զի և մենք իբ­րև Քրիս­տո­սի մի մար­մի­նը մի ենք կամ մի մարդ­կու­թյուն ենք կազ­մում: Այս միու­թյան ո­րո­շու­մից արդեն հե­տևում է, որ ե­կե­ղե­ցու միու­թյունը հո­գևոր է, սա­կայն հո­գևոր միու­թյունը կա­րող է մի­միայն բազ­մա­տե­սա­կու­թյան մեջ հայտ­նվել[3]. ըստ ո­րում և ինչ­պես Սուրբ Հո­գին բազ­մա­տե­սակ է շնոր­հա­բաշ­խում, և Քրիս­տոս յուր փրկու­թյունն ոչ թե մեկ, այլ շատ ա­ռա­քյալ­նե­րով է տա­րա­ծում, այն­պես էլ յուրա­քան­չյուր մարդ և յուրա­քան­չյուր ազգ, ա­ռան­ձին հո­գևոր աշ­խարհ ներ­կա­յաց­նե­լով յուր մեջ, ա­ռան­ձին կեր­պով է հա­ղոր­դա­կից լի­նում Աս­տու­ծո հետ և փրկու­թյունը յուրաց­նում: Աս­տու­ծո և մար­դու այս փո­խա­դարձ հարա­բե­րու­թյան ա­ռանձ­նա­հատկու­թյունից հե­տևում են և ա­ռան­ձին ե­կե­ղե­ցի­ներ` ըստ տե­ղա­կան հան­գա­մանք­նե­րի, ամեն մի ազ­գի հո­գե­բուղխ ա­րա­րո­ղու­թյանց, կեն­սա­կից ծեսե­րի, բա­րե­հարմար կար­գե­րի ու կա­նոն­նե­րի և բնա­հատուկ լե­զվի: Ինչ­պես որ յուրա­քան­չյուր ան­հատ, ման­կու­թյունից ի վեր կրթվելով յուր ե­կե­ղե­ցու ծո­ցում, դի­մում է դեպի քրիս­տո­նեա­կան կա­տա­րե­լու­թյուն ա­ռանց կորց­նե­լու յուր ան­հա­տա­կա­նու­թյունն, այն­պես էլ յուրա­քան­չյուր ազգ փրկվում է յուր ե­կե­ղե­ցում ա­զա­տա­պես և յուրա­բար, այ­սինքն` դար­ձյալ պինդ պա­հե­լով յուր ան­հա­տա­կա­նու­թյունը: Վեր­ջաց­նել մի ազ­գի և յուր բնա­կից ե­կե­ղե­ցու ան­հա­տա­կա­նու­թյունը միևնույն է, թե քրիս­տո­նեու­թյան էու­թյունը խոր­տա­կել և միան­գա­մայն հա­կա­ռակ ըն­թա­նալ Աս­տու­ծո նա­խախ­նա­մու­թյան օ­րի­նաց ա­զա­տու­թյան սկզբուն­քին: Իսկ այս­պես ո՛չ Աս­տված է վար­վել, ո՛չ ին­քը Քրիս­տոս և ոչ յուր ա­ռա­քյալ­ներն ու նո­ցա հե­տևող­ներն, ըստ ո­րում` վեր­ջին­ներս ա­մե­նայն տեղ քա­րո­զել են Ավե­տա­րանն ազ­գա­յին լե­զվով և հաստա­տել են ե­կե­ղե­ցի­ներն` ըստ տե­ղա­կան հան­գա­մա­նաց և ազ­գա­յին հիմ­քե­րի կազ­մա­կեր­պու­թյամբ ու հե­րյուր­մամբ: Ուստիև պա­տա­րա­գի, ժա­մա­սա­ցու­թյան, ի­րավանց ու կար­գե­րի մեջ ա­ռա­քե­լա­կան և ա­մե­նա­հին հայ­րերն իսկ պահ­պա­նել են ու ջա­տա­գո­վել ազ­գա­յին ինք­նու­րույնու­թյունը: Ո՛չ Հին Ուխ­տի նա­խա­պատ­րաստու­թյունը միան­ման ե­ղավ ազ­գե­րի մեջ, ո՛չ Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցու քա­րո­զու­թյունը միա­նման կա­տա­րվեց զա­նա­զան երկր­նե­րում զա­նա­զան ա­ռա­քյալ­նե­րի մի­ջո­ցով, ոչ միևնույն կազ­մա­կեր­պու­թյունն ստա­ցան հաստատ­ված ե­կե­ղե­ցի­նե­րը տար­բեր ազ­գե­րի կյան­քում և ոչ էլ միևնույն հառաջա­դի­մու­թյամբ զար­գա­ցան, այլ աստվա­ծա­յին այդ ամեն մի գործն ու տնօ­րի­նու­թյունը հատուկ սկիզբ և ըն­թացք բռնեց ամեն մի ազ­գի մեջ, ուստիև բնա­ծին ու բնա­կից և ճշմա­րիտ ա­ռաջ­նոր­դող ու փրկա­րար դար­ձավ յուրա­քան­չյուրի հա­մար:

Աս­տվա­ծա­յին այս ի­մաստուն տնօ­րի­նու­թյան նպա­տակն էլ այն է, որ նախ յուր ստեղ­ծած յուրա­քան­չյուր ազգ ու նո­րա ան­դամն յուր հո­գուն ու կյան­քին հավա­տա­րիմ կեր­պով դի­մե դեպի Աստ­ված[4]: Երկ­րորդ` փրկու­թյունն ստա­նա ամեն ոք բնա­կա­նա­պես և ոչ իբ­րև օտարո­տի նո­րու­թյուն ու խոր­թու­թյուն. և եր­րորդ` որ յուրա­քան­չյուր ազգ յուր աստվա­ծաստեղծ ա­ռանձ­նա­հատկու­թյամբ աշ­խա­տի ի­րա­կա­նաց­նել յուր կո­չու­մը կամ Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն այս աշ­խար­հում, վասնզի յուրա­քան­չյուր[5] հան­ճար մի­միայն յուր լե­զվի մեջ է կա­րող, յուրա­քան­չյուր հո­գի էլ` յուր կրոնում. այդ­պես և յուրա­քան­չյուր ան­հատ նախքան քրիս­տոն­յա դառ­նա­լը մի ազ­գի ան­դամ է ծնվում յուր ազ­գա­յին ա­ռան­ձա­հատկու­թյուն­նե­րով ու լե­զվով: Հե­տևա­բար քրիս­տո­նեու­թյունն որ­քան մի ազ­գի կա­տա­րյալ սե­փա­կա­նու­թյունը դար­ձած լի­նի և նո­րա բնու­թյան ըն­տե­լա­ցած, այն­քան կհա­մա­պա­տաս­խա­նի յուր կոչ­ման ու Քրիս­տո­սի մեծ հոտի հառաջա­դի­մու­թյան մի տարր կդառ­նա հաստա­տա­պես (Հովհ., Ժ 16): Բայց ո­րով­հե­տև յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի թե՛ Քրիս­տո­սի ար­քա­յու­թյան մի գոր­ծոն տարրն է և թե՛ ներ­կա­յաց­նում է յուր մեջ Քրիս­տո­սի ար­քա­յու­թյունն ի­րա­կա­նա­պես, ուստիև ու­նի թե՛ ան­հա­տա­կա­նու­թյուն, ո­րով տար­բեր­վում է մյուս ե­կե­ղե­ցի­նե­րից և թե՛ մեկ է բո­լո­րի հետ: Իբ­րև տարր` յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի մեկ է այ­լոց հետ` ու­նե­նա­լով մի գլուխ ու Տեր Քրիս­տո­սին, մի Սուրբ Հո­գի, ս. խոր­հուրդ­նե­րի մի փրկա­գոր­ծու­թյուն, կոչ­ման մի հույս, մի հավատք, այլև մի ան­դամ լի­նե­լով Քրիս­տո­սի մարմ­նի: Իսկ իբ­րև Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն յուր մեջ ան­հա­տա­կա­նա­պես ներ­կա­յաց­նող` յուրա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի պետք է ու­նե­նա ան­հա­տա­կան միու­թյուն` իբ­րև պատ­կեր Քրիս­տո­սի ե­կե­ղե­ցու, այ­սինքն` մի վար­չու­թյուն, մի ա­ռա­քե­լա­կան փո­խա­նորդ, քրիս­տո­նեա­կան հավատ­քի մի ա­ռանձ­նա­հատուկ վար­դա­պե­տու­թյուն, մի ա­րա­րո­ղա­կան ու ծի­սա­կան ազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թյուն, մի աստված­պաշ­տա­կան լե­զու և աստվա­ծպաշ­տա­կան կարգ և մի ե­կե­ղե­ցա­կան կյանք: Այ­սինքն` քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցին մարդ­կու­թյան մեջ մեկ է այն ա­մե­նով, ինչ որ ընդ­հա­նուր է մարդ­կու­թյան հա­մար, իսկ ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցին մեկ է այն ա­մե­նով, ինչ որ ընդ­հա­նուր է յուր ազ­գու­թյան` թե՛ բնա­կա­նա­պես ու թե՛ պատ­մա­կա­նա­պես: Իսկ այս աստվա­ծա­յին տնօ­րի­նու­թյան նպա­տակն է, որ հո­գե­պես պա­ռակ­տվող ան­հա­տի մեջ միու­թյուն հաստա­տվի, և նա հա­ղորդ լի­նի Աս­տու­ծո հետ, նո­րա ամ­բողջ ազ­գը միա­ցած ներ­կա­յաց­նե Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունն, որպեսզի նո­րա սի­րո աղոթ­քը լսվի, ու փրկու­թյունը նո­րա մեջ յուրաց­նվի յուր միա­կից հաղթա­կան ու զի­նվո­րյալ ան­դամ­նե­րի միա­ձայն աղոթակ­ցու­թյամբ, իսկ ամ­բողջ մարդ­կու­թյունը հո­գե­պես միա­ցած կազ­մի Քրիս­տո­սի հավի­տե­նա­կան ար­քա­յու­թյունը:[6] Յուր ազ­գա­յին միու­թյան մեջ ան­հա­տը կա­րող է ա­մե­նայն ուժով սի­րո ինք­նա­զոհ ար­դյունք­ներ տալ[7] և այդ սի­րո հի­մամբ քրիս­տո­նեա­կան սի­րով վա­ռվիլ դեպի մարդ­կու­թյունը: Հե­տևա­բար ոչ մի վար­չա­կան ու տե­սա­նե­լի միու­թյուն չի կա­րող ու չպետք է լի­նի Քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի մի­ջև, այն­պես որ ընդ­հա­նուր քրիս­տո­նեա­կան հավատ­քի, սի­րո ու հուսո միու­թյունից կա­մա­յա­կա­նորեն խոր­թա­ցո­ղը հեր­ձվա­ծող[8] է, հիմ­նո­վին խու­սա­փո­ղը` ա­ղան­դավոր, լիո­վին թող­նո­ղը` ան­հավատ, իսկ մարմ­նավոր, այ­սինքն` վար­չա­կան ու տե­սա­նե­լի միու­թյան ձգտո­ղը` նեռն կամ դե­րաք­րիս­տոս: Հռով­մեա­կան ե­կե­ղե­ցին այդ միու­թյունը տես­նում է յուր քա­հա­նա­յա­պե­տի միա­պե­տա­կան իշ­խա­նու­թյան և ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ներ­քին և ար­տա­քին միա­կեր­պու­թյան մեջ, իսկ բո­ղո­քա­կանք ոչ մի միու­թյուն չեն ճա­նա­չում բա­ցի այն, որ յուրա­քան­չյուրը, ըստ յուր կա­րո­ղու­թյան, բո­ղո­քող է Հռով­մեա­կան ե­կե­ղե­ցու դեմ: Այն­տեղ մի ան­հատ տի­րում է ա­մեն­քի վրա, այս­տեղ ան­հատն ինք­նագ­լուխ տեր է, այն­տեղ` ամ­բար­տավան աշ­խար­հա­կա­լու­թյուն, այս­տեղ` ամ­բար­տավան ես­ապաշ­տու­թյուն:

2. Ե­կե­ղե­ցին սուրբ է, վասնզի սուրբ գլուխ ու­նի, որ է Քրիս­տոս, սուրբ կո­չում ու­նի, այ­սինքն` նո­րա կո­չումն է սրբել ու սրբա­գոր­ծել ա­մեն­քին, և սուրբ է յուր բո­լոր վար­դա­պե­տու­թյամբ, խոր­հուրդ­նե­րով և ա­մե­նայն կար­գե­րով, սրբա­նվեր հայ­րա­պետ­նե­րով և անձ­նա­զոհ նա­հա­տակ­նե­րով, կամ մի խոս­քով` ե­կե­ղե­ցին սուրբ է, զի սրբված է և սրբա­րար[9]: Ե­կե­ղե­ցին սուրբ է, քա­նի որ նա ոչ թե աշ­խար­հի, այլ իբ­րև Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան գոր­ծոն, սուրբ է, կամ թե նո­րա սկիզբն աշ­խար­հից չէ, այլ սուրբ է. և` «Ե­թէ սկիզբն սուրբ է, ա­պա եւ ա­մենքն, որ ի նմա­նէ առ­նուն զա­ճումն, սրբե­ցան»[10], զի և նո­րա նպա­տակն աշ­խարհն չէ, այլ` երկ­նավոր փրկու­թյուն, իսկ դեպի այդ նպա­տա­կը տա­նող ճա­նա­պարհն ևս Քրիս­տոս է, Աս­տու­ծո Որ­դին: Բայց սրբա­րա­րու­թյան գա­ղա­փա­րը պա­րու­նա­կում է յուր մեջ Ե­կե­ղե­ցու պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծու­նեու­թյունն, այն­պես որ սրբու­թյունն ու սրբա­րա­րու­թյունը լրա­ցու­ցիչ հիմ­քեր են ե­կե­ղե­ցու սրբու­թյան մեջ: Ըստ ո­րում` Ե­կե­ղե­ցին, յուր մեջ թե՛ ընդ­հան­րու­թյուն և թե՛ ան­հատ­ներ ու­նե­նա­լով, սրբու­թյունն ոչ թե մեկի կամ մյու­սի մեջ է ճա­նա­չում, այլ` թե՛ ընդ­հան­րու­թյան և թե՛ ան­հատ­նե­րի մեջ[11]: Նա ձգտում է սուրբ ան­դամ­ներ վե­րած­նել, սա­կայն ոչ թե բավա­կա­նա­նում է նո­ցա սրբու­թյան սկզբնա­ռու­թյամբ, այլև շա­րու­նակ կրթում, դաստիա­րա­կում է նո­ցա քրիս­տո­նեա­կան ճշմա­րիտ կեն­ցա­ղի հա­մար, քավում է նո­ցա մարդ­կա­յին սխա­լանք­նե­րը և դեպի հաղթու­թյուն վա­րում. և այս ըն­թաց­քի ա­պա­ցույցն և ե­րաշ­խիքն են նո­րա քաջ նա­հա­տակ­նե­րը, հավատ­քի ա­խո­յան­նե­րը, ճշմա­րիտ վկա­նե­րը, հաղթող սրբե­րը կամ հաղթա­կան ե­կե­ղե­ցին: Նա ձգտում է և ե­կե­ղե­ցին ամ­բող­ջա­պես սուրբ պա­հել յուր սուրբ ան­դամ­նե­րի աշ­խա­տու­թյամբ, ո­րոնք հատկա­պես սրբու­թյան են նվի­րված. այդ նվի­րված սուրբ կարգն է Ս. Հայ­րա­պետ­նե­րից սկսած մին­չև սար­կավագ­ներն ու դպիր­նե­րը: Այդ սուրբ կար­գի յուրա­քան­չյուր ան­դա­մը, ըստ յուր շնոր­հաց, ձգտում է պահ­պա­նել ընդ­հան­րու­թյան և ե­կե­ղե­ցու ա­մե­նայն դրու­թյան ու կյան­քի սրբու­թյունը[12]: Այս ձգտման ա­պա­ցույց ու ե­րաշ­խիքն է և այն քաջ հայ­րա­պետ­նե­րի և վար­դա­պետ­նե­րի շարքն, ո­րոնք ոչ մի կերպ չեն թույլատ­րել, որ մի ա­րատ կամ բիծ ան­գամ մտնի ե­կե­ղե­ցու ամ­բող­ջու­թյան մեջ և ա­րյան գնով մա­քա­ռել են ա­րա­տավոր­ման ու խավա­րի դեմ:

Ա­հա այս եր­կու ձգտմանց փո­խա­դար­ձու­թյամբ ա­պա­հո­վված է ե­կե­ղե­ցու թե՛ ան­հատ­նե­րի և թե՛ ընդ­հան­րու­թյան սրբու­թյունը. որ­տեղ մե­ղան­չում է ան­հատն, այն­տեղ է գա­լիս ընդ­հան­րու­թյունը, հա­մայնքն, ե­կե­ղե­ցին յուր զի­նվո­րյալ բո­լոր գոր­ծու­նեու­թյամբ և կռվում է խավա­րի դեմ, իսկ որ­տեղ ընդ­հան­րու­թյունն է դեպի խար­խա­փում գնում, այն­տեղ ե­րևան է գա­լիս նույն ե­կե­ղե­ցուց սքան­չե­լի հայ­րա­պետ­նե­րի ու վար­դա­պետ­նե­րի, հան­ճար­նե­րի ու ձիր­քե­րի խա­չա­վառ ու հավա­տա­վառ ա­ռաջ­նոր­դու­թյունը դեպի լույս: Եվ այս սրբու­թյան ու սրբա­րա­րու­թյան ըն­թաց­քը հո­վա­նավոր­վում է հզոր թա­գավոր Քրիս­տո­սով, շնոր­հա­տու Սուրբ Հո­գով: Ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցին պետք է ան­պատ­ճառ ու­նե­նա յուր ան­դամ­նե­րի և ամ­բող­ջու­թյան այս փո­խա­դարձ հարա­բե­րու­թյունը սրբու­թյան հա­մար. մինչ­դեռ Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին ա­ռավե­լա­պես ճա­նա­չում է ամ­բող­ջու­թյան սրբու­թյունն ու չքաց­նում է ան­հա­տի հարա­բե­րու­թյան նշա­նա­կու­թյունը, իսկ դո­րա հա­կա­ռակ բո­ղո­քա­կանք գրե­թե աստվա­ծա­յին բարձ­րու­թյան են հասց­նում ան­հա­տին և չքաց­նում ե­կե­ղե­ցու` իբ­րև ամ­բող­ջու­թյան նշա­նա­կու­թյունը. եր­կուքն էլ մե­ղան­չում են ե­կե­ղե­ցու այս ճշմա­րիտ նշա­նի դեմ: Ուստիև Հռով­մեա­կան ե­կե­ղե­ցին յուր էու­թյունը գտնում է մի­միայն յուր վար­չու­թյան մեջ և, կռվելով մի­միայն ար­տա­քին թշնա­մյաց դեմ, դուրս է ձգում յուր մի­ջից յուրյան տհա­ճո ան­հատ­նե­րին և մին­չև ան­գամ խա­րույ­կի վրա բարձ­րաց­նում (այս­տե­ղից են բղխում հավա­տաքն­նու­թյան ահ­ռե­լի ո­ճիր­նե­րը), և այդ պատ­ճա­ռով այս ե­կե­ղե­ցին դար­ձել է աշ­խար­հա­յին պե­տու­թյուն կամ մի ար­քա­յու­թյուն, որ «յաշ­խար­հէ աստի է»: Ընդ­հա­կա­ռակն` բո­ղո­քա­կանք, ա­մե­նայն ինչ ամ­փո­փե­լով ան­հա­տի մեջ, հաս­նում են այն­պի­սի ծայ­րա­հեղու­թյան, որ ան­հատն ինքն ին­քյան կա­տա­րյալ է հա­մա­րում և ոչ մի կա­րիք չէ զգում ե­կե­ղե­ցու փրկա­րա­րու­թյան ու սրբա­րա­րու­թյան դի­մե­լու, նո­րա աչ­քում ոչն­չա­նում է սուրբ ե­կե­ղե­ցու բարձ­րու­թյունն ու նշա­նա­կու­թյունը հա­կա­ռակ ա­ռա­քե­լոց քա­րո­զա­ծին, որ է. «Քրիս­տոս սի­րեաց զե­կե­ղե­ցի, եւ զանձն իւր մատ­նեաց վասն նո­րա. զի զնա սրբես­ցէ ա­ւա­զա­նին բա­նիւ. զի կա­ցուս­ցէ ինքն իւր յան­դի­ման փա­ռա­ւոր զե­կե­ղե­ցի, զի մի՛ ու­նի­ցի ա­րատ ինչ, կամ աղ­տե­ղու­թիւն, կամ այլ ինչ յայս­պի­սեաց. այլ զի ի­ցէ սուրբ եւ ա­նա­րատ»[13] (Եփ., Ե 25-27):

3. Ե­կե­ղե­ցին կա­թու­ղի­կէ կամ ընդ­հան­րա­կան է, զի պետք է քա­րո­զվի ամ­բողջ աշ­խար­հում ու բո­լոր ազ­գե­րի մեջ և պետք է մնա, հարա­տևի մին­չև աշ­խար­հի կա­տա­րա­ծը: Այս է հրա­մա­յում Քրիս­տոս. «Գնա­ցէք, այ­սու­հե­տեւ ա­շա­կեր­տե­ցէք զա­մե­նայն հե­թա­նոսս, մկրտե­ցէք զնո­սա յա­նուն Հօր եւ Որդ­ւոյ եւ Հո­գոյն Սրբոյ: Ու­սու­ցէք նո­ցա պա­հել զա­մե­նայն, որ ինչ պա­տուի­րե­ցի ձեզ. եւ ա­հա­ւա­սիկ ես ընդ ձեզ եմ զա­մե­նայն ա­ւուրս, մին­չեւ ի կա­տա­րած աշ­խար­հի»[14]: Այս արդեն բղխում է ե­կե­ղե­ցու կո­չու­մից, զի ինչ­պես որ մար­դու կո­չումն է ճշմա­րիտ քրիս­տո­նյա լի­նել և ե­կե­ղե­ցու կո­չումն է Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյան ի­րա­կա­նա­ցու­մը լի­նել աշ­խար­հում, այն­պես էլ այդ կո­չու­մից բղխում է նո­րա ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունը, այ­սինքն` որ նա պետք է ճշմար­տու­թյունը քա­րո­զե ա­մե­նու­րեք և Աս­տու­ծո ար­քա­յու­թյունը հաստա­տե աշ­խար­հի վրա: Այլև ընդ­հան­րա­կան է, վասնզի ա­մե­նայն մարդ` ա­ռանց որևիցե խտրու­թյան կա­տա­րյալ հնա­րավո­րու­թյուն ու­նի և անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն` նո­րա մեջ մտնե­լու ու նո­րա շնորհ­ներն ա­զա­տա­պես վա­յե­լե­լու. մա­նավանդ` վա­յե­լե­լու ոչ թե` ըստ յուր ար­ժա­նյաց, դիր­քին ու պաշ­տոնին, այլ` ըստ յուր կեն­դա­նի հավատ­քին: «Որք միան­գամ ի Քրիս­տոս մկրտե­ցա­րուք, զՔրիս­տոս զգե­ցեալ էք. չիք խտիր ո՛չ Հրէի եւ ո՛չ հե­թա­նո­սի, ո՛չ ծա­ռա­յի եւ ո՛չ ա­զա­տի, ո՛չ ա­րուի եւ ո՛չ ի­գի, զի ա­մե­նե­քեան դուք մի էք ի Քրիս­տոս Յի­սուս»[15]:

Հե­տևա­բար ե­կե­ղե­ցու ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունը հիմն­վում է նո­րա միու­թյան վրա, զի ընդ­հան­րա­կան կա­րող է լի­նել մի­միայն այն, որ մեկ է: Ընդ­հան­րա­կան է նա յուր մեկ գլխով, մեկ Ս. Հո­գով, ս. խոր­հուրդ­նե­րի մեկ փրկա­գոր­ծու­թյամբ, հավատ­քով, մեկ հուսով ու սի­րով և իբ­րև Քրիս­տո­սի մեկ մար­մին, քա­նի որ բո­լոր հավա­տա­ցյալ­նե­րը այդ ա­մենն են դավա­նում ու ճա­նա­չում յուր­յանց միա­ցու­ցիչ ու քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու էու­թյուն: Այ­սոնք են ամ­բողջ քրիս­տո­նյա մարդ­կու­թյան մեջ ընդ­հա­նուր ու մեկ, վասնզի յուրյանց մեջ մարդ­կա­յին ոչ մի տարր չեն պա­րու­նա­կում, այլ` աստվա­ծա­յին պար­գև­ներ, ա­ռաջ­նորդ ու գոր­ծոն­ներ են, մինչ­դեռ ե­թե մարդ­կա­յին տար­րեր ևս պա­րու­նա­կեին, ան­շուշտ ան­հա­տա­կա­նու­թյան կամ ա­ռանձ­նու­թյան ձև կստա­նա­յին: Այս պարզ է, զի ինչ որ տե­սա­նե­լի կամ զգա­լի է, այն մաս­նավոր սե­փա­կա­նու­թյուն է այս ու այն ազ­գին, իսկ ամ­բողջ մարդ­կու­թյան մեջ ընդ­հա­նու­րը մի­միայն հո­գևոր է և մի­միայն աստվա­ծա­յին հո­գևորն ու հո­գևո­րի խորհր­դավոր կար­գադ­րու­թյունը պար­տավո­րիչ ու միա­ցու­ցիչ անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն ու­նի և ընդ­հան­րա­կա­նու­թյուն: Ազ­գա­յին տե­սա­նե­լի կար­գերն և օրենք­նե­րը չեն կա­րող պար­տավո­րիչ ընդ­հան­րա­կա­նու­թյուն ու­նե­նալ ամ­բողջ մարդ­կու­թյան մեջ:

Սա­կայն ազ­գա­յին Ե­կե­ղե­ցին ևս ի­րա­պես ներ­կա­յաց­նում է յուր մեջ Քրիս­տո­սի Ե­կե­ղե­ցին, Քրիս­տո­սի ար­քա­յու­թյունն, ուստիև ու­նի քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու ընդ­հան­րա­կա­նու­թյան հիշյալ տար­րե­րից զատ նաև սե­փա­կան մաս­նավոր տար­րեր, ո­րոնք յուր հա­մար միա­ցու­ցիչ և ընդ­հան­րա­կան են. այ­դոնք են` մի վար­չու­թյուն, մի ա­ռա­քե­լա­կան փո­խա­նորդ, քրիս­տո­նեա­կան հավատ­քի մի ա­ռանձ­նա­հատուկ վար­դա­պե­տու­թյուն, մի աստվա­ծա­պաշ­տա­կան կարգ ու լե­զու և մի ե­կե­ղե­ցա­կան կյանք[16]. այ­սինքն` այն ա­մենն, ինչ որ նո­րա մեջ հաստա­տա­պես մեկ է և մեկ պետք է լի­նի[17]: Ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցու այդ բաղ­կա­ցու­ցիչ տար­րերն ևս պետք է ան­պատ­ճառ ընդ­հան­րա­կան լի­նին բո­լոր ազ­գի մեջ, որպեսզի ե­կե­ղե­ցին յուր մաս­նավոր ընդ­հան­րա­կա­նու­թյամբ կա­րո­ղա­նա կեն­դա­նի ընդ­հան­րա­կա­նու­թյուն ու­նե­նալ նաև ա­մե­նու­րեք: Ինչ որ ըն­հան­րա­կա­նու­թյան տարր է մի հա­մայն­քի մեջ միայն, այն չի կա­րող ընդ­հան­րա­կան լի­նել նաև ամ­բողջ գավա­ռում և ա­պա ամ­բողջ ազ­գի մեջ, զո­րօ­րի­նակ տե­ղա­կան մի ե­կե­ղե­ցու շի­նու­թյան տոնը. հե­տևա­բար ե­կե­ղե­ցու ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունը մի հա­մայն­քի մեջ ավե­լի տար­րեր ու­նի, քան մի գավա­ռում, մի գավա­ռում ավե­լի, քան ամ­բողջ ազ­գի մեջ և մի ազ­գի մեջ ավե­լի, քան դավա­նա­կից­նե­րի, ա­պա` ամ­բողջ մարդ­կու­թյան մեջ: Որ­քան ըն­դար­ձակ­վում է Ե­կե­ղե­ցու ընդ­հան­րա­կա­նու­թյան շրջանն, այն­քան հո­գևոր է դառ­նում նո­րա պա­րու­նա­կու­թյունն և ավե­լի դյուրավ է տա­րա­ծում Ավե­տա­րա­նի լույսը մարդ­կանց մեջ. ուստիև քրիս­տո­նեու­թյունն է ճշմա­րիտ մարդ­կա­յին կրոնն, որ ա­մեն­քինն է և միան­գա­մայն կա­րող է յուրա­քան­չյուր ազ­գի հատուկ սե­փա­կա­նու­թյունը դառ­նալ: Ընդ­հան­րա­կան լի­նե­լով մարդ­կու­թյան մեջ յուր աստվա­ծա­յին բո­վան­դա­կու­թյամբ` նա փրկա­րար է բո­լո­րի հա­մար հավա­սա­րա­պես, բայցև ընդ­հան­րա­կան լի­նե­լով հատկա­պես մի ազ­գի մեջ` նա փրկա­րար է յուր աստվա­ծա­յին բո­վան­դա­կու­թյան ի­րա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյամբ նույնիսկ այդ ազ­գին ու նո­րա բո­լոր հարս­տու­թյանց հա­մար: Ըստ ո­րում և այն Ե­կե­ղե­ցին է մի ժո­ղովր­դի ճշմա­րիտ փրկա­րա­նը, որ յուր աստվա­ծա­յին էու­թյամբ մարդ­կա­յին ընդ­հան­րա­կա­նու­թյուն պա­հե­լով հան­դերձ, ու­նի նաև ազ­գա­յին ընդ­հան­րա­կա­նու­թյուն հաստա­տա­պես և ա­ռանց հա­կա­սու­թյան: Այդ­պի­սի ե­կե­ղե­ցու կո­չումն է ընդ­հան­րաց­նել Ավե­տա­րա­նի ճշմար­տու­թյունն ու լույսը ոչ միայն հե­թա­նոս­նե­րի, այլև նույնիսկ յուր հավա­տա­ցյալ ան­դամ­նե­րից յուրա­քան­չյուրի մեջ, վասնզի քրիս­տո­նյա որ­դիքն ևս են­թար­կված են ժա­մա­նա­կի և աշ­խար­հա­յին կյան­քի խան­գա­րիչ ու եղ­ծիչ ներ­գոր­ծու­թյան: Ա­ռանց լու­սո մշտա­շող ճա­ռա­գայթ­նե­րի հավա­տա­ցյալը չի կա­րող ի նո­րո վա­ռվիլ, ինք­նա­գոր­ծու­նեու­թյուն ու­նե­նալ և ինքն էլ ներ­գոր­ծա­կան դիրք բռնել Ե­կե­ղե­ցու մեջ: Ե­կե­ղե­ցու գործն ու պար­տիքն այս­տեղ մեծ է և մշտա­կան, և նա պա­տաս­խա­նա­տու է ամեն մի հավա­տա­ցյալի հա­մար, որ ա­նու­շադ­րու­թյան մեջ թմբրում է:

Ե­կե­ղե­ցու ընդ­հան­րա­կա­նու­թյան դեմ մե­ղան­չում է Հռով­մեա­կան ե­կե­ղե­ցին, զի ձգտում է ընդ­հան­րաց­նել մարդ­կու­թյան մեջ նաև յուր ազ­գա­յին ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունն, այն է` վար­չու­թյուն, աստվա­ծ­պաշ­տա­կան կար­գեր, ի­րավանց կա­նոն­ներ, յուր հատուկ կյան­քը, մի վար­դա­պե­տու­թյուն, մին­չև ան­գամ մի լե­զու և այլն: Այս աշ­խար­հա­յին ձգտմամբ նա փո­խում է քրիս­տո­նեու­թյան էու­թյունն ու քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցին դարձ­նում է ա­ռավե­լա­պես ազ­գա­յին շա­հե­րի և դրոշ­մի ա­ռանձ­նա­րան, ո­րով բռնա­նում է աստվա­ծա­յին լույսի ներ­քո ստրկու­թյան շղթա­յով կա­պել Աս­տու­ծո որ­դի­նե­րին[18]: Ընդ­հա­կա­ռակն բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցին էլ, մա­քա­ռե­լով նո­րա դեմ, վե­րա­ցա­կան է դարձ­նում քրիս­տո­նեու­թյան ճշմա­րիտ ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունը, կրճա­տե­լով նո­րա պա­րու­նա­կու­թյունն ևս, այլև բո­լո­րո­վին չքաց­նում է ե­կե­ղե­ցու ազ­գա­յին ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունն. ըստ ո­րում և ե­կե­ղե­ցին, խոր­թա­նա­լով դո­ցա մեջ ժո­ղովր­դի միա­բա­նա­կան ո­գուց, չէ դառ­նում իս­կա­կան ե­կե­ղե­ցի, ամ­բողջ ժո­ղո­վուրդն յուր մեջ պար­փա­կող կեն­դա­նի միա­բա­նու­թյուն, այլ դառ­նում է լոկ մի ժո­ղո­վա­րան և կամ լոկ մի մե­ռյալ հաստա­տու­թյուն:

4. Ե­կե­ղե­ցին ա­ռա­քե­լա­կան է, զի հաստա­տված է Քրիս­տո­սի ա­ռա­քե­լոց հիմ­նադ­րու­թյամբ ու նո­ցա ավան­դու­թյան և ավե­տա­րա­նած վար­դա­պե­տու­թյան վրա: Ե­կե­ղե­ցու ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունը հիմք է կազ­մում ընդ­հան­րա­կա­նու­թյան, վասնզի միաց­նում է այն բո­լոր տար­բե­րու­թյուն­ներն, ո­րոնք բնա­կա­նա­պես հե­տևում են ե­կե­ղե­ցու ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունից ըստ նա­խըն­թաց բա­ցատ­րու­թյան: Ուստիև ա­ռա­քյալ­նե­րի հիմ­նադ­րու­թյունն, ավան­դու­թյունն ու վար­դա­պե­տու­թյունը կազ­մում են քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի այն էու­թյունն, որ ա­մեն­քի մեջ պետք է մեկ լի­նի: Ա­ռա­քե­լա­կան հիմ­նադ­րու­թյունն անհ­րա­ժեշտ է յուրա­քան­չյուր ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցու հա­մար, վասնզի ա­ռա­քյալ­նե­րի վրա ի­ջավ Ս. Հո­գին ու շնոր­հա­գոր­ծեց նո­ցա թե՛ քա­րո­զու­թյան ու թե՛ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հաստա­տու­թյան հա­մար[19], որպեսզի նո­քա ավան­դեին այն ամեն շնորհ­ներն, ո­րոնք կա­րևոր էին ե­կե­ղե­ցու զար­գաց­ման ու ծավալ­ման մին­չև աշ­խար­հի կա­տա­րա­ծը: Նո­քա հիմ­քեր էին մեկ վեմ Քրիս­տո­սի վրա և ամ­բողջ շի­նու­թյան պա­հո­ղը, և ուռ էին մեկ որթ Քրիս­տո­սի վրա, ո­րից սնունդ պետք է տա­յին ա­պա­գա ծաղկ­ման հա­մար, այլև նո­քա Ս. Հո­գու շնոր­հաց ավանդ­ման միակ միջ­նորդ­ներն էին քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հա­մար: Հայտ է, որ յուրա­քան­չյուր նո­րա­հաստատ ե­կե­ղե­ցի ևս ան­պատ­ճառ պետք է ճյու­ղավո­րվեր մի­միայն մի ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցուց և ոչ թե ինք­նու­րույն ծագ­մամբ, որ անհ­նա­րին է[20]: «Այս է խոր­հուրդն ե­կե­ղեց­ւոյ, զայս ու­սաք ա­սել կա­թու­ղի­կէ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի, զի ընդ ա­մե­նայն տիե­զերս հա­ւա­տա­ցեալք ի Քրիս­տոս ա­ռա­քե­լա­կան յոր­ջոր­ջին ե­կե­ղե­ցի վասն տէ­րու­նա­կան հրա­մա­նին, որ առ նո­սա, թէ «գնա­ցէք ընդ ա­մե­նայն եր­կիր» և այլն (Ս. Սա­հակ):

Ա­ռա­քյալ­նե­րը, հիմ­նա­դիր լի­նե­լով, պետք է ան­շուշտ և ավան­դեին այն ա­մենն, ինչ որ ե­կե­ղե­ցու աճ­ման պայ­մա­նավո­րողն է. այ­դոնք են նախ` հիմ­նա­կան օրենք­ներ կամ կա­նոն­ներ ա­պա­գա կյան­քի ի­րավանց զար­գաց­ման հա­մար:

Երկ­րորդ` աստված­պաշ­տու­թյան էա­կան կար­գերն, ո­րոն­ցով հավա­տա­ցյալ մի ազգ կա­րո­ղա­նար յուր կյան­քի բո­լոր հան­գա­մանք­նե­րի և յուր բնա­կան բո­լոր ա­ռանձ­նա­հատկու­թյանց մեջ ու­ղիղ և նպա­տա­կա­հարմար հա­ղոր­դակ­ցու­թյուն ու­նե­նալ Աս­տու­ծո հետ` ա­ռանց հե­թա­նո­սա­բար շե­ղվելու:

Եր­րորդ` ձեռ­նադ­րու­թյուն, ո­րով պետք է ավան­դեին Ս. Հո­գու շնորհ­ներն յուրյանց հաջորդ­նե­րին և այլ ե­կե­ղե­ցա­կան պաշ­տոնյանե­րին, որպեսզի թե՛ ե­կե­ղե­ցու պաշ­տոնն ու թե՛ ա­ռա­քե­լա­կան գործու­նեու­թյունն ան­հա­տա­բար շա­րու­նա­կվի, և միան­գամ ի­ջած Ս. Հո­գին բնա­կա­նա­բար ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյան շար­քով շնոր­հա­բաշխե ու յուր շնորհ­նե­րը սփռե ե­կե­ղե­ցու մեջ:

Չոր­րորդ` ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյուն, որ պետք է պա­հեր ա­ռա­քյալ­նե­րի ա­թոռ­նե­րը ան­խախտ և ան­շարժ իբ­րև Ս. Հո­գու շնոր­հաց աղ­բյուր, քա­նի որ ա­ռա­քյալ­ներն ոչ թե ժա­մա­նա­կավոր պաշ­տոնի ու դիր­քի հա­մար էին նշա­նա­կված, այլ նո­ցա մեծ պաշ­տոնն ու մեծ դիր­քը պա­հան­ջում են և հա­մա­պա­տաս­խան հարա­տևու­թյուն:

Սա­կայն այս ա­մե­նի հա­մար անհ­րա­ժեշտ ե­ղավ նաև մի չափ կամ կա­նոն տալ, որպեսզի նույնիսկ ա­ռա­քյալ­նե­րի ժա­մա­նակ պաշ­տոնյանե­րի անձ­նա­կան քմա­հա­ճու­թյունը չխառ­նվեր նո­ցա ավան­դա­ծի և Ս. Հո­գու շնոր­հաց հետ: Այդ ևս ա­ռա­քյալ­նե­րի վար­դա­պե­տու­թյունն է[21], որ ավան­դվեց թղթե­րով և քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցում ժո­ղո­վվեց ու պա­հվեց մին­չև մեր օ­րե­րը իբ­րև հաստա­տուն և ամ­փոփ ժո­ղո­վա­ծու այն վար­դա­պե­տա­կան հիմ­նա­կան սկզբանց ու հի­մունք­նե­րի, ո­րոնց երբեք չպետք է հա­կա­սեն ա­ռա­քե­լա­կան ավան­դու­թյուն­ներն ոչ մի տե­ղա­կան և ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցում:

Ու­րեմն ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունն այն ա­ռա­ջին պայ­մանն է, ո­րից բղխում են իս­կա­պես նա­խըն­թաց ե­րեք նշան­ներն և ա­ռանց ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյան չի կա­րող լի­նել ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցի: Ե­թե մեկը շեղ­վի ա­ռա­քե­լոց վար­դա­պե­տու­թյունից, օտարա­նա նո­ցա ավան­դու­թյուն­նե­րից, կտրվի նո­ցա ձեռ­նադ­րա­կան-շնոր­հա­բաշ­խա­կան հաջոր­դու­թյունից, նա չի լի­նիլ և Քրիս­տո­սի ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցի[22]: Այս պատ­ճա­ռով Պո­ղոս ա­ռա­քյալն էլ ա­սում է. «Այլ թէ մեք կամ հրեշ­տակ յերկ­նից ա­ւե­տա­րա­նես­ցէ ձեզ ա­ւե­լի, քան զոր ա­ւե­տա­րա­նե­ցաքն ձեզ, նզո­վեալ լի­ցի: Որ­պէս յա­ռա­ջա­գոյն ա­սա­ցաք, եւ արդ դար­ձեալ ա­սեմ, ե­թէ ոք ա­ւե­տա­րա­նես­ցէ ձեզ ա­ւե­լի, քան զոր ա­ռէքն, նզո­վեալ լի­ցի» (Գաղ., Ա 9): Ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցու վար­դա­պե­տու­թյունը, կար­գե­րի ու կա­նոն­նե­րի կազ­մու­թյունը, պաշ­տոնյանե­րի դասն ու հաջոր­դու­թյունն և մին­չև ան­գամ ա­րա­րո­ղու­թյան ու ծեսե­րի էու­թյունը պետք է ան­պատ­ճառ ա­ռա­քյալ­նե­րից ավան­դվա­ծը լի­նին և ա­ռա­քե­լոց ավան­դա­ծին չհա­կա­սեն: Ե­կե­ղե­ցի­ներն յուրյանց բո­լոր էու­թյամբ պետք է լի­նին «շի­նեալք ի վե­րայ հի­ման ա­ռա­քե­լոց եւ մար­գա­րէից»[23], այլև հավատ­քի նույն հիմ­քի վրա պետք է հաստա­տե յուրա­քան­չյուր հավա­տա­ցյալ յուր կյանքն ըստ ա­ռա­քյալին` «ճգնի­ցիք ի վե­րայ հա­ւա­տոցն, որ միան­գամ ա­ւան­դե­ցան սրբոց»[24]:

Քրիս­տո­նեա­կան ճշմա­րիտ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին հրա­պա­րա­կա­պես յուր ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունը խոս­տո­վա­նում է այն Հավա­տամ­քով[25], որ կազ­մվեց` ըստ ա­ռա­քե­լա­կան ավան­դու­թյան և հա­մա­ձայն Ս. Գրոց, Նի­կիո ս. ժո­ղո­վում, և որ ըն­դու­նվեց բո­լոր քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րում և ա­ռա­քե­լոց ժա­մա­նա­կին ու նո­ցա բավա­կան մոտիկ հաջորդ­նե­րի մեջ: Դավա­նե­լով հարա­ժամ այդ Հավա­տամքն` յուրա­քան­չյուր քրիս­տո­նյա ե­կե­ղե­ցի եր­դու­մով խոս­տա­նում է հավա­տա­րիմ մնալ նո­րա բո­վան­դա­կու­թյան` յուր ազ­գա­յին բո­լոր հան­գա­մանք­նե­րով և ա­ռանձ­նա­հատկու­թյամբ: Հռովմեական ե­կե­ղե­ցին, շե­ղվելով այդ ա­ռա­քե­լա­կան խոս­տո­վա­նու­թյունից, հերձ­վում է[26], իսկ ա­ռա­քե­լա­կան ավան­դու­թյունը մեր­ժող բո­ղո­քա­կանք կտրվում են ա­ռա­քե­լա­կան հաջոր­դու­թյունից և հե­տևա­բար իբ­րև ա­ղանդ են ճա­նաչ­վում քրիս­տոն­յա աշ­խար­հում կամ իբ­րև քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցուց պո­կված ու փշրված մի կտոր: Ուստիև մինչ­դեռ մի կող­մից քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցիք մա­քա­ռում են Հռովմեական ե­կե­ղե­ցու հեր­ձվա­ծո­ղա­կան ըն­թաց­քի դեմ ու նո­րա մի­ջից իսկ «Հին-կա­թո­լիկ» կո­չված ե­կե­ղե­ցին աշ­խա­տում է թոթա­փել Հռով­մա գրե­թե հե­թա­նո­սա­կան լու­ծը, մյուս կող­մից բո­ղո­քա­կան աշ­խար­հում շա­տե­րը, ինչ­պես ե­պիս­կո­պո­սա­կան ե­կե­ղե­ցին, ձգտում են վերս­տին դառ­նալ դեպի ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյուն: Եվ ե­թե հին ե­կե­ղե­ցի­նե­րից ո­մանք` վի­ճա­հույզ հար­ցե­րի կամ մո­լո­րու­թյուն­նե­րի կող­մը բռնե­լով և քա­ղա­քա­կան հան­գա­մանք­նե­րի են­թար­կվելով են տա­րա­ձայ­նվել քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու ճշմա­րիտ ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունից, բո­ղո­քա­կանք, ան­հա­տին աստվա­ծաց­նե­լով և բա­ցա­սա­կան ըն­թաց­քի ավե­րիչ ճա­նա­պար­հը ընդ­լայ­նե­լով, ա­նօ­րի­նակ պա­ռակտ­մամբ բե­կո­րվել են և շուրջ 300 ա­ղանդ­նե­րի բա­ժա­նվել, ո­մանք` որևիցե տաս­նյակ դրա­մա­տեր­նե­րի միա­բա­նու­թյամբ: Այլև ե­թե հին ե­կե­ղե­ցի­նե­րից մեկն ու մյու­սը նո­րահ­նար վար­դա­պե­տու­թյամբ խոր­թա­ցել է քրիս­տո­նեա­կան միու­թյունից, ա­ռա­քե­լա­կան ճշմար­տու­թյունը մնա­ցել է գո­նե որևիցե վի­ճա­խույս և հե­ռաբ­նակ ե­կե­ղե­ցում. մինչ­դեռ բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցու հիմ­քը դար­ձել է այլևս ոչ թե հավատ­քը, ոչ թե ա­ռա­քե­լա­կան աստվա­ծա­ճա­նա­չու­թյունն, այլ միայն ան­հա­տա­կան վար­դա­պե­տու­թյունը կամ ուս­մուն­քը:

Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին, ա­րյան գնով պինդ պա­հե­լով յուր ա­ռա­քե­լա­կա­նու­թյունը, հե­տևա­բար և յուր ընդ­հան­րա­կա­նու­թյունը, սրբու­թյունն ու միու­թյունը, ոչ մի կերպ չէ ձգտում մա­զի չափ ան­գամ շե­ղվելու վե­րո­հիշյալ սկզբունք­նե­րից: Նո­րա վար­դա­պե­տու­թյան իս­կու­թյունը տե­սանք մին­չև այս­տեղ, կտես­նենք և հետո, նո­րա իշ­խա­նու­թյան ու ձեռ­նադ­րու­թյան ճշմար­տու­թյունը կու­սում­նա­սի­րենք հետզ­հետե, իսկ աստված­պաշ­տու­թյան և կա­նո­նա­կան սկզբուն­քի ման­րա­մաս­նու­թյուն­նե­րը պաշ­տոնա­բա­նու­թյան (կարգ աստված­պաշ­տու­թյան) և ե­կե­ղե­ցա­կան ի­րավա­բա­նու­թյան մեջ պետք է ըն­դար­ձա­կորեն ճա­նա­չվին: Եվ որպեսզի նո­րա ա­ռաջ մշտա­պես ա­ռաջ­նոր­դող նշա­նա­բան լի­նեն այդ չորս նշան­նե­րը, Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցին ոչ միայն Հավա­տամ­քում է դավա­նում, այլև աղոթում է առ Աս­տված. «Ա­ղա­չես­ցուք զա­մե­նա­կալն Աս­տուած վասն միայ­նոյ` սուրբ կա­թու­ղի­կէ եւ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ»:

Ըստ այսմ` նո­րա բո­լոր կյանքն, աստված­պաշ­տու­թյունն ու վար­դա­պե­տու­թյունը հաստա­տվում է ա­ռա­քե­լա­կան մի սուրբ հի­մուն­քի վրա և այդ­պես մի բնից ճյու­ղավոր­վում է դեպի ամեն կողմ և ընդ­հան­րա­նում: Այն, ինչ որ ա­ռա­քե­լա­կան վար­դա­պե­տու­թյան, ա­ռա­քե­լա­կան սկզբուն­քին և ա­ռա­քե­լա­կան կար­գե­րին հա­կա­սում է, այն բա­ցեիբաց մերժ­վում է Հա­յաստա­նյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցու գավ­թից. մերժ­վում է ամեն ինչ այդ­պի­սին, լի­նի այդ դավա­նանք թե բա­րո­յա­կանք, լի­նի այդ կա­նոն թե կարգ, լի­նի այդ ո­գի թե կար­գավո­րու­թյուն, չի կա­րող Հայաստանյայց Ս. Ե­կե­ղե­ցում տեղ ու­նե­նալ ու հարա­տևել: Եվ այդ իսկ պատճառով ամեն ժա­մա­նակ ա­ղա­չում ենք ա­մե­նա­կալ Աս­տու­ծուց «վասն միայ­նոյ` սուրբ` կա­թու­ղի­կէ և ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ», որ­պեսզի ան­խախտ պա­հե յուր հզոր հո­վա­նավո­րու­թյամբ յուր ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցու ի­րա­կա­նու­թյունն և մեզ ևս հարա­ժամ հիշեց­նե մեր պար­տավո­րու­թյուն­ներն առ այդ[27]: