3 Հոկտեմբեր, Եշ Սուրբ Սահակ և Համազասպ իշխանների հիշատակության օր

Սահակ և Համազասպ իշխաններ

Սրանք Արծրունյաց իշխանական տնից երկու հարազատ եղբայրներ են, որոնք ապրել և նահատակվել են Ը դարի վերջին քառորդին, երբ Հայոց աշխարհը գտնվում էր Արաբական տիրապետության տակ:

Երկուսից երեցը Համազասպն է, որը, կարելի է ասել, որ իր ժամանակակից իշխանների մեջ բարձրագույն դիրք էր զբաղեցնում: Նրանք նաև Մերուժան անունով մի չափահաս կրտսեր եղբայր ունեին: Երեքով Արծրունյաց տան, կամ Վասպուրական աշխարհի վրա տանուտերություն էին անում: Երեքն էլ, ոչ միայն քաջ և հայտնի պատերազմողներ էին, այլ նաև բարեպաշտ և իրենց կրոնին սիրով կապված իշխաններ: 785թ.-ին, օրվա ամիրապետը Հայաստանի վրա կառավարիչ նշանակեց Խազմ անունով մեկին, որը դաժան բնավորության տեր մեկն էր:

Ըստ պատշաճի հայ իշխանները «բարի գալուստի» այց կատարեցին նորանշանակ կառավարչին: Սրանց հետ նաև ներկայանում են Արծրունի երեք նախարարները՝ Վանի բերդի պահպանությունը Դավիթ Մամիկոնյանին վստահելուց հետո: Արաբ կառավարիչը նրանց ձերբակալում և բանտարկում է այն ամբաստանությամբ, ըստ որի 10 տարի առաջ արաբների դեմ կազմակերպված մի ապստամբության ժամանակ նրանք իրենց կարևոր մասնակցությունն են ունեցել: Խնդրի մասին տեղեկագրում է ամիրապետին և սպասում հրահանգի: Երեքամսյա խիստ և տանջալի բանտարկությունից հետո ամիրապետից նրանց մեջտեղից վերցնելու հրաման եկավ: Այն օրերին թեև արաբ կառավարիչների կենտրոնը Դվին քաղաքն էր հանդիսանում, բայց Հայսմավուրքները հաստատում են, որ կառավարիչը այս երեք իշխաններին իր հետ հայոց Պարտավ քաղաք էր փոխադրել տվել: Նախքան ամիրապետի հրամանների գործադրումը, կառավարիչը երեք եղբայրներին իրենց կյանքը ազատելու և պատվով իրենց երկիրը վերադառնալու համար առաջարկեց ուրանալ քրիստոնեությունը և մահմեդականություն ընդունել, այլապես սաստիկ պատիժների պիտի ենթարկեր նրանց և վերջում սպաներ:

Մերուժանը, բանտի երեքամսյա տաժանակիր կյանքը հիշելով և չարչարանքի գործիքներն ու դահիճներին տեսնելով, կռահեց գլխի գալիքը, վախեցավ և իսլամ ընդունեց ու արդարև մեծ պատվով և իշխանությամբ Վան ուղարկվեց: Սակայն Դավիթ Մամիկոնյանն, իմանալով պատահածի մասին, ընդառաջ դուրս եկավ և նախքան նրա քաղաք մտնելը, որպես ուրացողի սպանեց նրան: Խեղճը այսպես զրկվեց թե՛ երկրավոր և թե՛ երկնավոր կյանքից: Մյուս երկու եղբայրներն իրենց կրոնին հավատարիմ մնացին: Խազ կառավարիչը խնդրողական խոսքերով և խոստումներով փորձեց կոտրել նրանց հաստատակամությունը, երբ դրանք անօգուտ եղան, նրանց անասելի չարչարանքների ենթարկեց: Սակայն հոգով և մարմնով ազնվական այդ երկու իշխանները քաջությամբ տոկացին այդ ամենին, մինչև որ մահվան վճիռ արձակվեց նրանց համար: Նախ միասնաբար աղոթեցին և ապա երեց եղբայրը՝ Համազասպը, ցանկացավ մարտիրոսանալու անդրանկությունը կրտսեր եղբորը տալ՝ ասելով. «Մինչև հիմա անդրանիկը ես էի: Այժմ մարտիրոսության մեջ առաջնության պատիվը քեզ եմ տալիս, մի՛ վախեցիր, առաջ գնա և ինձնից առաջ ստացիր մարտիրոսության պսակը, և թող նախ քո նահատակությամբ Տիրոջ անունը փառավորվի»: Սահակը սիրով ընդունեց այս պատիվը, արիաբար առաջ անցավ, խաչակնքվեց և իրեն Աստծուն հանձնելով խոնարհեցրեց իր պարանոցը: Դահճի սուրն անգթորեն իջավ առաքինի իշխանի վրա:

Ապա Համազասպը իր բազուկները երկինք բարձրացնելով աղոթեց. «Գոհանում եմ Քեզնից՝ ամենակալ Աստված, որ մեզ արժանացրիր Քո անվան և փառքիդ համար մահանալուն»: Դահիճի սուրը նաև նրա պարանոցին իջավ:

Կառավարիչը նրանց մարմինները նախ փայտի վրա կախել տվեց, ապա հրամայեց այրել և փոշու վերածել, որպեսզի քրիստոնյաները նրանց ոսկորները չհավաքեն և հարգանքի առարկա չդարձնեն: Մոխիրն էլ աշխարհի չորս կողմը ցրեց:

Հավանաբար նրանք տոնելի սրբերի դասին կարգվեցին իրենց մահվանից անմիջապես հետո: Տոնացույցը հարգելով Համազասպի ցանկությունը, արդարև նրանց հիշատակության ժամանակ նախապատվությունը Սահակին է տալիս: Թեև Հայսմավուրքները նրանց մարտիրոսությունը ապրիլի 8-ին են նշում, բայց մենք տոնում ենք Վարագա Խաչին հաջորդող հինգշաբթի օրը: Իսկ ըստ ժամանակակից պատմիչների նրանք նահատակվել են Ս. Ծննդյան ութօրեքին, 785թ.-ին:

«Հայազգի Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան1997 

Արևելահայերենի փոխադրեց՝ Վաչագան սրկ. Դոխոլյանը